憫農二首⑴
其一
春種一粒粟⑵,秋收萬(wan)顆子⑶。
四海無閑田(tian)⑷,農夫猶(you)餓死⑸。
其二
鋤(chu)禾(he)日當午⑹,汗滴禾(he)下(xia)土。
誰知盤(pan)中餐⑺,粒(li)粒(li)皆辛苦(ku)?
詞句注釋
⑴憫:憐憫。這(zhe)里(li)有(you)同(tong)情(qing)的意思。詩(shi)一作《古風二首》。這(zhe)兩(liang)首詩(shi)的排序各版本有(you)所不同(tong)。
⑵粟:泛指谷類。
⑶秋(qiu)收:一作“秋(qiu)成”。子:指糧食顆粒。
⑷四(si)海:指全國。閑田:沒有耕種的田。
⑸猶:仍然。
⑹禾(he):谷類(lei)植物的(de)統稱。
⑺餐:一作“飧”。熟食的通稱。
白話譯文
其一
春(chun)天播種下一粒種子(zi),到了秋天就可以收獲很多的(de)糧食(shi)。
天下沒有(you)一塊(kuai)不被耕作的田(tian),可(ke)仍然有(you)種田(tian)的農夫餓(e)死。
其二
農(nong)民在正(zheng)午烈日(ri)的(de)暴曬下(xia)鋤禾(he),汗水(shui)從身上滴在禾(he)苗生長(chang)的(de)土地上。
又有誰(shui)知道盤中的(de)飯食(shi),每(mei)顆(ke)每(mei)粒都是農民用辛勤的(de)勞動換來的(de)呢(ni)?
根據唐代范攄《云溪友議》和《舊唐書·呂(lv)渭傳》等書的(de)記載,大(da)致可推定這組詩為李紳于唐德宗貞元十五年(799年)所作。
第(di)(di)一(yi)首詩(shi)(shi)(shi)一(yi)開頭,就以(yi)“一(yi)粒(li)粟”化為(wei)“萬顆子”具體而形象地描繪了(le)(le)(le)(le)(le)(le)(le)豐(feng)收(shou),用(yong)“種”和“收(shou)”贊美了(le)(le)(le)(le)(le)(le)(le)農(nong)民(min)的(de)(de)(de)(de)(de)勞動(dong)(dong)(dong)(dong)。第(di)(di)三句再推而廣之(zhi),展現出四(si)海之(zhi)內,荒地變良田(tian),這(zhe)(zhe)和前兩句聯起來(lai),便構成了(le)(le)(le)(le)(le)(le)(le)到(dao)處碩果累累,遍(bian)地“黃金”的(de)(de)(de)(de)(de)生(sheng)(sheng)動(dong)(dong)(dong)(dong)景象。“引滿”是為(wei)了(le)(le)(le)(le)(le)(le)(le)更有力(li)的(de)(de)(de)(de)(de)“發”,這(zhe)(zhe)三句詩(shi)(shi)(shi)人(ren)用(yong)層層遞(di)進(jin)的(de)(de)(de)(de)(de)筆法(fa),表(biao)現出勞動(dong)(dong)(dong)(dong)人(ren)民(min)的(de)(de)(de)(de)(de)巨大貢(gong)獻和無窮的(de)(de)(de)(de)(de)創造(zao)力(li),這(zhe)(zhe)就使(shi)下(xia)文的(de)(de)(de)(de)(de)反結(jie)變得(de)更為(wei)凝(ning)重(zhong),更為(wei)沉(chen)痛(tong)。“農(nong)夫猶餓(e)死”,它不(bu)僅使(shi)前后的(de)(de)(de)(de)(de)內容連貫起來(lai)了(le)(le)(le)(le)(le)(le)(le),也把問題突出出來(lai)了(le)(le)(le)(le)(le)(le)(le)。勤(qin)勞的(de)(de)(de)(de)(de)農(nong)民(min)以(yi)他們(men)的(de)(de)(de)(de)(de)雙手獲(huo)得(de)了(le)(le)(le)(le)(le)(le)(le)豐(feng)收(shou),而他們(men)自己還是兩手空(kong)空(kong),慘遭餓(e)死。詩(shi)(shi)(shi)迫使(shi)人(ren)們(men)不(bu)得(de)不(bu)帶著沉(chen)重(zhong)的(de)(de)(de)(de)(de)心情去思索(suo)“是誰(shui)制(zhi)造(zao)了(le)(le)(le)(le)(le)(le)(le)這(zhe)(zhe)人(ren)間的(de)(de)(de)(de)(de)悲劇”這(zhe)(zhe)一(yi)問題。詩(shi)(shi)(shi)人(ren)把這(zhe)(zhe)一(yi)切放在(zai)幕后,讓讀者去尋找,去思索(suo)。要把這(zhe)(zhe)兩方(fang)綜(zong)合起來(lai),那就正如馬克思所說(shuo)的(de)(de)(de)(de)(de):“勞動(dong)(dong)(dong)(dong)替(ti)富(fu)者生(sheng)(sheng)產了(le)(le)(le)(le)(le)(le)(le)驚人(ren)作品(pin)(奇跡),然而,勞動(dong)(dong)(dong)(dong)替(ti)勞動(dong)(dong)(dong)(dong)者生(sheng)(sheng)產了(le)(le)(le)(le)(le)(le)(le)赤貧。勞動(dong)(dong)(dong)(dong)生(sheng)(sheng)產了(le)(le)(le)(le)(le)(le)(le)宮殿(dian),但是替(ti)勞動(dong)(dong)(dong)(dong)者生(sheng)(sheng)產了(le)(le)(le)(le)(le)(le)(le)洞窟。勞動(dong)(dong)(dong)(dong)生(sheng)(sheng)產了(le)(le)(le)(le)(le)(le)(le)美,但是給勞動(dong)(dong)(dong)(dong)者生(sheng)(sheng)產了(le)(le)(le)(le)(le)(le)(le)畸(ji)形。”
第(di)二首詩(shi)(shi),一(yi)(yi)(yi)(yi)開頭就描(miao)繪在(zai)烈日(ri)當空(kong)的(de)(de)正(zheng)午,農(nong)(nong)民依然在(zai)田里勞(lao)作,那一(yi)(yi)(yi)(yi)滴滴的(de)(de)汗珠,灑在(zai)灼熱的(de)(de)土地上。這(zhe)(zhe)就補敘出(chu)由“一(yi)(yi)(yi)(yi)粒(li)粟”到“萬(wan)顆子(zi)”,到“四海無(wu)閑田”,乃是千千萬(wan)萬(wan)個農(nong)(nong)民用(yong)血汗澆灌(guan)起來的(de)(de);這(zhe)(zhe)也為下(xia)面“粒(li)粒(li)皆辛(xin)苦(ku)”擷取(qu)了最(zui)富有典型意(yi)(yi)義的(de)(de)形象,可謂一(yi)(yi)(yi)(yi)以當十。它概括地表(biao)現了農(nong)(nong)民不(bu)避嚴(yan)寒酷暑、雨雪風霜,終年辛(xin)勤勞(lao)動(dong)的(de)(de)生活。“誰知盤中餐,粒(li)粒(li)皆辛(xin)苦(ku)”,不(bu)是空(kong)洞的(de)(de)說教,不(bu)是無(wu)病的(de)(de)呻吟;它近似蘊意(yi)(yi)深遠的(de)(de)格言,但(dan)又(you)不(bu)僅以它的(de)(de)說服力(li)取(qu)勝,而且還由于在(zai)這(zhe)(zhe)一(yi)(yi)(yi)(yi)深沉的(de)(de)慨(kai)嘆之(zhi)中,凝聚了詩(shi)(shi)人無(wu)限的(de)(de)憤(fen)懣和真(zhen)摯的(de)(de)同情。
這兩首小(xiao)詩(shi)(shi)在百花(hua)競麗的(de)(de)唐代詩(shi)(shi)苑,同那些名(ming)篇相比算不(bu)上精品,但它卻流傳極廣,婦孺皆知,不(bu)斷地(di)被人(ren)們所吟誦、品味,其中不(bu)是沒(mei)有原因的(de)(de)。
首先,這(zhe)兩首詩所(suo)抒寫的(de)內容是(shi)人們(men)經常接觸到的(de)最(zui)熟悉的(de)事情。但是(shi),最(zui)熟悉不一定(ding)真(zhen)知(zhi)道(dao),生活中就(jiu)(jiu)有許多(duo)熟視無睹的(de)情況,如果(guo)一旦有人加(jia)以(yi)點撥(bo),或道(dao)明實質,或指(zhi)出所(suo)包含的(de)某(mou)種道(dao)理,就(jiu)(jiu)會覺得(de)很醒(xing)目,很清楚,從(cong)而加(jia)深了認識。這(zhe)兩首小詩所(suo)以(yi)有生命力(li),就(jiu)(jiu)有這(zhe)一方面的(de)道(dao)理。
“春(chun)種(zhong)一(yi)粒(li)粟,秋(qiu)收(shou)萬顆子”,這(zhe)(zhe)個春(chun)種(zhong)秋(qiu)收(shou)的(de)景(jing)象(xiang)大概是人(ren)(ren)(ren)(ren)人(ren)(ren)(ren)(ren)習見,眾(zhong)人(ren)(ren)(ren)(ren)皆知的(de),然而(er)(er)往往難于像詩人(ren)(ren)(ren)(ren)那樣去聯系社會、階級而(er)(er)思(si)考一(yi)些(xie)問題。詩人(ren)(ren)(ren)(ren)卻(que)想到(dao)了,他(ta)從“四(si)海無閑(xian)田”的(de)大豐(feng)收(shou)景(jing)象(xiang)里看到(dao)“農夫猶餓死”的(de)殘酷現實(shi)。這(zhe)(zhe)一(yi)點撥就異常(chang)驚(jing)人(ren)(ren)(ren)(ren)醒目,自然給(gei)人(ren)(ren)(ren)(ren)留下深刻的(de)印象(xiang)。再如(ru)“盤中(zhong)餐(can)”,這(zhe)(zhe)原是人(ren)(ren)(ren)(ren)們天天接(jie)觸,頓頓必食(shi)的(de),然而(er)(er)并沒有誰想到(dao)把這(zhe)(zhe)粒(li)粒(li)糧食(shi)和農民在烈日之下的(de)汗水聯系在一(yi)起。詩人(ren)(ren)(ren)(ren)敏銳(rui)地觀察到(dao)了,并凝聚成“粒(li)粒(li)皆辛(xin)苦”的(de)詩句。這(zhe)(zhe)就給(gei)人(ren)(ren)(ren)(ren)們以啟(qi)迪(di),引人(ren)(ren)(ren)(ren)去思(si)索其中(zhong)的(de)道(dao)理,從而(er)(er)使(shi)那些(xie)不(bu)知珍惜糧食(shi)的(de)人(ren)(ren)(ren)(ren)受(shou)到(dao)深刻的(de)教育(yu)。
其次,詩人在(zai)(zai)闡明(ming)上述的(de)(de)(de)(de)內容(rong)時(shi),不(bu)是(shi)空洞抽象地(di)敘說和(he)議論(lun),而(er)是(shi)采用鮮(xian)明(ming)的(de)(de)(de)(de)形(xing)(xing)象和(he)深(shen)刻的(de)(de)(de)(de)對(dui)比來揭露(lu)問題和(he)說明(ming)道(dao)理(li),這(zhe)就(jiu)使人很容(rong)易(yi)接(jie)受和(he)理(li)解。像(xiang)第一首(shou)(shou)的(de)(de)(de)(de)前(qian)三(san)句(ju),從(cong)總(zong)體意義來說都是(shi)采用了(le)鮮(xian)明(ming)的(de)(de)(de)(de)形(xing)(xing)象概(gai)括了(le)農民(min)在(zai)(zai)廣大田野里春種(zhong)秋收等(deng)繁重勞動的(de)(de)(de)(de)辛(xin)苦(ku)(ku)(ku)。這(zhe)些辛(xin)苦(ku)(ku)(ku)并換來了(le)大量的(de)(de)(de)(de)糧食,該說是(shi)可以生活下去(qu)的(de)(de)(de)(de),但最后一句(ju)卻凌空一轉,來了(le)個(ge)“農夫猶(you)餓(e)死(si)”的(de)(de)(de)(de)事實(shi)。這(zhe)樣,前(qian)后的(de)(de)(de)(de)情況形(xing)(xing)成鮮(xian)明(ming)的(de)(de)(de)(de)對(dui)比,引發讀(du)者(zhe)從(cong)對(dui)比中(zhong)去(qu)思考問題,得(de)出(chu)結論(lun),如(ru)(ru)此就(jiu)比作(zuo)者(zhe)直(zhi)接(jie)把觀點告訴(su)讀(du)者(zhe)要深(shen)刻有力得(de)多。再如(ru)(ru)第二首(shou)(shou),作(zuo)者(zhe)在(zai)(zai)前(qian)兩句(ju)并沒有說農民(min)種(zhong)田怎樣辛(xin)苦(ku)(ku)(ku),莊稼的(de)(de)(de)(de)長成如(ru)(ru)何不(bu)易(yi),只是(shi)把農民(min)在(zai)(zai)烈日之下鋤禾而(er)汗(han)流(liu)不(bu)止的(de)(de)(de)(de)情節作(zuo)了(le)一番形(xing)(xing)象的(de)(de)(de)(de)渲染,就(jiu)使人把這(zhe)種(zhong)辛(xin)苦(ku)(ku)(ku)和(he)不(bu)易(yi)品(pin)味得(de)更加(jia)具體、深(shen)刻且真實(shi)。所以詩人最后用反問語(yu)氣道(dao)出(chu)“誰知盤(pan)中(zhong)餐,粒粒皆辛(xin)苦(ku)(ku)(ku)”的(de)(de)(de)(de)道(dao)理(li)就(jiu)很有說服力。尤其是(shi)把粒粒糧食比作(zuo)滴滴汗(han)水,真是(shi)體微察細,形(xing)(xing)象而(er)貼切(qie)。
最后,詩(shi)的語言(yan)通(tong)俗(su)、質樸,音節(jie)和諧明(ming)快,朗(lang)朗(lang)上口,容易背誦,也是這兩首(shou)小詩(shi)長(chang)期在(zai)人民(min)中(zhong)流(liu)傳的原(yuan)因。
范攄《云(yun)溪友議(yi)》:初,李公(紳)赴薦,常以《古風》求知呂光化,溫謂齊員外煦及弟恭曰:“吾(wu)觀李二十秀(xiu)才之文,斯人必為卿相。”果(guo)如(ru)其言。
周珽《唐(tang)詩選脈會通評林(lin)》:吳山民(min)曰(yue):由仁愛(ai)中寫出,精(jing)透(tou)可憐,安得與風月語同看?知(zhi)稼(jia)穡(se)之(zhi)艱難(nan),必不忍以荒淫盡民(min)膏脂矣。今之(zhi)高臥水殿風亭,猶苦炎(yan)燠者(zhe),設身“日午汗滴(di)”當(dang)何(he)如?
吳(wu)喬《圍爐詩話》:詩苦于(yu)無意;有意矣,又苦于(yu)無辭。如“鋤(chu)禾日當午”云(yun)云(yun),詩之所以(yi)難得(de)也。
徐增《而庵說(shuo)唐詩(shi)》:種禾偏在極熱(re)之(zhi)天(tian),赤(chi)日呆呆,當正午之(zhi)際,鋤者(zhe)在田里做活,真要熱(re)殺人……及至轉成(cheng)四糙,煮飯堆(dui)盤,白如(ru)象(xiang)齒,盡(jin)意大嚼,那知所餐(can)之(zhi)米,一粒一粒,皆農(nong)人肋骨上汗雨中(zhong)鋤出(chu)來者(zhe)也(ye)!公垂作此詩(shi),宜乎克昌(chang)其(qi)后。此題“憫”字,自必點出(chu),若說(shuo)得透徹,則“憫”字在其(qi)中(zhong)矣(yi)。
吳(wu)瑞榮《唐詩箋要(yao)》:至情處莫非(fei)天理。暴棄天物者不怕霹靂,卻當感動斯語。
賀裳(shang)《載酒(jiu)園詩(shi)(shi)話》:“詩(shi)(shi)有(you)別趣,非關(guan)理(li)也(ye)。”然(ran)理(li)原不足以(yi)礙詩(shi)(shi)之妙。如元次山(shan)《舂(chong)陵行》、孟東野《游子(zi)吟》、韓退之《拘幽操》、李公垂《憫農》(即《古風》)詩(shi)(shi),真六經鼓(gu)吹。
李锳《詩法易簡錄》:此種(zhong)詩純以意勝,不(bu)在言語之工(gong),《豳》之變風也。
劉永濟《唐人(ren)絕(jue)句精華》:此(ci)二詩(shi)說盡農民遭剝削之(zhi)(zhi)苦,與剝削階級(ji)不(bu)知稼穡(se)艱難之(zhi)(zhi)事,而王士禛(《唐人(ren)萬(wan)旨絕(jue)句選》)乃不(bu)入選,但(dan)以膚廓為空靈、以縹渺為神韻(yun),宜人(ren)多有不(bu)滿之(zhi)(zhi)論。