蔡(cai)齊(988年—1039年),字子思,先世洛陽人(ren),其(qi)曾祖出任萊(lai)州(zhou)膠水(今山(shan)東平度(du))令,遂定居于此。北宋(song)官吏。大中(zhong)祥符八年進士第一(狀元(yuan))。歷(li)官將(jiang)作監丞(cheng)、兗州(zhou)通(tong)判、起居舍人(ren)知(zhi)制(zhi)誥(gao)、翰林學(xue)士、密(mi)州(zhou)、應天(tian)府知(zhi)府,右諫議大夫、御(yu)史中(zhong)丞(cheng)、權三司使、樞密(mi)副使、禮部侍郎(lang)、參知(zhi)政(zheng)事(shi)、潁州(zhou)知(zhi)州(zhou),為(wei)政(zheng)有仁聲,歐陽修為(wei)其(qi)立傳。
蔡齊(qi)祖籍洛(luo)陽(今(jin)河南省鞏義市芝田(tian)鎮蔡莊村人(ren)),徙居萊州(zhou)(zhou)膠(jiao)水(shui)(今(jin)山東平度)。其曾祖父蔡綰曾為萊州(zhou)(zhou)膠(jiao)水(shui)(今(jin)山東平度市)縣令(ling)(ling)。蔡齊(qi)生于(yu)宋(song)太宗端拱(gong)元(yuan)(yuan)年(nian)(988),少年(nian)時成(cheng)了孤(gu)兒(er),依托外祖父劉家過活(huo)。大中祥(xiang)符八年(nian)(1015)以萊州(zhou)(zhou)貢士(shi)身份(fen)赴汴京應中央禮部試(shi)。時值宋(song)王朝鼎盛時期、朝廷用人(ren)之秋(qiu),宋(song)真(zhen)宗十分(fen)重視此(ci)次科(ke)考(kao),親自命題《置器賦》,試(shi)畢由考(kao)官從一(yi)萬(wan)份(fen)答卷中選優秀者(zhe)呈真(zhen)宗親閱,蔡齊(qi)卷中“安天下于(yu)覆,其工可(ke)大”的語(yu)句令(ling)(ling)宋(song)真(zhen)宗大為贊賞,認為有(you)“宰相器”,后“召(zhao)其高第三四人(ren),并列于(yu)庭,更察其行神磊落(luo)者(zhe)”,見(jian)蔡齊(qi)“堂堂英偉(wei),進退有(you)度”,當即親點為第一(yi),并連稱“得人(ren)”,詔令(ling)(ling)金吾衛士(shi)七人(ren),“清道傳呼以寵之”。后世狀元(yuan)(yuan)“跨馬游(you)街(jie)”之殊(shu)榮,自蔡齊(qi)始。
蔡齊登第后,先任(ren)將(jiang)作監丞,繼任(ren)兗州和濰(wei)州通判。在濰(wei)州任(ren)上,他果斷地清理了(le)一起已經(jing)拖延十余年、株連成百人(ren)(ren)的“刻偽稅印”的積案,使十余人(ren)(ren)得免死罪(zui),大批無辜者得釋。天(tian)禧二年(1018)被召還京,任(ren)集賢(xian)院(yuan)著作佐郎。
天圣元年(1023),年幼的(de)宋仁(ren)宗即位,劉太(tai)后垂簾聽政(zheng)。蔡齊(qi)歷(li)任右司諫、禮部(bu)員外(wai)郎(lang)兼侍御史(shi)、給事中、起居舍(she)人知制誥(gao)、翰(han)林學(xue)士、侍讀學(xue)士等職。他(ta)剛正廉(lian)明,不避權貴,在擔任尚書禮部(bu)員外(wai)郎(lang)兼侍御史(shi)知雜事時,當時率部(bu)駐守河陽(yang)(今河南孟州市南)的(de)錢惟(wei)(wei)演,請(qing)求朝廷額(e)外(wai)給他(ta)增加一些錢餉(xiang)。章(zhang)獻太(tai)后擬準(zhun)奏。蔡齊(qi)勸諫道:“皇上新登大寶,錢惟(wei)(wei)演作為(wei)外(wai)戚,請(qing)求格外(wai)賞賜以(yi)示(shi)私恩,不應該批準(zhun)。”還上表彈劾錢惟(wei)(wei)演。
任翰(han)林學(xue)士時,劉太(tai)后(hou)派太(tai)監羅(luo)(luo)崇(chong)(chong)勛(xun)主(zhu)持營建景德(de)寺,并命(ming)蔡齊(qi)寫(xie)(xie)一篇記(ji)事(shi)頌(song)德(de)的文章(zhang)。羅(luo)(luo)崇(chong)(chong)勛(xun)派人告訴(su)蔡齊(qi):“快把(ba)文章(zhang)寫(xie)(xie)好,可望升任參知(zhi)政(zheng)事(shi)。”蔡齊(qi)卻故意(yi)遲(chi)(chi)遲(chi)(chi)不寫(xie)(xie)。羅(luo)(luo)崇(chong)(chong)勛(xun)向劉太(tai)后(hou)進了讒言,蔡齊(qi)被免(mian)了翰(han)林官職,出(chu)知(zhi)密(mi)州(今(jin)山東諸城)。當(dang)時密(mi)州一帶連年(nian)(nian)荒旱。蔡齊(qi)到任后(hou),奏請朝廷免(mian)除百姓積年(nian)(nian)所欠(qian)稅糧,并請準開(kai)放“鹽(yan)禁(jin)”,以此(ci)救活了無數饑民。再后(hou),調任南京留守,入京升右諫議大夫、御史中丞(cheng)。
宋明道二年(nian)(1033),劉太(tai)后(hou)病死,遺命由其親(qin)(qin)信楊太(tai)妃繼續(xu)“聽政”。蔡(cai)齊(qi)表(biao)示反對,說(shuo)(shuo):“皇上年(nian)富力強,熟知(zhi)天下(xia)(xia)情況,現在剛剛開始(shi)親(qin)(qin)政,豈(qi)宜再次(ci)使(shi)女后(hou)干預朝政!”百(bai)官(guan)已(yi)準備進宮(gong)朝賀,蔡(cai)齊(qi)去找宰相(xiang)們力爭(zheng),避免了太(tai)后(hou)“垂簾”的重演。蜀(shu)地(今四川)有(you)個(ge)大紳士叫王(wang)齊(qi)雄(xiong),因為(wei)殺人受到處理。但王(wang)齊(qi)雄(xiong)是(shi)太(tai)后(hou)娘(niang)家的親(qin)(qin)戚,不久便(bian)被赦免,官(guan)復原(yuan)職(zhi)。蔡(cai)齊(qi)知(zhi)道后(hou)氣憤地說(shuo)(shuo):“如果(guo)照這(zhe)樣下(xia)(xia)去,法(fa)(fa)律還有(you)什么用!”第二天,蔡(cai)齊(qi)入(ru)宮(gong)見駕,奏道:“王(wang)齊(qi)雄(xiong)仗勢殺人,不處以(yi)(yi)死刑,反而又授以(yi)(yi)官(guan)職(zhi),這(zhe)是(shi)以(yi)(yi)恩廢(fei)法(fa)(fa)!”仁(ren)宗試探(tan)著說(shuo)(shuo):“官(guan)降一等可以(yi)(yi)吧?”蔡(cai)齊(qi)依然當“仁(ren)”不讓,道:“如果(guo)下(xia)(xia)邊(bian)都仿效朝廷,以(yi)(yi)恩廢(fei)法(fa)(fa),天下(xia)(xia)會成什么樣子!”皇帝(di)只得(de)勉從齊(qi)意,依法(fa)(fa)治了王(wang)齊(qi)雄(xiong)之罪。
宋景祐二(er)年(1035),蔡(cai)齊升任禮部侍郎參知政事(副宰相),成(cheng)為朝廷的宰執重(zhong)臣,人稱狀元宰相。此時黃河(he)(he)潰(kui)決(jue)北(bei)流,朝議(yi)多(duo)主(zhu)張堵塞決(jue)口,恢(hui)復舊道。蔡(cai)齊則(ze)認為舊河(he)(he)道以(yi)北(bei)地(di)(di)勢(shi)低洼,倘順水勢(shi)疏(shu)導之,既(ji)可久免(mian)再潰(kui)之患,又能把貝州、博州(今冀南、豫北(bei)一帶(dai))等廣大(da)地(di)(di)區改(gai)在黃河(he)(he)以(yi)南,于(yu)國于(yu)民(min)都十分有(you)利。其主(zhu)張被采納后,果然收到了預期的效益。
契丹(dan)祭天(tian)于幽州,以(yi)兵屯境上(shang),朝(chao)廷(ting)震驚,宰相們在宋仁宗面前聚議(yi),多(duo)數(shu)主張發兵備邊,以(yi)備不測。蔡齊卻冷靜而全面地分析(xi)了(le)北宋與契丹(dan)兩國當(dang)時的(de)實(shi)(shi)際(ji)情況,做(zuo)出了(le)“契丹(dan)必不叛盟”的(de)結論,并提出了(le)切實(shi)(shi)可行的(de)應變三策,對各(ge)種可能發生的(de)情況都做(zuo)了(le)充分的(de)準備和(he)應付的(de)辦法。事實(shi)(shi)證實(shi)(shi)了(le)蔡齊的(de)判斷和(he)主張是完全正確(que)的(de)。
宋景(jing)祐四(si)(si)年(1037)夏,蔡齊(qi)因與權臣(chen)意見(jian)(jian)不(bu)(bu)和(he),辭去宰(zai)相(xiang)職務,以戶部(bu)侍郎(lang)歸班。旋又(you)出知(zhi)(zhi)潁(ying)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(今安徽(hui)省阜陽(yang)市(shi))。據明·正德《潁(ying)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)志》記載(zai):蔡齊(qi)被(bei)貶到(dao)潁(ying)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou),并沒有消極避(bi)世,而是(shi)(shi)積極為(wei)百姓(xing)、為(wei)地(di)方(fang)辦(ban)實事、辦(ban)好事。他(ta)(ta)(ta)看到(dao)潁(ying)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)的(de)(de)(de)(de)教(jiao)育比(bi)較落后,而仁(ren)(ren)宗景(jing)祐四(si)(si)年正月剛(gang)剛(gang)下(xia)詔:“非(fei)藩(fan)鎮(zhen)不(bu)(bu)立(li)學(xue)(xue)”(不(bu)(bu)是(shi)(shi)親王的(de)(de)(de)(de)封(feng)地(di)不(bu)(bu)準設(she)立(li)學(xue)(xue)校(xiao)),限制了(le)(le)地(di)方(fang)教(jiao)育事業的(de)(de)(de)(de)發展。蔡齊(qi)上書(shu)認為(wei):潁(ying)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)地(di)處畿(ji)內(距(ju)京城開封(feng)較近),且是(shi)(shi)大(da)郡(jun),應該仿照“藩(fan)鎮(zhen)”的(de)(de)(de)(de)例(li)子設(she)立(li)學(xue)(xue)校(xiao)。仁(ren)(ren)宗也(ye)知(zhi)(zhi)道蔡齊(qi)出知(zhi)(zhi)潁(ying)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)是(shi)(shi)被(bei)冤枉的(de)(de)(de)(de),于是(shi)(shi)就“特批”同意了(le)(le)蔡齊(qi)的(de)(de)(de)(de)意見(jian)(jian),在潁(ying)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)設(she)立(li)了(le)(le)儒(ru)學(xue)(xue),這(zhe)是(shi)(shi)宋朝第一個地(di)方(fang)儒(ru)學(xue)(xue)。宋寶元二年(1039)四(si)(si)月四(si)(si)日(ri)病(bing)逝于潁(ying)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou),享(xiang)年51歲。贈兵部(bu)尚(shang)書(shu),謚“文忠(zhong)”。不(bu)(bu)僅是(shi)(shi)朝廷(ting)褒(bao)獎,地(di)方(fang)官和(he)百姓(xing)也(ye)非(fei)常(chang)愛戴(dai)他(ta)(ta)(ta)。史載(zai):“及卒(zu)于官,故(gu)吏朱寀(cai)至潁(ying),吏民(min)見(jian)(jian)寀(cai),泣指(zhi)其(qi)所嘗更歷(li)施為(wei),曰:‘此蔡使君之跡也(ye)。’其(qi)仁(ren)(ren)恩感(gan)人如(ru)此。”(在他(ta)(ta)(ta)病(bing)故(gu)于潁(ying)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)后,他(ta)(ta)(ta)以前(qian)的(de)(de)(de)(de)下(xia)屬(shu)朱寀(cai)到(dao)潁(ying)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)料理(li)后事,官吏和(he)老百姓(xing)見(jian)(jian)了(le)(le)朱寀(cai),都(dou)哭泣著指(zhi)著他(ta)(ta)(ta)建設(she)和(he)工作的(de)(de)(de)(de)地(di)方(fang),說:“這(zhe)些(xie)都(dou)是(shi)(shi)蔡知(zhi)(zhi)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)的(de)(de)(de)(de)遺跡啊!”他(ta)(ta)(ta)的(de)(de)(de)(de)仁(ren)(ren)德和(he)恩惠感(gan)人到(dao)這(zhe)種程(cheng)度)歐(ou)陽(yang)修為(wei)他(ta)(ta)(ta)寫行狀,范仲淹為(wei)他(ta)(ta)(ta)寫墓(mu)表。歐(ou)陽(yang)修稱(cheng)頌(song)他(ta)(ta)(ta)“在大(da)位,臨事不(bu)(bu)回(hui),無所牽畏,而恭謹(jin)謙退,未嘗自伐,縉(jin)紳倚以為(wei)重。”范仲淹贊美(mei)他(ta)(ta)(ta)“浩然示至公于內外,以進賢為(wei)樂,以天(tian)下(xia)為(wei)憂。見(jian)(jian)佞色則疾,聞善言(yan)必謝。”歐(ou)文和(he)《宋史》都(dou)說他(ta)(ta)(ta)“生(sheng)平(ping)喜薦(jian)士”,他(ta)(ta)(ta)所薦(jian)拔的(de)(de)(de)(de)楊偕(xie)、郭(guo)勸、龐籍、段少連(lian)等都(dou)成(cheng)了(le)(le)北宋的(de)(de)(de)(de)名臣(chen)。史稱(cheng)蔡齊(qi)“精學(xue)(xue)博文”,平(ping)生(sheng)所著詩文甚(shen)多,可惜(xi)以后都(dou)散(san)佚了(le)(le)。現僅存《小孤山》七律一首,有“月生(sheng)西海初三夜,潮到(dao)東吳第一關”之句(ju),可略見(jian)(jian)其(qi)文采。
蔡齊是(shi)平(ping)度(du),也是(shi)膠東(dong)歷史上唯一的狀元,他的墓地在今平(ping)度(du)城西(xi)北十(shi)里(li)處,民國二十(shi)四年(1935)曾重(zhong)修過,遺址尚存。
小孤山
危(wei)峰(feng)屹立長江上,勢折華胥限(xian)百蠻。
鰲背孤撐青(qing)玉柱,斗杓(shao)斜(xie)插翠云鬟。
月生西海初三(san)夜(ye),潮到東吳第一(yi)關。
安(an)得扁舟(zhou)多載酒,放歌擊楫浪花間。
小孤索用(yong)黃(huang)士殷同賦
纜(lan)舟宿松縣,我(wo)友愛奇觀。
愛登小孤(gu)山,千(qian)里瞰(kan)江(jiang)岸。
窄(zhai)塞峽浪喧,微茫渚沙漫。
臨深看泳魚,思歸聞啼雁。
茫茫吊千(qian)古,俯仰亦嗟嘆(tan)。
君(jun)侯(hou)金玉章,貽(yi)我舟中玩。
蔡(cai)齊,字子(zi)思(si),其(qi)先洛陽人也。曾祖綰,為(wei)萊州(zhou)膠水令,因家焉。齊少孤,依外家劉氏。舉進士(shi)第一。儀狀(zhuang)俊(jun)偉,舉止端重(zhong),真宗見之,顧宰(zai)相寇準曰:“得人矣(yi)。”詔金吾給七騶,傳呼(hu)以寵之。狀(zhuang)元給騶,自齊始也。除將作監丞(cheng)、通判兗州(zhou),徙濰州(zhou)。以秘書省著(zhu)作郎直集賢院。
仁宗初(chu),為(wei)(wei)司諫、修(xiu)起(qi)居(ju)注(zhu),改尚書(shu)禮(li)部員外郎兼侍御史知雜事。錢(qian)(qian)惟演(yan)守河陽,請(qing)曲賜鎮兵錢(qian)(qian),章獻太后將許之(zhi)。齊曰(yue):“上新即位,惟演(yan)外戚,請(qing)偏賞以示私恩,不可許。”遂劾奏惟演(yan)。以起(qi)居(ju)舍人知制誥,入為(wei)(wei)翰(han)林學士,加侍讀學士。太后大出(chu)金帛修(xiu)景德寺(si),遣內侍羅(luo)崇(chong)勛(xun)主(zhu)之(zhi),命齊為(wei)(wei)文記之(zhi)。崇(chong)勛(xun)陰使(shi)人誘(you)齊曰(yue):“趣為(wei)(wei)記,當(dang)得參(can)知政事矣。”齊久之(zhi)不上,崇(chong)勛(xun)讒之(zhi),罷為(wei)(wei)龍圖閣學士、知河南府(fu)。參(can)知政事魯(lu)宗道固(gu)爭留(liu)之(zhi),不能得。以親老,改密(mi)州(zhou),徙應天府(fu),召為(wei)(wei)右(you)諫議大夫、御史中(zhong)丞。
太(tai)后崩,遺詔(zhao)以楊太(tai)妃為(wei)皇太(tai)后,同裁制軍國事(shi)。閣門趣百官(guan)賀,齊(qi)(qi)使臺吏(li)毋追班(ban),乃(nai)入白(bai)執政(zheng)曰(yue)(yue):“上(shang)春秋(qiu)富(fu),習知天(tian)下情偽,今始(shi)親政(zheng)事(shi),豈宜使女后相踵稱制乎!”遂罷預(yu)政(zheng)。復為(wei)龍圖閣學士、權三司使。有飛(fei)語傳荊(jing)王(wang)元(yuan)儼為(wei)天(tian)下兵馬都元(yuan)帥者,捕(bu)得系獄,連逮(dai)甚(shen)眾。帝(di)(di)怒,使齊(qi)(qi)按問之(zhi)(zhi)。齊(qi)(qi)曰(yue)(yue):“此小(xiao)人無知,不(bu)足治,且(qie)無以安荊(jing)王(wang)。”帝(di)(di)悟,遽釋之(zhi)(zhi)。拜樞密(mi)(mi)副(fu)使。交阯虐其部人,款宜州(zhou)自(zi)歸者八百余(yu)人,議者謂不(bu)可(ke)內。齊(qi)(qi)曰(yue)(yue):“蠻人去(qu)暴(bao)而(er)歸有德,卻(que)之(zhi)(zhi)不(bu)祥,請給荊(jing)湖閑田使自(zi)營(ying);若縱去(qu),當不(bu)復還(huan)舊部,必聚而(er)為(wei)盜賊矣(yi)。”不(bu)從(cong)(cong)。后數年(nian),蠻果為(wei)亂。蜀(shu)大姓王(wang)齊(qi)(qi)雄坐殺人除名(ming)。齊(qi)(qi)雄,太(tai)后姻家,未更赦,復官(guan)。齊(qi)(qi)曰(yue)(yue):“果如(ru)此,法撓矣(yi)!”明日,入奏事(shi)曰(yue)(yue):“齊(qi)(qi)雄恃勢(shi)殺人,不(bu)死,又亟授以官(guan),是(shi)以恩(en)(en)廢(fei)法也(ye)。”帝(di)(di)曰(yue)(yue):“降一等與官(guan)可(ke)乎?”齊(qi)(qi)曰(yue)(yue):“以恩(en)(en)廢(fei)法,如(ru)朝(chao)廷何!”帝(di)(di)勉從(cong)(cong)之(zhi)(zhi),乃(nai)抵齊(qi)(qi)雄罪。錢惟演附丁(ding)謂,樞密(mi)(mi)題名(ming),輒削去(qu)寇(kou)準姓氏(shi),云(yun)“逆準不(bu)書”。齊(qi)(qi)言于仁(ren)宗曰(yue)(yue):“寇(kou)準忠義(yi)聞天(tian)下,社稷之(zhi)(zhi)臣也(ye),豈可(ke)為(wei)奸(jian)黨所誣哉!”仁(ren)宗遽令磨去(qu)。
郭皇后廢,將立(li)富(fu)人陳氏女為后,齊(qi)(qi)(qi)極論之。拜禮部侍郎、參(can)知(zhi)(zhi)政事。契(qi)丹(dan)祭天于幽州(zhou),以兵屯境(jing)上。輔(fu)臣欲調(diao)兵備邊,與(yu)(yu)齊(qi)(qi)(qi)迭議帝(di)前,齊(qi)(qi)(qi)畫三策,料契(qi)丹(dan)必不(bu)叛盟(meng)。王(wang)曾(ceng)與(yu)(yu)齊(qi)(qi)(qi)善(shan),曾(ceng)與(yu)(yu)夷(yi)簡不(bu)相能(neng),曾(ceng)罷相,齊(qi)(qi)(qi)亦以戶部侍郎歸班。尋出知(zhi)(zhi)潁州(zhou),卒,年五十二,贈兵部尚書,謚曰(yue)文(wen)忠。潁人見(jian)其故吏朱采會喪,猶號泣思之。
齊方重有風采,性謙退,不(bu)妄言(yan)。有善未嘗自(zi)伐。丁謂秉政,欲齊附己(ji),齊終不(bu)往。少(shao)與(yu)徐人劉顏善,顏罪廢(fei),齊上其書數十萬言(yan),得復(fu)官。顏卒,又以女妻其子(zi)庠。所薦(jian)龐籍(ji)、楊偕、劉隨、段少(shao)連,后率為名臣。始,齊無子(zi),以從子(zi)延(yan)慶(qing)為后。既歿,有遺腹(fu)子(zi)曰(yue)延(yan)嗣。