清光
緒九(jiu)年(1883年),馬一(yi)浮出(chu)生于四(si)川成都。父親(qin)馬廷培當時任四(si)川仁(ren)壽縣(xian)(xian)知縣(xian)(xian)。母(mu)親(qin)何定珠,出(chu)身于名門望族,頗有文采。馬一(yi)浮有姐三人,均識字讀書。
清(qing)光緒十(shi)三(san)年(1887年),從何虛舟先生學讀唐詩(shi)。
清光緒十四年(1888年),隨父母返浙江(jiang)紹(shao)興原(yuan)籍,居紹(shao)興東關長塘后(hou)莊村(cun)(今上虞縣)。
清光(guang)緒十八年(1892年)其父聘舉人(ren)鄭墨田教子,鄭氏為馬一浮(fu)取學名“福(fu)田”。
清(qing)光緒二十四年(nian)(1898年(nian)),應縣(xian)試名(ming)列榜首(shou)。
求學生涯
清光緒二十五年(1899年),浙江社會(hui)賢達湯壽潛(民國時期曾任浙江都督)見(jian)其文(wen)章,大(da)加(jia)贊賞,以愛女湯孝愍妻之。同(tong)年赴上海習英、法、拉丁文(wen)。
清光(guang)緒二(er)十七年(1901年),與(yu)馬君武、謝(xie)無量合辦《翻譯世界(jie)》。
清光(guang)緒二十(shi)八(ba)年(nian)(1902年(nian)),妻子病(bing)逝,立志終(zhong)身不娶。
清(qing)光緒(xu)二十九(jiu)年(nian)(1903年(nian)),赴美國(guo)主辦(ban)留學(xue)(xue)生(sheng)監督(du)公署中文(wen)文(wen)牘,后又赴德(de)國(guo)和西班牙學(xue)(xue)習(xi)外語。曾預纂(zuan)《歐洲文(wen)學(xue)(xue)四史》等著作(zuo)。次年(nian)東(dong)渡日本學(xue)(xue)習(xi)日文(wen)。
清宣統(tong)三年(1911年)回國,贊(zan)同(tong)孫中(zhong)山先生(sheng)領導的辛亥革命,常撰文宣傳西方進(jin)步思想。
學術養成
民(min)國元年(1912年),應(ying)蔡元培(pei)邀請,短暫出任民(min)國教育部秘書長,不(bu)久(jiu)后便(bian)辭(ci)官(guan)歸去。
民國十七年(1928年),為豐子愷(kai)撰《護生畫(hua)集序》。
民國
二十六年(1937年),日(ri)寇攻陷上海,逼近杭城,國難(nan)迫使馬一浮(fu)攜家人(ren)南渡(du)避寇。
民國二十七年(1938年),應浙江大學校(xiao)長竺(zhu)可楨(zhen)之聘,至江西泰和浙大以大師(shi)名義(yi)作“特約講(jiang)座”,講(jiang)稿后輯為(wei)《泰和會語(yu)》。為(wei)浙大作校(xiao)歌(ge)。同年隨浙大至桂林,又轉(zhuan)至宜山(shan),繼(ji)續在浙江大學講(jiang)學,講(jiang)稿后輯成《宜山(shan)會語(yu)》。
民國二(er)十八年(nian)(1939年(nian)),在四川(chuan)籌設復性(xing)書院任(ren)院長兼主講(jiang)。
民國(guo)三十二年(nian)(1943年(nian)),編刻自撰歷年(nian)詩(shi)詞之作,有《蠲戲齋詩(shi)前集(ji)》《蠲戲齋詩(shi)編年(nian)集(ji)》《芳杜詞媵》等(deng)。
民國三十(shi)五年(1946年),抗戰勝利,回杭州,續以書(shu)院主講(jiang)兼總(zong)纂的名義從事刻書(shu)。
1953年,任浙江文(wen)史館館長。
1954年(nian),任第二屆(jie)全國政協委員會特邀代表。
1959年(nian),任第三屆全國政協委員(yuan)會特邀代表。
1964年,任中央(yang)文(wen)史館副館長(chang)。
1966年,“文(wen)化大革命”爆發,以(yi)“反動學術權威”的罪名被趕出蔣(jiang)莊。
1967年,胃部大(da)出血,后(hou)諸病皆發,于6月(yue)2日在(zai)杭州逝世(shi)(shi)。逝世(shi)(shi)后(hou),被安(an)葬在(zai)南山公(gong)墓(mu)。
馬一(yi)(yi)浮認(ren)為心、思想是(shi)一(yi)(yi)切文(wen)(wen)化(hua)學(xue)術之(zhi)根本,“不知反(fan)求自(zi)(zi)心之(zhi)義(yi)(yi)理,終無入頭處”。因此,他(ta)反(fan)復強調中國文(wen)(wen)化(hua)的(de)(de)(de)根本精神即(ji)在(zai)(zai)于(yu)“發明自(zi)(zi)心之(zhi)義(yi)(yi)理”。馬一(yi)(yi)浮認(ren)為,把哲(zhe)學(xue)分成本體論(lun)、認(ren)識論(lun)、經驗論(lun)、方法論(lun)等,乃是(shi)從近代哲(zhe)學(xue)開始的(de)(de)(de),而“中土先哲(zhe),本其(qi)(qi)體驗所得以為說”,其(qi)(qi)學(xue)“內(nei)外本末只是(shi)一(yi)(yi)貫”。可以說,在(zai)(zai)馬一(yi)(yi)浮那里,全部文(wen)(wen)化(hua)或(huo)哲(zhe)學(xue)問題,以及全部教育問題,都只集中在(zai)(zai)一(yi)(yi)點上,即(ji)“發明”和(he)“反(fan)求自(zi)(zi)心之(zhi)義(yi)(yi)理”。他(ta)的(de)(de)(de)文(wen)(wen)化(hua)觀和(he)哲(zhe)學(xue)思想是(shi)徹底的(de)(de)(de)唯心主義(yi)(yi)。
馬一浮能夠很好(hao)地融(rong)(rong)會程(cheng)朱(zhu)(zhu)、陸(lu)王兩派(pai)的思(si)(si)想、方法。他認(ren)為(wei)(wei),“義(yi)理(li)之(zhi)學(xue)最忌講宗派(pai)立門戶,……先儒臨機(ji)施設(she),或(huo)有抑揚,皆(jie)(jie)是(shi)對治時人(ren)(ren)(ren)病(bing)痛,不(bu)可(ke)執藥(yao)成病(bing)。程(cheng)朱(zhu)(zhu)陸(lu)王并(bing)皆(jie)(jie)見性,并(bing)為(wei)(wei)百(bai)世(shi)之(zhi)師,不(bu)當(dang)取此舍(she)彼。但(dan)其教(jiao)人(ren)(ren)(ren)之(zhi)法亦有不(bu)同(tong),此須善(shan)會,實(shi)下(xia)工夫。他批評那些對朱(zhu)(zhu)陸(lu)異(yi)同(tong)爭論不(bu)休的人(ren)(ren)(ren)說:這些人(ren)(ren)(ren)“不(bu)知(zhi)源流,又不(bu)明古(gu)人(ren)(ren)(ren)機(ji)用,妄生同(tong)異(yi),只是(shi)瞎漢贓誣(wu)古(gu)人(ren)(ren)(ren),自己(ji)全(quan)不(bu)曾用力,安能知(zhi)古(gu)人(ren)(ren)(ren)造詣邪?”其實(shi),“程(cheng)朱(zhu)(zhu)陸(lu)王豈有二道?見性是(shi)同(tong),垂語(yu)稍別(bie)者,乃為(wei)(wei)人(ren)(ren)(ren)悉(xi)檀(tan)建化(hua)邊事耳(按:“為(wei)(wei)人(ren)(ren)(ren)悉(xi)檀(tan)”乃佛教(jiao)用語(yu),意思(si)(si)是(shi)根(gen)據各人(ren)(ren)(ren)不(bu)同(tong)的根(gen)機(ji)和(he)能力,而為(wei)(wei)之(zhi)說各種法;“建化(hua)”指(zhi)建立教(jiao)化(hua),也(ye)是(shi)臨機(ji)施設(she),對癥下(xia)藥(yao)的意思(si)(si))”。他在融(rong)(rong)合程(cheng)朱(zhu)(zhu)陸(lu)王的思(si)(si)想方法方面,誠如賀麟所指(zhi)出的:“其格物窮理(li),解釋(shi)經(jing)典,講學(xue)立教(jiao),一本(ben)程(cheng)朱(zhu)(zhu),而其返本(ben)心性,祛習復性,則接近陸(lu)王之(zhi)守(shou)約。”
馬一浮在二、三(san)、四十年代是與梁(liang)漱溟、熊十力等人齊名(ming)的(de)儒家學者。他對于傳(chuan)統(tong)儒家文化,特別是宋(song)明理學的(de)深刻研究和(he)體驗,是時人所(suo)公(gong)認的(de)。馬一浮從不標新,更不自構體系,而始(shi)終只是默默地潛心體究宋(song)明理學,躬(gong)自踐行中國傳(chuan)統(tong)文化的(de)為(wei)人精神。
馬(ma)一浮主要是從四個方面來(lai)闡發他(ta)的(de)理學思(si)想的(de),這也就是他(ta)在《復(fu)性書院學規》中(zhong)提出的(de)“可(ke)以終(zhong)身由之而(er)不改,必適于道”的(de)四點:“主敬(jing)”、“窮理”、“博文”、“篤行”。他(ta)指出:“主敬(jing)為涵養之要,窮理為致知之要,博文為立事之要,篤行為進德(de)之要。”
“窮理(li)(li)(li)為致知之(zhi)(zhi)要”是(shi)這(zhe)四句中(zhong)(zhong)的(de)(de)重點。在(zai)(zai)談到“理(li)(li)(li)”的(de)(de)問題時(shi),馬一(yi)浮總是(shi)聯(lian)系“氣(qi)(qi)”和(he)(he)“事(shi)(shi)(shi)(shi)”來說(shuo),強調“理(li)(li)(li)氣(qi)(qi)”、“理(li)(li)(li)事(shi)(shi)(shi)(shi)”的(de)(de)“一(yi)源”和(he)(he)“無(wu)間”。他(ta)繼承程朱(zhu)的(de)(de)思想說(shuo),“有(you)(you)(you)氣(qi)(qi)必(bi)有(you)(you)(you)理(li)(li)(li)”,“離氣(qi)(qi)則(ze)(ze)無(wu)以(yi)(yi)見理(li)(li)(li)”,“無(wu)此理(li)(li)(li)則(ze)(ze)氣(qi)(qi)亦不存”,“理(li)(li)(li)氣(qi)(qi)同時(shi)而具,本無(wu)先(xian)后,因言說(shuo)乃有(you)(you)(you)先(xian)后”等等。同時(shi),他(ta)也進(jin)一(yi)步(bu)發揮道(dao):“太極(ji)未形(xing)以(yi)(yi)前,沖漠(mo)無(wu)朕,可說(shuo)氣(qi)(qi)在(zai)(zai)理(li)(li)(li)中(zhong)(zhong);太極(ji)既形(xing)以(yi)(yi)后,萬象森然,可說(shuo)理(li)(li)(li)在(zai)(zai)氣(qi)(qi)中(zhong)(zhong)。”他(ta)還結合“易(yi)”的(de)(de)三種(zhong)含(han)義(yi)來闡(chan)發理(li)(li)(li)氣(qi)(qi)的(de)(de)關系,說(shuo):“氣(qi)(qi)是(shi)變易(yi),理(li)(li)(li)是(shi)不易(yi),全氣(qi)(qi)是(shi)理(li)(li)(li),全理(li)(li)(li)是(shi)氣(qi)(qi),即(ji)是(shi)簡(jian)(jian)易(yi)。”這(zhe)是(shi)一(yi)種(zhong)新的(de)(de)解釋,誠如他(ta)自己所說(shuo)的(de)(de),“此是(shi)某(mou)楷定之(zhi)(zhi)義(yi),先(xian)儒(ru)釋三義(yi)未曾如此說(shuo)。”以(yi)(yi)后,他(ta)又把“易(yi)”之(zhi)(zhi)三義(yi)與佛教所說(shuo)的(de)(de)“體(ti)(ti)、相、用”三大(da)貫通起來,認為“不易(yi)是(shi)體(ti)(ti)大(da),變易(yi)是(shi)相大(da),簡(jian)(jian)易(yi)是(shi)用大(da)”。從而使理(li)(li)(li)氣(qi)(qi)的(de)(de)體(ti)(ti)用關系,得到了更為生動(dong)細致的(de)(de)說(shuo)明。關于“理(li)(li)(li)事(shi)(shi)(shi)(shi)”關系,他(ta)則(ze)(ze)一(yi)再強調“事(shi)(shi)(shi)(shi)外無(wu)理(li)(li)(li)”和(he)(he)“理(li)(li)(li)事(shi)(shi)(shi)(shi)雙融”。
更(geng)重要(yao)的(de)還(huan)(huan)有一(yi)(yi)(yi)個“理(li)(li)(li)”與(yu)“心(xin)(xin)(xin)”的(de)關系問(wen)題(ti)。在(zai)此問(wen)題(ti)上,馬一(yi)(yi)(yi)浮竭力調和程朱和陸王的(de)差別,而(er)堅持的(de)則是(shi)“心(xin)(xin)(xin)外(wai)無理(li)(li)(li)”的(de)觀點。他(ta)解(jie)釋朱熹的(de)“格物致(zhi)知(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)說(shuo)”說(shuo):“朱子(zi)釋格物為窮(qiong)至事物之理(li)(li)(li),致(zhi)知(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)為推(tui)極吾(wu)心(xin)(xin)(xin)之知(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)。知(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)者,知(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)此理(li)(li)(li)也,知(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)具于(yu)心(xin)(xin)(xin),則理(li)(li)(li)不(bu)(bu)在(zai)心(xin)(xin)(xin)外(wai)明矣。”他(ta)還(huan)(huan)說(shuo):“格物即是(shi)窮(qiong)理(li)(li)(li),異(yi)名同實”。他(ta)還(huan)(huan)引用佛(fo)教的(de)理(li)(li)(li)論(lun)(lun)來作佐證(zheng)(zheng),說(shuo):“佛(fo)氏亦言(yan),當知(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)法(fa)(fa)界性一(yi)(yi)(yi)切(qie)唯心(xin)(xin)(xin)所(suo)造(zao)。心(xin)(xin)(xin)生(sheng)法(fa)(fa)生(sheng),心(xin)(xin)(xin)滅法(fa)(fa)滅,萬行不(bu)(bu)離(li)一(yi)(yi)(yi)心(xin)(xin)(xin),一(yi)(yi)(yi)心(xin)(xin)(xin)不(bu)(bu)違萬行。”他(ta)的(de)這些論(lun)(lun)證(zheng)(zheng),最終是(shi)要(yao)得(de)出這樣一(yi)(yi)(yi)個結論(lun)(lun),即:“致(zhi)知(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)是(shi)知(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)此理(li)(li)(li),唯是(shi)自覺自證(zheng)(zheng)境界,拈似人不(bu)(bu)得(de)。如人飲水,冷暖自知(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),一(yi)(yi)(yi)切(qie)名言(yan)詮表,只是(shi)勉強描模一(yi)(yi)(yi)個體段,到得(de)此理(li)(li)(li)顯(xian)現之時,始名為知(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)。”可以說(shuo),窮(qiong)理(li)(li)(li)致(zhi)知(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)是(shi)馬一(yi)(yi)(yi)浮理(li)(li)(li)學思想的(de)核心(xin)(xin)(xin),從這里出發,又回歸這里。
“義理名相
論(lun)”則是(shi)馬一浮(fu)獨自發明(ming)的(de)(de)可以施(shi)之于(yu)教的(de)(de)對“六藝(yi)”義(yi)(yi)理(li)(li)的(de)(de)闡揚(yang)與(yu)發明(ming),稱之為新義(yi)(yi)理(li)(li)學說(shuo)。馬一浮(fu)“義(yi)(yi)理(li)(li)名(ming)(ming)(ming)相論(lun)”的(de)(de)學術旨(zhi)歸,是(shi)通(tong)過分析名(ming)(ming)(ming)相而識得六藝(yi)的(de)(de)義(yi)(yi)理(li)(li)內(nei)涵(han)和(he)中國(guo)學術的(de)(de)本原(yuan)。以佛(fo)氏的(de)(de)義(yi)(yi)學和(he)禪學為助(zhu)發,做到(dao)了(le)會通(tong)儒(ru)佛(fo),體用一原(yuan),顯(xian)微無(wu)間(jian)。“義(yi)(yi)理(li)(li)名(ming)(ming)(ming)相論(lun)”命(ming)題的(de)(de)提出與(yu)探究,既是(shi)馬一浮(fu)實現從(cong)(cong)分析名(ming)(ming)(ming)相到(dao)排(pai)遣名(ming)(ming)(ming)相的(de)(de)義(yi)(yi)理(li)(li)之學的(de)(de)結(jie)晶,也(ye)是(shi)要給來學指示一條達至最終派遣名(ming)(ming)(ming)相的(de)(de)觀念與(yu)途徑(jing)。泰和(he)、宜(yi)山兩(liang)《會語(yu)》中的(de)(de)《理(li)(li)氣》《知能》《說(shuo)視聽言(yan)動》《居敬與(yu)知言(yan)》《涵(han)養(yang)致(zhi)知與(yu)止觀》《說(shuo)止》《去矜上》《去矜下(xia)》八篇著論(lun),是(shi)馬一浮(fu)研究的(de)(de)如何從(cong)(cong)分析名(ming)(ming)(ming)相到(dao)排(pai)遣名(ming)(ming)(ming)相,從(cong)(cong)而彰顯(xian)六藝(yi)義(yi)(yi)理(li)(li)真諦的(de)(de)示范(fan),可謂深文奧義(yi)(yi),理(li)(li)事雙融,不二法門。
馬一(yi)浮(fu)對于(yu)中國(guo)傳統文化的(de)(de)(de)研究和理論(lun),從形式(shi)上(shang)來看是(shi)(shi)(shi)相當(dang)固守傳統的(de)(de)(de)。如他的(de)(de)(de)一(yi)個最主要的(de)(de)(de)觀點就是(shi)(shi)(shi)認為(wei),全部中國(guo)文化都可以(yi)統攝于(yu)“六(liu)藝(yi)(yi)”之(zhi)中,即所謂:“國(guo)學(xue)(xue)(xue)(xue)者,六(liu)藝(yi)(yi)之(zhi)學(xue)(xue)(xue)(xue)也”。這(zhe)里(li)的(de)(de)(de)“六(liu)藝(yi)(yi)”是(shi)(shi)(shi)指(zhi)詩、書、禮(li)、樂、易、春秋(qiu),也就是(shi)(shi)(shi)通常所說的(de)(de)(de)“六(liu)經(jing)”。但馬一(yi)浮(fu)更喜歡(huan)用(yong)“六(liu)藝(yi)(yi)”這(zhe)一(yi)名稱,因為(wei)它(ta)不僅(jin)是(shi)(shi)(shi)呆板地指(zhi)六(liu)部經(jing)典,而是(shi)(shi)(shi)廣義地指(zhi)六(liu)類或六(liu)個部門的(de)(de)(de)文化學(xue)(xue)(xue)(xue)術或教(jiao)化。他認為(wei):“此(六(liu)藝(yi)(yi))是(shi)(shi)(shi)孔(kong)子之(zhi)教(jiao),吾國(guo)二千余年來普遍承認,一(yi)切學(xue)(xue)(xue)(xue)術之(zhi)原皆出于(yu)此,其余都是(shi)(shi)(shi)六(liu)藝(yi)(yi)之(zhi)支流(liu)。故六(liu)藝(yi)(yi)可以(yi)該(gai)攝諸學(xue)(xue)(xue)(xue),諸學(xue)(xue)(xue)(xue)不能該(gai)攝六(liu)藝(yi)(yi)。”
關于(yu)文化的(de)(de)(de)(de)起源和發(fa)展(zhan),馬一浮則(ze)站在(zai)了唯心(xin)(xin)史觀的(de)(de)(de)(de)立場(chang)上,認為完全是(shi)(shi)精神的(de)(de)(de)(de)產物。他反復聲(sheng)稱:“一切道(dao)(dao)術(shu)皆統(tong)攝于(yu)六藝,而六藝實統(tong)攝于(yu)一心(xin)(xin),即是(shi)(shi)一心(xin)(xin)之(zhi)(zhi)全體大(da)用也。”又說(shuo):“天下萬事萬物不(bu)(bu)能外(wai)于(yu)六藝,六藝之(zhi)(zhi)道(dao)(dao)不(bu)(bu)能外(wai)于(yu)自心(xin)(xin)”,“六藝之(zhi)(zhi)本(ben),即是(shi)(shi)吾人(ren)自心(xin)(xin)所具(ju)之(zhi)(zhi)義(yi)理(li)”。因此(ci),在(zai)文化、學術(shu)上如果(guo)“不(bu)(bu)知反求自心(xin)(xin)之(zhi)(zhi)義(yi)理(li),終(zhong)無(wu)入頭處”。他說(shuo),這(zhe)些道(dao)(dao)理(li)說(shuo)來簡單,卻是(shi)(shi)他“自己體驗出來”的(de)(de)(de)(de)。他從(cong)這(zhe)種(zhong)文化觀出發(fa),對于(yu)人(ren)類的(de)(de)(de)(de)文化,特別是(shi)(shi)中華民族的(de)(de)(de)(de)文化,充滿了堅強的(de)(de)(de)(de)信(xin)心(xin)(xin)。他認為,只(zhi)要“天地一日(ri)不(bu)(bu)毀,此(ci)心(xin)(xin)一日(ri)不(bu)(bu)亡,六藝之(zhi)(zhi)道(dao)(dao)亦一日(ri)不(bu)(bu)絕(jue)。人(ren)類如欲拔出黑暗而趨光明之(zhi)(zhi)途(tu),舍此(ci)無(wu)由也”。
抗戰(zhan)時,國(guo)(guo)(guo)難(nan)激發(fa)起了(le)馬一浮(fu)的(de)(de)(de)一片愛(ai)國(guo)(guo)(guo)熱情(qing)。他打破“平(ping)生(sheng)杜(du)門”,“未嘗聚講”的(de)(de)(de)守則,在南下避難(nan)的(de)(de)(de)旅(lv)途中,第一次應當時浙江大(da)學(xue)(xue)校長竺可(ke)楨之邀,出山講學(xue)(xue),先后(hou)于(yu)江西(xi)的(de)(de)(de)泰和與廣西(xi)的(de)(de)(de)宜山為(wei)浙江大(da)學(xue)(xue)的(de)(de)(de)學(xue)(xue)生(sheng)開(kai)設(she)“國(guo)(guo)(guo)學(xue)(xue)講座(zuo)(zuo)”。關于(yu)開(kai)設(she)這(zhe)個(ge)講座(zuo)(zuo)的(de)(de)(de)意義(yi),他是(shi)這(zhe)樣說的(de)(de)(de):“其意義(yi)在使(shi)諸生(sheng)于(yu)吾國(guo)(guo)(guo)固有之學(xue)(xue)術(shu)得(de)一明(ming)(ming)了(le)認識(shi),然(ran)后(hou)可(ke)以(yi)(yi)(yi)發(fa)揚天(tian)賦(fu)之知能,不受環境(jing)之陷溺,對(dui)自(zi)己完(wan)成人格,對(dui)國(guo)(guo)(guo)家(jia)(jia)(jia)社會乃可(ke)以(yi)(yi)(yi)擔(dan)當大(da)事。”他首先拈(nian)出宋代(dai)大(da)哲學(xue)(xue)家(jia)(jia)(jia)張載的(de)(de)(de)四句話——“為(wei)天(tian)地立(li)心,為(wei)生(sheng)民立(li)命,為(wei)往(wang)圣繼絕(jue)學(xue)(xue),為(wei)萬世開(kai)太平(ping)”——來教大(da)家(jia)(jia)(jia)立(li)志,希望大(da)家(jia)(jia)(jia)“豎起脊梁,猛(meng)著(zhu)精彩”,“養(yang)成剛大(da)之資,乃可(ke)以(yi)(yi)(yi)濟蹇難(nan)”。可(ke)見,他是(shi)把(ba)對(dui)學(xue)(xue)生(sheng)的(de)(de)(de)抗戰(zhan)愛(ai)國(guo)(guo)(guo)教育,貫穿(chuan)于(yu)這(zhe)些講座(zuo)(zuo)之中。1939年夏,馬一浮(fu)在四川嘉定烏尤(you)寺創建了(le)“復性書院(yuan)”,擔(dan)任(ren)主講,講明(ming)(ming)義(yi)理,選刻古(gu)書,培養(yang)了(le)一批研究中國(guo)(guo)(guo)傳統文化(hua)的(de)(de)(de)優(you)秀(xiu)人才。可(ke)以(yi)(yi)(yi)說,整個(ge)抗戰(zhan)時期,也(ye)是(shi)馬一浮(fu)學(xue)(xue)術(shu)活(huo)動最活(huo)躍的(de)(de)(de)時期,他的(de)(de)(de)主要學(xue)(xue)術(shu)思(si)想著(zhu)作都是(shi)這(zhe)一時期發(fa)表(biao)的(de)(de)(de)。
馬一浮擅長書
法,各體皆備,碑帖兼(jian)取,尚古而(er)脫古,自成一家。尤(you)精行草(cao)(cao)及隸(li)書,行草(cao)(cao)運筆俊利(li),章法清逸(yi)而(er)氣(qi)勢(shi)(shi)雄強(qiang),橫劃多呈上翻(fan)之勢(shi)(shi),似淡拘成法,拙中寓巧,氣(qi)格高古;隸(li)書取精用弘,形成用筆溫厚、結(jie)體瀟(xiao)灑之特點。亦善治印(yin),樸茂而(er)富(fu)韻(yun)致。
馬一浮在《戲題(ti)鬻書啟詩(shi)》中自(zi)謂:“恨無(wu)勾漏丹砂訣,幸(xing)有羲(xi)之筆陣圖。”由此詩(shi)可知,他自(zi)己的書法所成,自(zi)視不(bu)低(di),且獨鐘于王(wang)羲(xi)之。
縱觀(guan)其學書(shu)之(zhi)路(lu),早年以(yi)唐碑入手,尤喜愛歐陽父子(zi),二十(shi)歲后遍臨魏晉南(nan)北(bei)朝(chao)書(shu),植根于鐘王諸帖(tie)。他(ta)的篆書(shu)直接取法李陽冰,隸書(shu)則(ze)以(yi)《石(shi)門頌》為宗(zong)。
最為世人認可的還是其行草書體,集(ji)各種書體于一身,自成風格。亦善(shan)治印,為西泠印社成員,其印樸茂而(er)富(fu)韻致。
馬一浮生前曾言,他平生最喜王羲之(zhi)的《蘭亭序》與(yu)《圣教序》。故對其用力也最勤,尤其學(xue)《圣教序》的成分(fen)更多。無論點畫、筆法,間架、結(jie)構(gou),甚至是行(xing)距(ju)、章法,深受(shou)《圣教序》影響。
當(dang)然,馬一浮在書(shu)法(fa)上(shang)的(de)成就和(he)贊譽,主要得自他博大(da)精深的(de)才學。曾(ceng)受過馬一浮親(qin)炙的(de)豐子(zi)愷更是服膺他的(de)學問(wen)人品和(he)書(shu)藝(yi),稱(cheng)其為“中國書(shu)法(fa)界的(de)泰(tai)斗“。
對讀書的窮理
之(zhi)道,馬(ma)一浮(fu)亦有精辟(pi)(pi)概括,他認為,讀(du)書之(zhi)道,約而(er)言之(zhi),有四門(men):一曰(yue)通而(er)不(bu)(bu)局(ju)(ju);二曰(yue)精而(er)不(bu)(bu)雜(za);三曰(yue)密(mi)而(er)不(bu)(bu)煩;四曰(yue)專而(er)不(bu)(bu)固(gu)。四種讀(du)書法,實(shi)則(ze)解(jie)決了博與(yu)專、義理(li)與(yu)細(xi)節、簡(jian)與(yu)繁、中心與(yu)邊緣等問題,其(qi)總(zong)結可謂精辟(pi)(pi)之(zhi)至。馬(ma)一浮(fu)對此稍加解(jie)釋(shi),“不(bu)(bu)局(ju)(ju)不(bu)(bu)雜(za),知類(lei)也(ye)(ye);不(bu)(bu)煩不(bu)(bu)固(gu),知要(yao)也(ye)(ye)。類(lei)者(zhe),辯(bian)其(qi)流(liu)別,博之(zhi)事(shi)也(ye)(ye)。要(yao)者(zhe),綜其(qi)指歸,約之(zhi)事(shi)也(ye)(ye)。讀(du)書之(zhi)道盡于此也(ye)(ye)”。
關于(yu)(yu)讀書(shu)(shu)之(zhi)目(mu)的(de)(de)(de)(de),馬一(yi)(yi)(yi)(yi)浮以為(wei),讀書(shu)(shu)當(dang)求(qiu)明(ming)(ming)理(li),更(geng)(geng)貴在(zai)(zai)養(yang)德。馬一(yi)(yi)(yi)(yi)浮承(cheng)接宋儒乃至先秦儒家而(er)(er)來(lai),始終(zhong)將“學(xue)之(zhi)為(wei)己(ji)”為(wei)第(di)一(yi)(yi)(yi)(yi)要(yao)務,“學(xue)之(zhi)為(wei)己(ji)”的(de)(de)(de)(de)目(mu)的(de)(de)(de)(de)在(zai)(zai)于(yu)(yu)成就(jiu)圣賢人(ren)格;而(er)(er)非“學(xue)之(zhi)為(wei)人(ren)”,即以“博學(xue)”炫耀于(yu)(yu)人(ren)以換取某種好(hao)處(chu)為(wei)目(mu)的(de)(de)(de)(de)。馬一(yi)(yi)(yi)(yi)浮以為(wei),學(xue)問若不(bu)能提高(gao)自己(ji)的(de)(de)(de)(de)修(xiu)(xiu)養(yang),讀書(shu)(shu)再(zai)多,亦(yi)不(bu)過(guo)一(yi)(yi)(yi)(yi)書(shu)(shu)櫥耳(er),又(you)有何(he)用?他多次(ci)強(qiang)調讀書(shu)(shu)的(de)(de)(de)(de)終(zhong)極目(mu)的(de)(de)(de)(de),在(zai)(zai)于(yu)(yu)修(xiu)(xiu)身(shen)、在(zai)(zai)于(yu)(yu)提高(gao)修(xiu)(xiu)為(wei),并(bing)提出“唯有指歸自己(ji)一(yi)(yi)(yi)(yi)路(lu)是(shi)真血脈”的(de)(de)(de)(de)踐(jian)行主(zhu)張(zhang)。指歸自己(ji)實則(ze)意味(wei)著(zhu),學(xue)人(ren)在(zai)(zai)明(ming)(ming)理(li)的(de)(de)(de)(de)基礎上(shang)必須要(yao)做到(dao)身(shen)體(ti)力(li)(li)行:“但說取得(de)一(yi)(yi)(yi)(yi)尺,不(bu)如行取一(yi)(yi)(yi)(yi)寸”;“‘忠信篤敬’要(yao)體(ti)而(er)(er)行之(zhi),不(bu)是(shi)說其(qi)義旨便了(le)”。此正(zheng)所(suo)(suo)謂“紙上(shang)得(de)來(lai)終(zhong)覺淺(qian),絕知此事要(yao)躬行”之(zhi)意,只(zhi)有真正(zheng)將義理(li)落到(dao)實處(chu),方可(ke)算(suan)的(de)(de)(de)(de)上(shang)“真學(xue)”。反過(guo)來(lai),通(tong)過(guo)讀書(shu)(shu)所(suo)(suo)培植(zhi)的(de)(de)(de)(de)道德(即“畜德”),又(you)能促進人(ren)們人(ren)更(geng)(geng)好(hao)的(de)(de)(de)(de)明(ming)(ming)理(li)。譬如,當(dang)學(xue)人(ren)在(zai)(zai)身(shen)體(ti)力(li)(li)行的(de)(de)(de)(de)實踐(jian)中,具(ju)備(bei)了(le)開放、謙虛、包容(rong)的(de)(de)(de)(de)品質(zhi)時,他能更(geng)(geng)好(hao)的(de)(de)(de)(de)吸(xi)收他人(ren)有益的(de)(de)(de)(de)東西,進而(er)(er)更(geng)(geng)利(li)于(yu)(yu)擴大其(qi)視野(ye),開闊(kuo)其(qi)心胸(xiong),進而(er)(er)幫助其(qi)更(geng)(geng)好(hao)地通(tong)曉天(tian)下之(zhi)理(li)。于(yu)(yu)是(shi),“讀書(shu)(shu)—明(ming)(ming)理(li)—修(xiu)(xiu)德—讀書(shu)(shu)—明(ming)(ming)理(li)”構成一(yi)(yi)(yi)(yi)個良性(xing)循環(huan),此循環(huan)實則(ze)是(shi)儒家圣賢人(ren)格培養(yang)的(de)(de)(de)(de)一(yi)(yi)(yi)(yi)個縮(suo)影(ying)。總之(zhi),馬一(yi)(yi)(yi)(yi)浮的(de)(de)(de)(de)讀書(shu)(shu)之(zhi)目(mu)的(de)(de)(de)(de),在(zai)(zai)明(ming)(ming)理(li)修(xiu)(xiu)德;明(ming)(ming)理(li)之(zhi)旨,終(zhong)歸還(huan)是(shi)養(yang)德。明(ming)(ming)理(li)踐(jian)性(xing)為(wei)歷代(dai)大儒者所(suo)(suo)提倡,更(geng)(geng)為(wei)馬一(yi)(yi)(yi)(yi)浮終(zhong)生(sheng)所(suo)(suo)實踐(jian)。故而(er)(er),馬一(yi)(yi)(yi)(yi)浮“讀書(shu)(shu)法(fa)”,實則(ze)映射出馬一(yi)(yi)(yi)(yi)浮修(xiu)(xiu)身(shen)踐(jian)性(xing)之(zhi)法(fa)。
抗戰(zhan)勝利(li)后(hou)馬(ma)一(yi)浮(fu)又(you)回到了(le)杭州(zhou),重新(xin)隱居林下(xia),唯主持(chi)智(zhi)林圖書(shu)(shu)館(guan),繼續選(xuan)刻古書(shu)(shu)。解(jie)放(fang)后(hou),他擔任過(guo)浙江省文史館(guan)館(guan)長、全(quan)國政協委員等職(zhi)。但遵(zun)照周(zhou)總理的指示,不(bu)以俗(su)務打攪,讓他在(zai)杭州(zhou)家中(花港蔣(jiang)莊)安心著書(shu)(shu)立(li)說,頤養(yang)天年(nian),直至十(shi)年(nian)浩劫(jie),他也未能幸(xing)免。
傳播《資本論》
清(qing)光緒二十九年(nian)(1903年(nian)),美國(guo)圣路易(yi)斯舉辦(ban)第(di)十二屆世博會,中(zhong)(zhong)國(guo)首(shou)次(ci)以政府(fu)名義正式參加世博會。清(qing)政府(fu)派溥倫(lun)親王為正監督(團長(chang)),并要(yao)選派懂(dong)外文的人員去(qu)負責籌建(jian)中(zhong)(zhong)國(guo)展館。時年(nian)20歲的馬(ma)一浮由于懂(dong)外文,被錄用(yong)去(qu)做中(zhong)(zhong)國(guo)展館的籌建(jian)工作。
馬(ma)(ma)一(yi)浮(fu)到達(da)美國后,開(kai)始他(ta)(ta)抱著欣(xin)喜(xi)、激(ji)動、期盼的心情,一(yi)心想學(xue)(xue)好外語(yu)(yu),學(xue)(xue)好西方哲學(xue)(xue)、文學(xue)(xue),他(ta)(ta)認為學(xue)(xue)習(xi)是(shi)他(ta)(ta)的第(di)一(yi)樂趣(qu)。不到10天,他(ta)(ta)找到一(yi)處學(xue)(xue)英(ying)語(yu)(yu)的地(di)方,每天只要(yao)花一(yi)個美元從師學(xue)(xue)習(xi)英(ying)語(yu)(yu)2小時,學(xue)(xue)習(xi)文法。不久,他(ta)(ta)翻譯了(le)《日耳曼社(she)會主(zhu)義史》、《法國革(ge)命(ming)黨史》,《政(zheng)治罪惡(e)論(lun)》等書(shu)刊。他(ta)(ta)的第(di)二個樂趣(qu)是(shi)購讀了(le)不少(shao)社(she)會學(xue)(xue)著作(zuo)和(he)圖書(shu),特別使(shi)他(ta)(ta)高興的是(shi)購買到了(le)馬(ma)(ma)克(ke)思的《資本論(lun)》。他(ta)(ta)在清光緒三十年(nian)(1904年(nian))3月17日的日記中寫道:“今(jin)天下(xia)午(wu)我(wo)得(de)(de)到英(ying)譯本馬(ma)(ma)格(ge)士(馬(ma)(ma)克(ke)思)《資本論(lun)》一(yi)冊,此書(shu)求(qiu)之半(ban)年(nian)矣,今(jin)始得(de)(de)之,大快,大快,勝服仙藥十劑,予病(bing)若失(shi)矣!”這時馬(ma)(ma)一(yi)浮(fu)正在患感冒,還發著高燒。他(ta)(ta)說我(wo)回國時一(yi)定要(yao)把馬(ma)(ma)克(ke)思的《資本論(lun)》這部巨著帶回中國去。
馬(ma)一(yi)(yi)浮(fu)在(zai)(zai)美國(guo)(guo)(guo)(guo)考察了(le)社(she)會(hui)的(de)(de)(de)(de)一(yi)(yi)些實際情況后,心情逐漸由(you)原來的(de)(de)(de)(de)欣(xin)喜、激動、期盼變成(cheng)了(le)苦悶(men)、悲(bei)憤、失望。他(ta)原以(yi)為美國(guo)(guo)(guo)(guo)是(shi)文明、民主的(de)(de)(de)(de),實際上卻(que)是(shi)野蠻(man)而(er)專權的(de)(de)(de)(de)。特別(bie)使(shi)他(ta)不能(neng)忍受的(de)(de)(de)(de)是(shi)對(dui)華(hua)(hua)人(ren)(ren)的(de)(de)(de)(de)歧(qi)視(shi),他(ta)在(zai)(zai)日記中(zhong)(zhong)說(shuo):“美人(ren)(ren)定華(hua)(hua)商赴會(hui),須人(ren)(ren)納(na)500金圓,呈保書證明實系(xi)赴會(hui),乃許入境(jing),既到會(hui)所,則不得(de)出會(hui)場一(yi)(yi)步,且西人(ren)(ren)之上等(deng)俱樂部概不許入,出會(hui)場者即按例收捕,送(song)返中(zhong)(zhong)國(guo)(guo)(guo)(guo),當處以(yi)流(liu)罪。”他(ta)說(shuo):“這(zhe)(zhe)哪里是(shi)參展,簡(jian)直是(shi)進牢籠。”他(ta)還(huan)說(shuo):“聞(wen)圣路易斯大學等(deng),皆以(yi)分割(ge)中(zhong)(zhong)國(guo)(guo)(guo)(guo)之當否(fou)令諸(zhu)生(sheng)演說(shuo)。在(zai)(zai)戲曲舞臺(tai)上,中(zhong)(zhong)國(guo)(guo)(guo)(guo)人(ren)(ren)亦被描繪成(cheng)讓人(ren)(ren)笑罵的(de)(de)(de)(de)無(wu)賴(lai)等(deng)等(deng),為什么(me)會(hui)造成(cheng)這(zhe)(zhe)樣(yang)?主要(yao)是(shi)清(qing)政府(fu)的(de)(de)(de)(de)腐敗(bai),中(zhong)(zhong)國(guo)(guo)(guo)(guo)人(ren)(ren)民尚未(wei)覺(jue)醒,而(er)受美國(guo)(guo)(guo)(guo)歧(qi)視(shi)。”馬(ma)一(yi)(yi)浮(fu)認為要(yao)在(zai)(zai)中(zhong)(zhong)國(guo)(guo)(guo)(guo)傳揚(yang)馬(ma)克思的(de)(de)(de)(de)《資本論》去喚(huan)醒中(zhong)(zhong)華(hua)(hua)民族的(de)(de)(de)(de)覺(jue)醒,才能(neng)使(shi)中(zhong)(zhong)華(hua)(hua)民族得(de)以(yi)振興。
清光緒三(san)十(shi)年(1904年)5月6日,馬(ma)一(yi)(yi)浮在美國(guo)學(xue)習(xi)工作(zuo)結束,先(xian)后(hou)歷時302天。他(ta)(ta)離開(kai)美國(guo)回(hui)到祖國(guo),將馬(ma)克思的《資(zi)本(ben)論(lun)》帶回(hui)中國(guo),他(ta)(ta)是在國(guo)外自費購買將馬(ma)克思《資(zi)本(ben)論(lun)》傳入中國(guo)的第一(yi)(yi)人(ren)(ren)。回(hui)國(guo)后(hou),他(ta)(ta)開(kai)始與國(guo)內同仁(ren)共同研(yan)(yan)讀這部人(ren)(ren)類社會哲學(xue)巨著(zhu)。不(bu)久,他(ta)(ta)又東渡日本(ben)學(xue)習(xi)日文(wen)和(he)西(xi)(xi)班牙文(wen),進一(yi)(yi)步研(yan)(yan)究西(xi)(xi)方哲學(xue)。在日期間,結識了魯迅(xun)、秋瑾、章太(tai)炎等人(ren)(ren),贊(zan)同辛亥革(ge)命。回(hui)國(guo)后(hou),他(ta)(ta)定居杭(hang)州,研(yan)(yan)究各種學(xue)說。