曾國(guo)藩(1811年11月26日-1872年3月12日),初(chu)名子(zi)(zi)城,字伯涵,號滌(di)生,宗(zong)圣曾子(zi)(zi)七(qi)十世(shi)孫(sun)。中國(guo)近(jin)代政治(zhi)家、戰略家、理學(xue)家、文學(xue)家,湘(xiang)軍的創立者和統帥。
曾國(guo)藩出生地(di)主家庭,自(zi)幼(you)勤(qin)奮好學(xue),6歲(sui)(sui)入塾讀(du)(du)(du)書。8歲(sui)(sui)能讀(du)(du)(du)四書、誦(song)五經,14歲(sui)(sui)能讀(du)(du)(du)《周禮》《史記(ji)》文選。道(dao)光十八(ba)年(nian)(1838年(nian))中進士,入翰林院,為(wei)(wei)軍(jun)機大(da)臣穆彰(zhang)阿門生。累遷內閣學(xue)士,禮部侍郎(lang),署兵、工、刑、吏部侍郎(lang)。與大(da)學(xue)士倭仁、徽(hui)寧道(dao)何桂珍等為(wei)(wei)密友,以“實學(xue)”相砥礪。太(tai)平(ping)天國(guo)運(yun)動時,曾國(guo)藩組建湘軍(jun),力挽狂瀾,經過多年(nian)鏖戰(zhan)后攻(gong)滅太(tai)平(ping)天國(guo)。其一(yi)生奉行為(wei)(wei)政以耐(nai)煩為(wei)(wei)第一(yi)要義,主張凡(fan)事要勤(qin)儉廉勞,不可(ke)為(wei)(wei)官自(zi)傲。他修身(shen)律己,以德(de)求官,禮治為(wei)(wei)先,以忠謀政,在官場(chang)上獲(huo)得了巨大(da)的成(cheng)功。
曾(ceng)國(guo)藩的(de)(de)(de)崛起,對清王(wang)朝的(de)(de)(de)政治(zhi)、軍事、文(wen)化、經濟(ji)等(deng)方(fang)面(mian)都產生了(le)深遠的(de)(de)(de)影(ying)響(xiang)。在曾(ceng)國(guo)藩的(de)(de)(de)倡議下,建造了(le)中國(guo)第一(yi)(yi)艘輪船,建立了(le)第一(yi)(yi)所兵工學堂,印(yin)刷翻譯了(le)第一(yi)(yi)批西方(fang)書籍,安排了(le)第一(yi)(yi)批赴(fu)美留學生。可以說曾(ceng)國(guo)藩是中國(guo)近(jin)代化建設的(de)(de)(de)開拓者。曾(ceng)國(guo)藩與胡(hu)林翼并稱(cheng)“曾(ceng)胡(hu)”,與李鴻(hong)章、左宗棠(tang)、張之洞并稱(cheng)“晚(wan)清中興四大(da)名臣(chen)”。官至兩江總督、直隸總督、武英(ying)殿大(da)學士(shi),封一(yi)(yi)等(deng)毅勇侯(hou),謚(shi)號“文(wen)正”,后世稱(cheng)“曾(ceng)文(wen)正”。
嘉(jia)慶(qing)十六年十月十一日(ri)(1811年11月26日(ri)),曾(ceng)(ceng)國藩(fan)出生于湖(hu)南長沙府湘鄉荷葉塘白楊坪(今(jin)湖(hu)南婁(lou)底雙峰縣荷葉鎮大坪村)的(de)一個(ge)普(pu)通耕(geng)讀(du)家庭。兄妹九人,曾(ceng)(ceng)國藩(fan)為(wei)長子(zi),祖輩以務農為(wei)主,生活較為(wei)寬裕。祖父曾(ceng)(ceng)玉屏雖少文化,但閱歷豐富(fu);父親(qin)曾(ceng)(ceng)麟書身(shen)為(wei)塾師秀才,作為(wei)長子(zi)長孫的(de)曾(ceng)(ceng)國藩(fan),自(zi)然得(de)到二位先輩的(de)倫理教育了。曾(ceng)(ceng)國藩(fan)五歲啟(qi)蒙(meng),六歲入家塾“利見齋(zhai)”。
道光六(liu)年(1826年)春(chun),曾(ceng)國藩(fan)應長沙府童子試(shi),名列第(di)七名。道光十年(1830年),曾(ceng)國藩(fan)前往衡陽唐氏(shi)宗(zong)祠讀書,一年后轉(zhuan)入(ru)湘鄉漣濱書院。
道(dao)光(guang)十二年(nian)(nian)(nian)(nian)(1832年(nian)(nian)(nian)(nian)),曾(ceng)國藩(fan)考取秀才(cai)。道(dao)光(guang)十四年(nian)(nian)(nian)(nian)(1834年(nian)(nian)(nian)(nian)),曾(ceng)國藩(fan)進(jin)入長沙(sha)岳麓書院演習(xi),同年(nian)(nian)(nian)(nian)參加湖(hu)南(nan)鄉試,中(zhong)試第三十六名舉人,并(bing)動(dong)身(shen)入北京(jing)準備(bei)來年(nian)(nian)(nian)(nian)的(de)會試。
道光十(shi)五年(1835年),曾國(guo)藩會試未中,寓居北京長沙會館(guan)讀書。次(ci)年恩(en)科會試再次(ci)落第(di),于(yu)是返回長沙,于(yu)同(tong)鄉劉蓉、郭嵩(song)燾等(deng)居于(yu)湘鄉會館(guan)。
道光(guang)十(shi)八年(nian)(nian)(1838年(nian)(nian)),曾(ceng)國藩再次參加會試(shi),終于成功(gong)登第(di),殿試(shi)位(wei)列(lie)三(san)甲第(di)四十(shi)二名,賜同進士出身,自此,他(ta)一(yi)步一(yi)步地踏上仕途之路,并成為(wei)軍(jun)機(ji)大(da)臣穆彰阿的(de)得(de)意門(men)生。朝考列(lie)一(yi)等第(di)三(san)名,道光(guang)帝親拔為(wei)第(di)二,選(xuan)為(wei)翰林院(yuan)庶吉士。
道(dao)光二十(shi)年(nian)(1840年(nian)),散館考試,名列二等(deng)十(shi)九名,授(shou)翰林院檢討。道(dao)光二十(shi)三年(nian)(1843年(nian))7月,欽(qin)命曾(ceng)國(guo)藩為四(si)川(chuan)鄉試正考官。8月,補授(shou)翰林院侍講。12月,曾(ceng)國(guo)藩充文淵閣(ge)校(xiao)理。
道光二十四年(nian)(nian)(1844年(nian)(nian)),轉侍(shi)讀。道光二十五(wu)年(nian)(nian)(1845年(nian)(nian))3月,任會試同考官。5月,升詹事府右(you)春坊右(you)庶子。9月,轉左庶子,不久(jiu)升侍(shi)講(jiang)學士。12月,充日講(jiang)起居注官。
道(dao)光(guang)二(er)十六年(1846年),充文淵閣直閣事。道(dao)光(guang)二(er)十七年(1847年),大考(kao)二(er)等。6月(yue),升任內閣學士加禮部(bu)侍郎銜。
道光二(er)(er)十八年(nian)(1848年(nian)),稽察中書科事務(wu)。道光二(er)(er)十九年(nian)(1849年(nian))正(zheng)月,授禮部(bu)(bu)右侍(shi)郎。8月,署兵部(bu)(bu)左(zuo)侍(shi)郎。次(ci)年(nian)6月,署工(gong)部(bu)(bu)左(zuo)侍(shi)郎。在京(jing)十多年(nian)間,曾(ceng)國藩(fan)就是這(zhe)樣堅韌不拔地(di)沿(yan)著這(zhe)條仕途之道,步步升遷到二(er)(er)品官位。十年(nian)七遷,連(lian)躍十級(ji)。
咸豐(feng)元年(nian)(1851年(nian))1月,洪秀(xiu)全在廣西桂(gui)平金田村組織起事。咸豐(feng)帝詔群臣(chen)言得失,曾國藩進言“今日急(ji)務,首在用人”,又(you)推(tui)薦李棠階(jie)、吳(wu)廷棟、王慶云、嚴正基、江忠源五人,再上書《敬陳圣(sheng)德三(san)端(duan)預防流弊疏》直指(zhi)咸豐(feng)帝的(de)過失,咸豐(feng)帝“怒擲其(qi)折于地”,數日后復閱,才心(xin)服(fu)而納諫,并(bing)對其(qi)加以褒答。5月,署刑部右侍郎。10月,充順天武鄉(xiang)試正考(kao)官。
咸(xian)豐二(er)年(1852年)正月(yue),署吏部左侍郎。6月(yue),充江(jiang)西鄉(xiang)試正考官,途中因母喪歸(gui)家(jia)。這(zhe)(zhe)時太平天國(guo)運(yun)動已席(xi)卷半個中國(guo),盡管清(qing)政府從全國(guo)各(ge)地(di)(di)調集大量(liang)八旗軍、綠(lv)營(ying)官兵(bing)來(lai)對付太平軍,可是(shi)這(zhe)(zhe)支腐(fu)朽的(de)(de)(de)武裝已不堪一戰。因此,清(qing)政府屢次頒發獎勵團練的(de)(de)(de)命令(ling),力(li)圖利用各(ge)地(di)(di)的(de)(de)(de)地(di)(di)主武裝來(lai)遏制太平軍勢(shi)力(li)的(de)(de)(de)發展,這(zhe)(zhe)就(jiu)為曾國(guo)藩(fan)的(de)(de)(de)湘軍的(de)(de)(de)出現,提(ti)供了一個機(ji)會。11月(yue),清(qing)政府命令(ling)曾國(guo)藩(fan)和(he)湖南巡撫張亮基辦理團練。
咸豐三年(nian)(nian)(1853年(nian)(nian)),借著(zhu)清(qing)政(zheng)府急于尋求力量鎮壓(ya)太平天國(guo)的時機,他(ta)因勢在其(qi)家鄉湖南(nan)一(yi)帶,依(yi)靠師徒、親(qin)戚、好友等復雜(za)的人際(ji)關系(xi),建立了(le)一(yi)支地方團(tuan)練(lian),稱為(wei)湘(xiang)勇,并(bing)清(qing)廷上書征用了(le)還(huan)只(zhi)是都司(si)的塔齊(qi)布。八月,曾國(guo)藩(fan)獲準在衡州練(lian)兵,“凡槍炮(pao)刀錨之模式,帆(fan)檣槳櫓之位置(zhi),無不躬自演試,殫竭思力”,并(bing)派人赴廣(guang)東購買西洋火炮(pao),籌建水師。
在團練湘(xiang)勇(yong)期間,他嚴肅軍紀,開辟新的軍隊(dui),他先后(hou)將(jiang)5000人的湘(xiang)勇(yong)分為塔、羅、王、李等十營,并將(jiang)團練地(di)點由長沙遷至湘(xiang)潭,避免(mian)與長沙的綠營發生直接矛盾。
咸豐四年(nian)(nian)(1854年(nian)(nian))2月,湘軍傾(qing)巢出動,曾國藩發表了《討(tao)粵匪檄》。在這篇(pian)檄文里,他(ta)聲稱(cheng)太平天國運動是“荼毒生靈”,“舉(ju)中國數(shu)千(qian)年(nian)(nian)禮義人倫詩書(shu)典則,一旦掃地蕩盡。此豈獨我大清之(zhi)奇變,乃開辟以(yi)來名(ming)教之(zhi)奇變,我孔子、孟子之(zhi)所(suo)痛哭于九泉”,接著號召“凡讀書(shu)識(shi)字者,又(you)烏可袖手(shou)安坐,不思一為(wei)之(zhi)所(suo)也”,其站(zhan)在了道德的(de)制高點,故(gu)動員了當時廣大的(de)知識(shi)分子參(can)與(yu)到對太平軍的(de)斗爭當中,為(wei)日后的(de)勝利打下(xia)了堅實的(de)基礎(chu)。
曾(ceng)國(guo)(guo)藩命褚汝航為(wei)水(shui)軍統領,塔齊(qi)布(bu)為(wei)陸軍先鋒,率大(da)小船(chuan)艦240艘(sou),水(shui)陸大(da)軍17000人,揮師東下。3月,岳州戰事(shi)不利。4月,在(zai)靖港水(shui)戰中(zhong)又(you)被太(tai)平軍石(shi)祥貞部擊敗(bai),曾(ceng)國(guo)(guo)藩憤而投水(shui)自盡,幸被幕僚(liao)章壽麟所救。因戰事(shi)不利,曾(ceng)國(guo)(guo)藩得旨(zhi)革職。
此(ci)時,塔(ta)齊(qi)布與守(shou)備楊載福、知縣(xian)彭玉麟帶領陸(lu)軍(jun)攻克(ke)湘潭。七月二(er)十五(wu)日(ri),曾(ceng)國藩(fan)(fan)重(zhong)整水(shui)陸(lu)各軍(jun)后(hou),出(chu)師(shi)攻陷岳州,擊(ji)殺(sha)太平軍(jun)曾(ceng)天養,并攻克(ke)城陵(ling)磯(ji),因(yin)功賞(shang)三(san)品頂(ding)戴。10月14日(ri)取武昌、漢(han)陽(yang),因(yin)功賞(shang)二(er)品頂(ding)戴,署湖北巡撫(fu),賞(shang)戴花翎。因(yin)曾(ceng)國藩(fan)(fan)努力推辭(ci),而賞(shang)兵部侍郎銜。12月2日(ri),曾(ceng)國藩(fan)(fan)攻陷田家鎮,殺(sha)敵(di)數萬,焚舟五(wu)千,進圍九江(jiang)。曾(ceng)國藩(fan)(fan)因(yin)調度有方,賞(shang)穿黃馬(ma)褂。
咸豐五年(1855年)2月12日夜(ye),石達開總(zong)攻湘(xiang)軍水營于(yu)湖口(kou),燒毀湘(xiang)軍戰船(chuan)(chuan)100余艘(sou)。曾(ceng)國(guo)藩(fan)跳船(chuan)(chuan)得免(mian),座船(chuan)(chuan)被俘(fu),“文(wen)卷(juan)冊(ce)牘俱失(shi)”。曾(ceng)國(guo)藩(fan)憤怒(nu)至極,打算(suan)策(ce)馬(ma)赴敵以死,羅澤南、劉蓉力勸乃止。曾(ceng)國(guo)藩(fan)派(pai)李孟(meng)群、彭玉麟、胡(hu)林翼支援武昌,而自(zi)己親自(zi)到江西招兵造船(chuan)(chuan)。7月,塔齊布卒于(yu)軍營,曾(ceng)國(guo)藩(fan)趕往九江,統帥他的部隊。8月,收復湖口(kou)。9月,補授兵部右侍郎。
咸(xian)豐六年(1856年),石達開進攻江(jiang)西,曾國藩坐(zuo)困南昌(chang),這時羅(luo)澤南卒于(yu)軍營中(zhong),彭玉麟走千里殺入(ru)重圍至南昌(chang)助守。9月2日,洪秀(xiu)全與(yu)楊秀(xiu)清內訌,史(shi)稱(cheng)天京事變(bian),南昌(chang)解(jie)圍。10月,曾國藩在長募勇組建吉字營入(ru)援江(jiang)西。
咸豐七年(1857年)2月20日,其父去世,曾(ceng)國(guo)藩偕弟曾(ceng)國(guo)華(hua)回籍(ji)奔喪。7月,兩次上疏,請求在(zai)家終制,獲咸豐帝準(zhun)許(xu)。在(zai)當年建“思(si)云館”。
咸豐(feng)八年(nian)(1858年(nian))5月(yue)(yue)19日(ri),李續賓、楊岳斌率水(shui)陸兩(liang)軍(jun)攻陷九江。7月(yue)(yue)13日(ri),曾國藩(fan)接咸豐(feng)諭出辦浙江軍(jun)務,救(jiu)援福建(jian)。十二月(yue)(yue),作《愛民歌》以訓湘軍(jun)。
咸豐九年(1859年)11月,曾(ceng)國(guo)藩擬四路進(jin)兵之策(ce),曾(ceng)國(guo)藩攻取安慶,多隆阿(a)、鮑超(chao)攻取桐城,胡林翼攻取舒(shu)城,李續(xu)宜攻取廬(lu)州(zhou)。
咸(xian)豐十年(1860年)2月(yue),曾(ceng)國(guo)藩(fan)破陳玉(yu)成于太湖。由于兩(liang)江(jiang)總督(du)(du)何桂清(qing)(qing)放棄常州而奔上海,導致(zhi)蘇州、常州失陷。4月(yue),清(qing)(qing)廷命曾(ceng)國(guo)藩(fan)馬上趕赴江(jiang)蘇,并先行(xing)賞(shang)加兵部尚(shang)書(shu)銜,署兩(liang)江(jiang)總督(du)(du)。6月(yue),實授(shou)兩(liang)江(jiang)總督(du)(du),以(yi)欽差(cha)大臣(chen)身份督(du)(du)辦(ban)江(jiang)南軍(jun)務。7月(yue),命皖南軍(jun)務歸曾(ceng)國(guo)藩(fan)督(du)(du)辦(ban)。
咸豐十一年(nian)(1861年(nian))9月(yue)5日,湘軍攻陷安(an)(an)慶。9月(yue)25日,曾國藩移住安(an)(an)慶。12月(yue)20日,加太(tai)子(zi)太(tai)保銜(xian),奉旨督辦四省(蘇、皖、浙、贛)軍務(wu),其巡撫、提(ti)鎮以(yi)下(xia)悉歸(gui)節(jie)制。同月(yue),在安(an)(an)慶創辦內(nei)軍械所。年(nian)底,定三(san)路軍進軍之(zhi)策:“以(yi)圍攻金陵(ling)屬(shu)之(zhi)國荃,而(er)以(yi)浙事(shi)屬(shu)左宗棠,蘇事(shi)屬(shu)李鴻章,于是東南(nan)肅清之(zhi)局定矣。”
同治元年(nian)(1862年(nian))1月31日(ri),曾(ceng)國藩奉旨任(ren)兩江(jiang)總督協辦大(da)學士,曾(ceng)國荃補授浙江(jiang)按察使。二月十四(si)日(ri),左宗棠率軍(jun)由江(jiang)西入(ru)浙江(jiang)。四(si)月,李鴻章率軍(jun)抵上海。五月,曾(ceng)國荃率軍(jun)進駐(zhu)雨花(hua)臺,會(hui)同彭(peng)玉(yu)麟的(de)水師圍(wei)攻天(tian)京。六月,洪秀全(quan)命令各地太(tai)平軍(jun)回援天(tian)京,太(tai)平軍(jun)集結二十萬(wan)人兵(bing)力,十月起大(da)戰湘軍(jun)四(si)十多天(tian),未(wei)能取勝。
同治三年(1864年)正月,攻(gong)克鐘山,合圍天京。7月,湘軍攻(gong)破天京,對(dui)無(wu)辜平(ping)(ping)民(min)展(zhan)開屠(tu)殺(sha)與(yu)搶掠。當(dang)時(shi)的南(nan)京城被燒毀,平(ping)(ping)民(min)死傷無(wu)數,南(nan)京人稱曾國藩、曾國荃兄弟為“曾剃頭”、“曾屠(tu)戶(hu)”。同月,朝廷加曾國藩太子(zi)太保(bao)、一等侯爵,世襲罔替,并賞戴雙眼(yan)花翎。八月,奏(zou)準裁撤湘軍25000人。
同治四年(1865年)1月,選漢唐以來(lai)各臣(chen)奏(zou)疏(shu)17首,編《鳴原堂論(lun)文》。3月,主(zhu)(zhu)持(chi)修(xiu)葺(qi)種山、尊經兩(liang)書(shu)院。收養八(ba)百孤寒子弟,并(bing)從自己養廉銀中捐款(kuan)課獎。5月26日,曾國藩(fan)率軍赴山東剿捻(nian)。6月,主(zhu)(zhu)持(chi)整理《王船山遺書(shu)》完(wan)稿,共320卷,交金陵書(shu)局(ju)出版。
六月(yue)十八日,北(bei)上剿(jiao)捻(nian)之(zhi)策:重鎮(zhen)設防(fang),劃(hua)河圈圍,清野查圩,馬隊追蹤。9月(yue),經揚州、清江(jiang)浦抵徐州。一路調兵(bing)布防(fang)堵圍,沿途又張榜招員。10月(yue),將(jiang)金陵制造局(ju)遷(qian)上海(hai)虹口,和李(li)鴻章(zhang)原設的(de)炮(pao)局(ju)及(ji)購(gou)自(zi)美國人的(de)鐵廠合并,再(zai)加容(rong)閎購(gou)回的(de)百多部機器(qi)建(jian)成江(jiang)南制造總局(ju)。12月(yue),核定長江(jiang)水師(shi)永遠章(zhang)程及(ji)營(ying)制營(ying)規。
同治五年(nian)(1866年(nian)),曾國藩(fan)奉旨(zhi)進駐(zhu)周(zhou)家口,以欽差(cha)大臣的(de)重權身(shen)份,督師(shi)剿(jiao)捻。曾國藩(fan)根據捻軍行蹤不定、流動作(zuo)戰的(de)特點,采用了(le)“重點防務、堅壁清野和畫河(he)(he)圈圍”的(de)對策,但最終全部失敗。后(hou)來(lai),他(ta)在周(zhou)口西至漯河(he)(he)建立起“沙河(he)(he)百(bai)里(li)防線”,希望借此天塹(qian)消滅捻軍。
同治六年(1867年)3月,在江南制造(zao)總局下(xia)設造(zao)船所試制船艦。同時擬設譯書館。5月,會同李(li)鴻章將江南制造(zao)總局由虹口遷(qian)高昌廟(miao),征地擴遷(qian),規制大增。六月,補授(shou)體仁(ren)閣(ge)大學士。
同治(zhi)七年(1868年)4月(yue),奉上(shang)諭(yu)改(gai)授為武英殿大學士。5月(yue)31日,至(zhi)上(shang)海視(shi)察(cha)江南制造成總局。8月(yue),奉命調任(ren)直隸總督。9月(yue),江南造船(chuan)(chuan)廠(chang)試(shi)制的第一艘輪船(chuan)(chuan)駛至(zhi)江寧,曾(ceng)登船(chuan)(chuan)試(shi)航,取名(ming)“恬吉”。12月(yue),曾(ceng)國(guo)藩抵達北京,拜見慈(ci)禧太后與同治(zhi)皇(huang)帝。
同治七年(nian)(1868年(nian)),曾國(guo)藩改任直隸總督。曾國(guo)藩奉命前往天津,辦(ban)理(li)天津教(jiao)案,考量(liang)當(dang)時局勢,沒有與(yu)法國(guo)開戰,“但冀和局之速成(cheng),不問(wen)情罪之一當(dang)否”,在法國(guo)的要求下(xia),商議決(jue)定最后(hou)處死為首殺人(ren)的8人(ren),充(chong)軍(jun)流放25人(ren),并將天津知(zhi)府張(zhang)光藻、知(zhi)縣劉杰被革(ge)職充(chong)軍(jun)發配到黑龍江,賠(pei)償(chang)外國(guo)人(ren)的損(sun)失(shi)46萬兩銀,并由(you)崇厚派使團至法國(guo)道歉。
這個交(jiao)涉結果,朝廷(ting)人士及民眾輿論均甚為不(bu)滿,省(sheng)館(guan)所書楹帖被毀(hui),曾國(guo)藩(fan)深(shen)知其中和(he)戰利(li)害,自引其咎,得到丁日昌的同情。 曾國(guo)藩(fan)背負(fu)罵名,病情加重,于是召來李(li)鴻(hong)章處理案情。
同治九年(1870年),兩江總(zong)督馬新貽被平民張汶祥刺(ci)殺于后,朝廷命曾國藩再任兩江總(zong)督,前往南(nan)京審理該(gai)案。
同(tong)治(zhi)十年(nian)(1871年(nian))8月19日,挈(qie)李鴻章聯銜(xian)會奏《擬選子弟(di)出洋學藝折》。九月,視(shi)察(cha)水陸(lu)各營防務、訓練情況。十一月抵達上海(hai)。
同治十一年(nian)(1872年(nian))2月(yue)27日,曾(ceng)國藩領銜上奏,促請對(dui)“派遣留(liu)學(xue)生一事(shi)”盡(jin)快落(luo)實(shi)。并提出在美(mei)國設立“中國留(liu)學(xue)生事(shi)務所”,推薦(jian)陳蘭彬、容(rong)閎為正副委員常駐美(mei)國管(guan)理。在上海設立幼童出洋肄業局,薦(jian)舉劉(liu)翰清“總理滬局選送事(shi)宜”。此后,曾(ceng)國藩時發腳麻之癥,舌(she)蹇不能語。
同年二月(yue)初四(si)日(1872年3月(yue)12日),曾國藩午后在南京(jing)(jing)西(xi)花圃(pu)散步(bu),突發(fa)腳麻(ma),曾紀澤扶掖回書(shu)房(fang),端坐三刻(ke)逝世(shi)。百姓巷哭(ku),繪像祀之(zhi)(zhi)。朝廷聞訊,輟朝三日。追贈(zeng)太傅,謚號“文(wen)正”,祀京(jing)(jing)師昭忠、賢良祠(ci)(ci),各省建(jian)立(li)專祠(ci)(ci)。6月(yue)25日,靈柩運抵長沙。7月(yue)19日,葬于長沙南門外之(zhi)(zhi)金(jin)盆嶺(ling)。
同治(zhi)十(shi)二年(nian)(1873年(nian))12月13日,改(gai)葬(zang)于善(shan)化縣(今望城區)湘(xiang)西(xi)平(ping)塘(tang)伏龍(long)山。與夫人歐陽氏合葬(zang)。
曾(ceng)國藩一(yi)生奉行程(cheng)朱(zhu)理(li)學(xue)(xue),但(dan)對(dui)于程(cheng)朱(zhu)之學(xue)(xue)并未(wei)盲目(mu)崇拜(bai),事實上,他對(dui)于宋明(ming)(ming)儒學(xue)(xue)其他支派的思想(xiang)亦多(duo)所汲(ji)取(qu)。宋明(ming)(ming)理(li)學(xue)(xue)實際(ji)上分為氣(qi)學(xue)(xue)、理(li)學(xue)(xue)和心學(xue)(xue)三個學(xue)(xue)術派別。
曾國藩在(zai)政治實踐和(he)軍(jun)事(shi)斗爭中也(ye)漸漸地看到了程朱理學“指(zhi)示(shi)之語,或(huo)(huo)失于(yu)隘”、或(huo)(huo)“病于(yu)瑣”、或(huo)(huo)“偏(pian)于(yu)靜(jing)”的局(ju)限。在(zai)這(zhe)種情(qing)形下,曾國藩對心(xin)學表現出了寬容的學術姿態。對于(yu)程朱理學與陸王心(xin)學之學術爭辯(bian),他(ta)認為對于(yu)兩(liang)家之爭應取其同,避(bi)其異,揚(yang)其長,兼(jian)收(shou)并蓄,揚(yang)長避(bi)短(duan),推進儒學的發展(zhan)。
曾(ceng)國藩(fan)還(huan)以氣(qi)學(xue)(xue)在生成論方面的(de)(de)資(zi)源來彌補理學(xue)(xue)之(zhi)局限,謂“張(zhang)子之(zhi)《正(zheng)蒙》,醇厚正(zheng)大,邈焉寡儔”。依著氣(qi)學(xue)(xue)的(de)(de)思路,曾(ceng)國藩(fan)認為,天地萬物(wu)均(jun)因稟氣(qi)而(er)生,氣(qi)是構成天地萬物(wu)的(de)(de)最終基(ji)元。在稟氣(qi)而(er)生這個意義上,天地萬物(wu)是“同體(ti)”的(de)(de)。
不(bu)(bu)過(guo),曾國藩同時(shi)認(ren)為,雖太和絪緼之(zhi)氣(qi)(qi)流行不(bu)(bu)止,天地萬物(wu)最初所得(de)之(zhi)氣(qi)(qi)“均耳”,但人(ren)(ren)(ren)與物(wu)、圣人(ren)(ren)(ren)與常人(ren)(ren)(ren)實所稟(bing)有(you)之(zhi)氣(qi)(qi)并不(bu)(bu)相(xiang)同。就人(ren)(ren)(ren)與物(wu)相(xiang)對而言(yan),人(ren)(ren)(ren)得(de)氣(qi)(qi)之(zhi)全,物(wu)卻僅(jin)得(de)氣(qi)(qi)之(zhi)偏;故人(ren)(ren)(ren)有(you)知性,而物(wu)僅(jin)得(de)物(wu)性。就人(ren)(ren)(ren)類(lei)而言(yan),圣人(ren)(ren)(ren)所稟(bing)之(zhi)氣(qi)(qi)清且厚,常人(ren)(ren)(ren)所稟(bing)之(zhi)氣(qi)(qi)卻濁而薄。?
曾(ceng)國(guo)藩繼承桐(tong)城派(pai)(pai)方苞、姚鼐而自立(li)風格,創立(li)晚清古文的“湘(xiang)鄉(xiang)派(pai)(pai)”,乃湖(hu)湘(xiang)文化的重(zhong)要代表。他論(lun)古文,講求聲調(diao)鏗鏘,以(yi)包(bao)蘊不(bu)盡(jin)為能事;所為古文,深宏(hong)駿邁(mai),能運以(yi)漢賦(fu)氣象,故有(you)(you)一種雄奇(qi)瑰瑋的意境(jing),能一振桐(tong)城派(pai)(pai)枯淡之(zhi)弊,為后世所贊。曾(ceng)氏(shi)宗法(fa)桐(tong)城,但有(you)(you)所變革、發(fa)展(zhan),又選編了一部《經史百(bai)家雜(za)鈔(chao)》以(yi)作為文的典范,非桐(tong)城所可囿,世稱為湘(xiang)鄉(xiang)派(pai)(pai)。清末及民初嚴復、林紓,以(yi)至譚嗣同、梁(liang)啟超等均受(shou)他文風影響。所著(zhu)有(you)(you)《求闕齋文集》、《詩集》、《讀書錄》、《日記》、《奏(zou)議》、《家書》、《家訓》及《經史百(bai)家雜(za)鈔(chao)》、《十(shi)八家詩鈔(chao)》等。不(bu)下百(bai)數(shu)十(shi)卷,名曰《曾(ceng)文正公(gong)全集》,傳(chuan)于(yu)世。另著(zhu)有(you)(you)《為學之(zhi)道》、《五箴》等著(zhu)作。
曾國藩在書法上的突出成就一直為他歷史上的重大影響所掩蓋。曾國藩對于書法理論的闡述見其《日記》、《家書》及一此文章中。他首先對當時阮元拋出的南北書派論有獨到的認識(shi),他既贊成又提出(chu)批評,主張南北兼而有(you)之。他對書(shu)法(fa)的(de)(de)(de)本源,提出(chu)乾(qian)坤大源之說。從乾(qian)道——陽剛美——著力——雄(xiong)奇——大氣,從坤道——陰柔美——不著力——淡遠——韻勝,形(xing)成了(le)他一個系統的(de)(de)(de)書(shu)法(fa)理(li)論觀。曾國(guo)藩一生勤勉于(yu)書(shu)法(fa)創(chuang)作,走過了(le)一條由(you)泛而專,由(you)繼(ji)承古典到創(chuang)新時尚的(de)(de)(de)曲折(zhe)探(tan)索(suo)道路。他留下了(le)近130萬字(zi)的(de)(de)(de)《日記(ji)》是(shi)中(zhong)國(guo)古代(dai)罕(han)見的(de)(de)(de)一部巨型(xing)書(shu)法(fa)作品。他的(de)(de)(de)楷書(shu)勁健剛拔,豎起了(le)一面承唐繼(ji)宋明而剛柔相濟的(de)(de)(de)正書(shu)旗幟。他的(de)(de)(de)行(xing)書(shu)勁健遒俊而華(hua)美。他的(de)(de)(de)小楷與小行(xing)書(shu)是(shi)整個清代(dai)的(de)(de)(de)典范。他應是(shi)與同代(dai)包(bao)世(shi)臣(chen)、何紹基齊(qi)名的(de)(de)(de)大書(shu)家(jia)。
曾(ceng)(ceng)國藩(fan)作為(wei)(wei)(wei)近代著名(ming)的(de)政(zheng)(zheng)(zheng)治(zhi)家,對“康乾盛世”后清王朝的(de)腐敗衰落(luo),洞(dong)若觀火(huo),他說:“國貧不(bu)足患,惟民(min)(min)心渙(huan)散(san),則為(wei)(wei)(wei)患甚(shen)大(da)(da)。”對于(yu)(yu)(yu)(yu)“士(shi)大(da)(da)夫習于(yu)(yu)(yu)(yu)憂容茍安”,“昌為(wei)(wei)(wei)一種不(bu)白不(bu)黑、不(bu)痛(tong)不(bu)癢(yang)之風(feng)”,“痛(tong)恨(hen)次骨(gu)”。他認為(wei)(wei)(wei),“吏治(zhi)之壞,由于(yu)(yu)(yu)(yu)群幕,求(qiu)吏才(cai)以(yi)剔幕弊,誠為(wei)(wei)(wei)探源之論”。基(ji)于(yu)(yu)(yu)(yu)此,曾(ceng)(ceng)國藩(fan)提出,“行政(zheng)(zheng)(zheng)之要(yao),首(shou)在得人(ren)(ren)”,危急之時需(xu)用德器兼(jian)備之人(ren)(ren),要(yao)倡(chang)廉正之風(feng),行禮(li)治(zhi)之仁政(zheng)(zheng)(zheng),反對暴政(zheng)(zheng)(zheng)、擾民(min)(min),對于(yu)(yu)(yu)(yu)那些貪贓枉法(fa)、漁民(min)(min)肥己(ji)的(de)官吏,一定要(yao)予以(yi)嚴(yan)懲(cheng)。至于(yu)(yu)(yu)(yu)關系國運民(min)(min)生的(de)財政(zheng)(zheng)(zheng)經濟,曾(ceng)(ceng)國藩(fan)認為(wei)(wei)(wei),理財之道,全在酌盈劑虛,腳踏實地,潔己(ji)奉公(gong),“漸(jian)求(qiu)整(zheng)頓,不(bu)在于(yu)(yu)(yu)(yu)求(qiu)取(qu)速(su)效”。曾(ceng)(ceng)國藩(fan)將農(nong)業(ye)提到國家經濟中基(ji)礎性的(de)戰略地位(wei),他認為(wei)(wei)(wei),“民(min)(min)生以(yi)穡事為(wei)(wei)(wei)先(xian),國計以(yi)豐年為(wei)(wei)(wei)瑞”。他要(yao)求(qiu)“今日之州縣,以(yi)重農(nong)為(wei)(wei)(wei)第一要(yao)務(wu)”。
受兩(liang)次(ci)鴉片(pian)戰爭的(de)(de)沖(chong)擊,曾(ceng)國藩對中西邦交(jiao)有(you)自己的(de)(de)看法,一方(fang)面他(ta)(ta)十分(fen)痛恨西方(fang)人(ren)侵略中國,認為(wei)臥榻之旁,豈容他(ta)(ta)人(ren)鼾睡,并反對借師助(zhu)剿,以借助(zhu)外(wai)國為(wei)深愧”;另一方(fang)面又不盲目排外(wai),主張向西方(fang)學習其先進(jin)的(de)(de)科學技術,如他(ta)(ta)說過購買外(wai)洋器(qi)物……訪募覃思之士(shi),智巧之匠,始而演習,繼而試造,可以剿發捻,可以勤遠(yuan)略。
曾國(guo)藩提(ti)倡忠君衛道、以儒家(jia)學說治軍(jun)(jun)(jun)的(de)這一(yi)宗旨(zhi)還貫(guan)徹在(zai)(zai)選將、募兵(bing)、軍(jun)(jun)(jun)隊管理以及協調軍(jun)(jun)(jun)內(nei)外(wai)關系等(deng)方面。曾國(guo)藩的(de)軍(jun)(jun)(jun)事思想內(nei)涵極豐,集顯過(guo)人(ren)之(zhi)處(chu)。他認為,兵(bing)不在(zai)(zai)多(duo)而(er)(er)在(zai)(zai)于精(jing),“兵(bing)少(shao)而(er)(er)國(guo)強”,“兵(bing)愈(yu)(yu)多(duo),則(ze)(ze)力愈(yu)(yu)弱;餉愈(yu)(yu)多(duo),則(ze)(ze)國(guo)愈(yu)(yu)貧”。主張軍(jun)(jun)(jun)政分理,扣負其責。他購買洋(yang)槍、洋(yang)炮、洋(yang)船,推進中國(guo)軍(jun)(jun)(jun)隊武器的(de)近代(dai)。
曾(ceng)國藩(fan)治(zhi)(zhi)軍(jun)把(ba)選將(jiang)(jiang)作為第(di)一要(yao)務,他說,“行軍(jun)之(zhi)道,擇將(jiang)(jiang)為先。”他的(de)(de)選將(jiang)(jiang)標準(zhun)是德(de)才(cai)兼備(bei),智勇雙全,而把(ba)德(de)放在首(shou)位,并把(ba)德(de)的(de)(de)內涵概(gai)括為“忠義(yi)(yi)血(xue)(xue)性(xing)”。他提出,“帶(dai)勇之(zhi)人,該求我黨血(xue)(xue)性(xing)男(nan)子(zi)(zi),有忠義(yi)(yi)之(zhi)氣而兼嫻韜鈐之(zhi)秘者,與(yu)之(zhi)共謀。”又(you)說“帶(dai)勇之(zhi)人,第(di)一要(yao)才(cai)堪治(zhi)(zhi)民,第(di)二要(yao)不(bu)怕死(si),第(di)三要(yao)不(bu)計名利,第(di)四要(yao)耐受辛苦(ku)。”“大抵有忠義(yi)(yi)血(xue)(xue)性(xing),則相從以(yi)俱(ju)至,無忠義(yi)(yi)血(xue)(xue)性(xing),則貌似四者,終不(bu)可(ke)(ke)恃。”曾(ceng)國藩(fan)認為,“忠義(yi)(yi)血(xue)(xue)性(xing)”的(de)(de)將(jiang)(jiang)領主要(yao)應(ying)從既(ji)受封(feng)建禮教(jiao)熏陶(tao)又(you)少官(guan)場惡習的(de)(de)儒生士子(zi)(zi)中去選擇。羅爾綱在《湘軍(jun)兵制》中統計,凡姓名、籍貫、出身、職務可(ke)(ke)查(cha)的(de)(de)湘軍(jun)將(jiang)(jiang)領179人中,儒生出身的(de)(de)104人,占58%。以(yi)如此眾多的(de)(de)儒生為將(jiang)(jiang),這在歷(li)代軍(jun)事(shi)史(shi)上(shang)都是罕見的(de)(de)。
將(jiang)清朝的(de)(de)(de)世兵(bing)(bing)(bing)制(zhi)改(gai)革為(wei)募(mu)(mu)(mu)兵(bing)(bing)(bing)制(zhi),也(ye)是曾(ceng)(ceng)(ceng)國(guo)(guo)藩(fan)建(jian)(jian)立湘(xiang)軍的(de)(de)(de)首要一著。他說,“數(shu)年來痛恨軍營(ying)(ying)習氣,武弁自(zi)(zi)守備以(yi)上(shang)無(wu)一人不(bu)(bu)喪盡天良。故(gu)決計不(bu)(bu)用(yong)營(ying)(ying)兵(bing)(bing)(bing),不(bu)(bu)用(yong)鎮將(jiang)。”因(yin)此,他組建(jian)(jian)湘(xiang)軍時,主張不(bu)(bu)在市民(min)而在鄉農(nong)中招(zhao)募(mu)(mu)(mu)兵(bing)(bing)(bing)員。其(qi)(qi)用(yong)意就(jiu)(jiu)是鄉農(nong)中招(zhao)募(mu)(mu)(mu)的(de)(de)(de)兵(bing)(bing)(bing)員樸實壯健,有(you)利于灌輸封建(jian)(jian)的(de)(de)(de)忠(zhong)義倫理(li)思想和便于適(shi)應艱(jian)苦殘(can)酷的(de)(de)(de)戰爭環(huan)境。曾(ceng)(ceng)(ceng)國(guo)(guo)藩(fan)還規(gui)定,“招(zhao)募(mu)(mu)(mu)兵(bing)(bing)(bing)勇(yong),須取具保結,造具府縣、里居、父母、兄弟、妻子名姓、箕斗清冊。各結附冊,以(yi)便清查。”凡無(wu)保者(zhe),概不(bu)(bu)招(zhao)募(mu)(mu)(mu)。曾(ceng)(ceng)(ceng)國(guo)(guo)藩(fan)的(de)(de)(de)這一做法,完全(quan)是承(cheng)襲了明末(mo)抗倭名將(jiang)戚(qi)繼光的(de)(de)(de)募(mu)(mu)(mu)兵(bing)(bing)(bing)思想。曾(ceng)(ceng)(ceng)國(guo)(guo)藩(fan)對(dui)綠營(ying)(ying)的(de)(de)(de)編制(zhi)方面也(ye)進(jin)行了改(gai)弦更(geng)張。湘(xiang)軍的(de)(de)(de)編制(zhi)以(yi)營(ying)(ying)為(wei)基本作戰單(dan)位,營(ying)(ying)以(yi)下(xia)設哨(shao),哨(shao)以(yi)下(xia)陸師(shi)為(wei)隊(dui),水師(shi)為(wei)船,馬隊(dui)為(wei)棚。湘(xiang)軍之始,營(ying)(ying)以(yi)上(shang)不(bu)(bu)再設官(guan),各營(ying)(ying)全(quan)轄于曾(ceng)(ceng)(ceng)國(guo)(guo)藩(fan)一人。其(qi)(qi)后營(ying)(ying)數(shu)增多,才有(you)統領和分統的(de)(de)(de)稱謂(wei)。曾(ceng)(ceng)(ceng)國(guo)(guo)藩(fan)要求以(yi)將(jiang)必親選、兵(bing)(bing)(bing)必自(zi)(zi)找、層(ceng)層(ceng)節(jie)制(zhi)的(de)(de)(de)原(yuan)則組建(jian)(jian)軍隊(dui),自(zi)(zi)統領至兵(bing)(bing)(bing)勇(yong)都(dou)是逐級(ji)進(jin)行募(mu)(mu)(mu)選,改(gai)變了綠營(ying)(ying)中“兵(bing)(bing)(bing)與兵(bing)(bing)(bing)不(bu)(bu)相(xiang)(xiang)知,兵(bing)(bing)(bing)與將(jiang)不(bu)(bu)相(xiang)(xiang)習”的(de)(de)(de)弊病,但也(ye)明顯暴露了建(jian)(jian)立私(si)家軍隊(dui)的(de)(de)(de)用(yong)心,并從此就(jiu)(jiu)開創了近代(dai)中國(guo)(guo)“兵(bing)(bing)(bing)為(wei)將(jiang)有(you)”的(de)(de)(de)先例,軍閥(fa)擁(yong)兵(bing)(bing)(bing)割(ge)據的(de)(de)(de)局面也(ye)就(jiu)(jiu)初顯端倪(ni)了。
曾國(guo)藩在(zai)治軍方(fang)略上苦費(fei)心(xin)機,主(zhu)張(zhang)用(yong)儒(ru)家(jia)(jia)學說(shuo)治軍,即用(yong)封建倫理(li)綱(gang)常去教(jiao)育官兵,以(yi)仁禮(li)忠信作為(wei)治軍之本去陶(tao)冶官兵,他的(de)目(mu)的(de)就是要以(yi)此來(lai)維(wei)系軍心(xin),培(pei)植出一支(zhi)完全絕對服從于自己(ji)的(de)私家(jia)(jia)軍隊(dui)。所以(yi)他認為(wei),“用(yong)兵者必先自治,而后制(zhi)敵。”
曾(ceng)國(guo)(guo)藩的(de)(de)(de)軍(jun)(jun)事(shi)思想好影(ying)響(xiang)了幾代(dai)人,且(qie)不說(shuo)(shuo)其(qi)同時(shi)代(dai)的(de)(de)(de)湘、淮將(jiang)領以(yi)曾(ceng)國(guo)(guo)藩為(wei)楷模,就(jiu)是其(qi)后的(de)(de)(de)黃(huang)興、蔡鍔(e)等(deng)資產階(jie)級(ji)軍(jun)(jun)事(shi)家對曾(ceng)國(guo)(guo)藩治(zhi)軍(jun)(jun)方略也(ye)推崇備至,張(zhang)之(zhi)洞、袁世(shi)凱等(deng)在(zai)甲午(wu)戰后采(cai)用(yong)西法(fa)(fa)編練新軍(jun)(jun)時(shi),還采(cai)納(na)了曾(ceng)國(guo)(guo)藩治(zhi)軍(jun)(jun)的(de)(de)(de)許多(duo)做法(fa)(fa)。民(min)國(guo)(guo)軍(jun)(jun)事(shi)家蔣方震在(zai)他的(de)(de)(de)《國(guo)(guo)防論》中(zhong)贊(zan)賞曾(ceng)國(guo)(guo)藩是近代(dai)史上(shang)“一(yi)個(ge)軍(jun)(jun)事(shi)天才(cai)家”,還說(shuo)(shuo)凡領軍(jun)(jun)者都應該效法(fa)(fa)曾(ceng)國(guo)(guo)藩。蔣介石則明確表示要師承曾(ceng)國(guo)(guo)藩,要求(qiu)國(guo)(guo)民(min)黨軍(jun)(jun)隊中(zhong)的(de)(de)(de)將(jiang)領必須“認清(qing)歷史,效法(fa)(fa)曾(ceng)胡”。曾(ceng)國(guo)(guo)藩治(zhi)軍(jun)(jun)最重視精神教育,毛澤東(dong)一(yi)生很注意這點,曾(ceng)國(guo)(guo)藩的(de)(de)(de)“愛(ai)民(min)為(wei)治(zhi)兵第一(yi)要義”,毛澤東(dong)建立紅軍(jun)(jun)之(zhi)初便制定了《三大紀律,八項注意》。
《大國船夢》杜雨(yu)露飾演曾國藩
胡林翼:曾公素有(you)知人(ren)之鑒(jian),所識拔多賢將。
李(li)瀚章(zhang):其(qi)深識(shi)遠(yuan)略(lve),公而忘私,尤(you)有(you)古人所不能及者(zhe)。
石(shi)達開:雖不以善戰名,而能識拔賢(xian)將,規劃精嚴,無間可尋,大帥如(ru)此,實起(qi)事以來所未(wei)見(jian)也(ye)。
薛福成(cheng):自(zi)昔多事之(zhi)(zhi)(zhi)秋,無(wu)不(bu)以賢才之(zhi)(zhi)(zhi)眾寡(gua),判(pan)功效之(zhi)(zhi)(zhi)廣狹(xia)。曾國(guo)藩(fan)知人之(zhi)(zhi)(zhi)鑒(jian),超佚古(gu)今,或(huo)邂(xie)逅于(yu)風塵之(zhi)(zhi)(zhi)中,一(yi)(yi)見以為偉(wei)器(qi);或(huo)物色于(yu)形跡之(zhi)(zhi)(zhi)表,確然(ran)許為異(yi)材。平日持議,常謂天下至(zhi)大(da),事變至(zhi)殷,絕非一(yi)(yi)手(shou)一(yi)(yi)足之(zhi)(zhi)(zhi)所能維持。故其振拔幽滯,宏(hong)獎人杰,尤屬不(bu)遺(yi)余(yu)力(li)。嘗(chang)聞曾國(guo)藩(fan)目送江忠源(yuan)曰:“此人必(bi)名立(li)天下,然(ran)當以節烈稱。”后乃專疏保(bao)薦(jian),以應(ying)求賢之(zhi)(zhi)(zhi)詔(zhao)。胡林翼以臬司統兵,隸曾國(guo)藩(fan)部下,即奏稱其才勝己十倍(bei)。二(er)人皆不(bu)次擢用,卓著忠勤。曾國(guo)藩(fan)經營(ying)軍事,亦賴其助。其在籍辦團之(zhi)(zhi)(zhi)始(shi),若塔齊布、羅澤南(nan)、李續賓(bin)、李續宜(yi)、王鑫、楊岳斌、彭玉麟,或(huo)聘自(zi)諸生,或(huo)拔自(zi)隴(long)畝(mu),或(huo)招自(zi)營(ying)伍,均以至(zhi)誠(cheng)相與,俾獲各盡所長。
左宗棠(tang):謀國之忠,知人(ren)之明(ming),自愧不如(ru)元輔(fu);同心若(ruo)金,攻(gong)錯若(ruo)石(shi),相期無(wu)負平(ping)生(sheng)。
李鴻章(zhang):師事近三(san)十年,薪盡火傳,筑室忝為門生長;威名震九萬里(li),內安外攘(rang),曠(kuang)世(shi)難(nan)逢天(tian)下才。
朱孔彰:中興景運,群公(gong)輩出(chu),十年之(zhi)(zhi)(zhi)間,削平大難(nan),非天生圣相(xiang)而振(zhen)興之(zhi)(zhi)(zhi),烏能若是邪?然履危瀕(bin)死屢矣(yi),有百折(zhe)不撓(nao)之(zhi)(zhi)(zhi)志,宏濟艱(jian)難(nan),雖曰(yue)(yue)成功者天,抑亦人謀也。趙衰之(zhi)(zhi)(zhi)言(yan)曰(yue)(yue):“說禮樂,熟詩書(shu),為元帥。”孫叔豹之(zhi)(zhi)(zhi)言(yan)曰(yue)(yue):“太上立德,次(ci)立功,次(ci)立言(yan),謂(wei)為三不朽。”公(gong)獨(du)兼之(zhi)(zhi)(zhi)。至(zhi)天津之(zhi)(zhi)(zhi)役,攘垢忍尤,以安邦國,老成至(zhi)計,謀出(chu)萬全,可謂(wei)至(zhi)忠矣(yi)。
歐陽昱(yu):予觀文正一(yi)生,不(bu)善用(yong)兵(bing)而(er)善用(yong)人,牛溲馬勃,無不(bu)收納。所以群才效用(yong),大寇蕩平(ping),而(er)為中興第(di)一(yi)功臣也。
梁啟超(chao):①豈惟近代,蓋有(you)史以來不(bu)(bu)一二(er)睹之(zhi)大人也已;豈惟中國,抑全世(shi)界不(bu)(bu)一二(er)睹之(zhi)大人也已。然而(er)(er)(er)文(wen)正固非(fei)有(you)超(chao)群(qun)絕倫之(zhi)天才,在(zai)(zai)并時諸賢杰中,稱最鈍拙;其所遭值事會,亦終生(sheng)在(zai)(zai)指逆之(zhi)中;然乃立德、立功、立言(yan)三(san)不(bu)(bu)朽,所成(cheng)就震古(gu)爍(shuo)今(jin)而(er)(er)(er)莫與京者,其一生(sheng)得力在(zai)(zai)立志自拔于流(liu)俗,而(er)(er)(er)困而(er)(er)(er)知,而(er)(er)(er)勉而(er)(er)(er)行,歷百(bai)千艱阻而(er)(er)(er)不(bu)(bu)挫屈,不(bu)(bu)求近效,銖積寸累(lei),受之(zhi)以虛,將之(zhi)以勤,植之(zhi)以剛(gang),貞之(zhi)以恒,帥之(zhi)以誠,勇猛精進,堅苦(ku)卓絕。吾以為(wei)曾文(wen)正公今(jin)而(er)(er)(er)猶(you)壯年,中國必由其手獲(huo)救。②吾謂曾文(wen)正集,不(bu)(bu)可不(bu)(bu)日三(san)復也。
譚嗣同:歷觀近代名(ming)公,其初皆未(wei)必了了。更事既(ji)多,識力乃卓。如曾文(wen)正、惠敏(min)父(fu)子,丁雨生中丞,洞徹洋務,皆由親身(shen)閱(yue)歷而(er)得。左文(wen)襄(xiang)晚達,故沈觀最(zui)久。
趙爾巽《清史稿》:①國(guo)藩為(wei)人威重,美須髯,目(mu)三角有棱。每對客,注視移(yi)時(shi)不語(yu),見者(zhe)(zhe)竦然,退則記(ji)其(qi)優劣,無(wu)或爽者(zhe)(zhe)。天(tian)性(xing)好(hao)文,治之(zhi)(zhi)終身不厭,有家法而不囿于一師。其(qi)論學兼(jian)綜(zong)漢(han)(han)、宋,以(yi)(yi)謂先王治世之(zhi)(zhi)道,經緯萬端,一貫之(zhi)(zhi)以(yi)(yi)禮。惜秦(qin)蕙田五禮通(tong)考(kao)闕食貨,乃輯補(bu)鹽(yan)課、海運(yun)(yun)、錢法、河堤為(wei)六卷(juan);又(you)慨古禮殘闕無(wu)軍禮,軍禮要自有專(zhuan)篇,如(ru)戚敬元所紀(ji)者(zhe)(zhe)。論者(zhe)(zhe)謂國(guo)藩所訂(ding)營制、營規,其(qi)于軍禮庶幾(ji)近之(zhi)(zhi)。晚(wan)年頗(po)以(yi)(yi)清靜化民,俸入(ru)悉以(yi)(yi)養士(shi)。老儒宿學,群歸依之(zhi)(zhi)。尤知(zhi)(zhi)人,善任(ren)使,所成就薦(jian)拔者(zhe)(zhe),不可勝數。一見輒(zhe)品(pin)目(mu)其(qi)材,悉當。時(shi)舉(ju)先世耕讀之(zhi)(zhi)訓,教誡其(qi)家。遇將卒僚吏若(ruo)子(zi)弟(di)然,故雖(sui)嚴(yan)憚之(zhi)(zhi),而樂為(wei)之(zhi)(zhi)用。居(ju)江(jiang)南久,功(gong)(gong)(gong)德最盛。②國(guo)藩事(shi)(shi)功(gong)(gong)(gong)本于學問,善以(yi)(yi)禮運(yun)(yun)。公誠之(zhi)(zhi)心,尤足格眾。其(qi)治軍行政,務求蹈實。凡規畫天(tian)下事(shi)(shi),久無(wu)驗(yan),世皆稱之(zhi)(zhi),至(zhi)謂漢(han)(han)之(zhi)(zhi)諸葛亮、唐(tang)之(zhi)(zhi)裴度(du)、明之(zhi)(zhi)王守仁(ren),殆無(wu)以(yi)(yi)過,何其(qi)盛歟(yu)!國(guo)藩又(you)嘗取古今圣(sheng)哲三十三人,畫像贊記(ji),以(yi)(yi)為(wei)師資,其(qi)平生志學大端,具見于此。至(zhi)功(gong)(gong)(gong)成名立,汲(ji)汲(ji)以(yi)(yi)薦(jian)舉(ju)人才(cai)為(wei)己任(ren),疆臣閫(kun)帥(shuai),幾(ji)遍海內。以(yi)(yi)人事(shi)(shi)君(jun),皆能不負所知(zhi)(zhi)。嗚呼(hu)!中興以(yi)(yi)來(lai),一人而已。
楊昌濟:宋韓、范并稱,清曾、左并稱,然韓、左辦事(shi)(shi)之(zhi)人(ren),范、曾辦事(shi)(shi)兼傳教之(zhi)人(ren)也。
王闿運(yun):用將(jiang)則(ze)勝(sheng),自將(jiang)則(ze)敗。
容閎:故(gu)其(qi)身(shen)雖逝,而(er)(er)名聞千(qian)古(gu)。其(qi)才大而(er)(er)謙,氣宏而(er)(er)凝(ning),而(er)(er)為清代第一流人物,亦稱舊(jiu)教之特(te)產人物。
章太炎:曾國藩者,譽(yu)之則為圣賢(xian)、讞之則為元(yuan)兇。
蔡鍔:①曾、胡兩公,中興名(ming)臣之(zhi)錚佼者,其(qi)人其(qi)事,距今僅半個世紀(ji)。②帶兵如帶子弟一(yi)語,最為慈仁貼切(qie)。能(neng)以此存心(xin),則古今帶兵格(ge)言,千(qian)言萬語皆付之(zhi)一(yi)炬。
蔡東(dong)藩:若曾、胡二公,文足安邦,武能御侮,清之(zhi)不亡,賴有此耳。
毛澤東:①予于近人(ren),獨服曾文正。觀其(qi)收拾洪、楊一役,完美(mei)無缺,使以(yi)今(jin)日易(yi)其(qi)位,其(qi)能(neng)如彼之完滿乎?②曾國藩是(shi)地主階級最厲害的人(ren)物。
蔣介石:①曾(ceng)(ceng)公乃國人精神之典范。②辛亥以前,曾(ceng)(ceng)閱曾(ceng)(ceng)文正(zheng)全集一(yi)書(shu),……民國二(er)年失敗以后(hou),再將曾(ceng)(ceng)氏之書(shu)與胡左諸集,悉心討究。
蔣廷黻:國(guo)藩以執(zhi)兩之道,貫經世(shi)之學,于(yu)社(she)(she)會之改造,則(ze)恢復(fu)(fu)(fu)民族固有美(mei)德,此(ci)之謂守舊(jiu);于(yu)民族之前途,則(ze)接受西洋文明,此(ci)之謂革(ge)新(xin)(xin)。二者同時進(jin)行,乃(nai)其對我國(guo)近代(dai)史(shi)之大貢獻也。蓋徒(tu)(tu)然(ran)恢復(fu)(fu)(fu)舊(jiu)禮(li)教,則(ze)不(bu)能抵(di)抗帝國(guo)主義者之機械科學,何(he)況舊(jiu)禮(li)教之本(ben)身,亦復(fu)(fu)(fu)百孔千(qian)瘡,有待救正乎(hu)?若徒(tu)(tu)然(ran)接受新(xin)(xin)文化而不(bu)恢復(fu)(fu)(fu)固有之美(mei)德,則(ze)此(ci)腐化之舊(jiu)官僚(liao)社(she)(she)會,根本(ben)不(bu)能舉(ju)辦事業,更何(he)況社(she)(she)會民族之立場,有何(he)術以全(quan)盤改造之乎(hu)?吾人(ren)之所以佩服曾國(guo)藩,誠以其眼光遠(yuan)大,訂此(ci)救國(guo)救民之方案(an),與后日國(guo)父之民族主義如出一轍矣(yi)。
陳公篤:國藩素拘(ju)謹,其才(cai)不如胡左(zuo),而功倍之(zhi),獨知人善用,是其特長。
胡哲(zhe)敷:五百年來,能(neng)把學問在(zai)事業上表(biao)現出來的,只有兩人:一(yi)為明(ming)朝的王守仁,一(yi)則(ze)清朝的曾國藩(fan)。
蕭一山:國藩以(yi)嚴(yan)謹(jin)勝(sheng),宗棠以(yi)豪(hao)邁勝(sheng)。
徐中約(yue):曾(ceng)國(guo)藩的(de)政治家風度、品格(ge)及(ji)個(ge)人修養很少有人能予(yu)匹敵。他或許是十九世(shi)紀中國(guo)最受人敬仰(yang)、最偉大(da)的(de)學者型(xing)官員。
曾(ceng)國(guo)(guo)(guo)藩出生(sheng)時(shi),祖父(fu)曾(ceng)經夢(meng)(meng)到(dao)有(you)一(yi)(yi)只(zhi)巨(ju)蟒(mang)(mang)纏在他家(jia)的(de)(de)柱(zhu)子上,所以(yi)認(ren)為曾(ceng)國(guo)(guo)(guo)藩是(shi)(shi)巨(ju)蟒(mang)(mang)轉(zhuan)世,曾(ceng)國(guo)(guo)(guo)藩出生(sheng)后家(jia)中的(de)(de)一(yi)(yi)棵死(si)梧桐(tong)樹竟然(ran)重(zhong)新煥發出了生(sheng)命,讓(rang)其祖父(fu)更加相(xiang)信(xin)(xin)(xin)巨(ju)蟒(mang)(mang)轉(zhuan)世這一(yi)(yi)夢(meng)(meng)語(yu)。而湊(cou)巧的(de)(de)是(shi)(shi)曾(ceng)國(guo)(guo)(guo)藩患(huan)有(you)類(lei)似“牛皮癬”一(yi)(yi)類(lei)的(de)(de)皮膚病,(有(you)一(yi)(yi)說“火蟒(mang)(mang)蘚”),渾身上下都是(shi)(shi)像蛇(she)的(de)(de)鱗片(pian)一(yi)(yi)樣(yang)的(de)(de)癬,所以(yi)曾(ceng)國(guo)(guo)(guo)藩也相(xiang)信(xin)(xin)(xin)了巨(ju)蟒(mang)(mang)轉(zhuan)世這一(yi)(yi)夢(meng)(meng)語(yu)。曾(ceng)國(guo)(guo)(guo)藩還有(you)一(yi)(yi)個奇怪的(de)(de)愛好——愛吃雞(ji)(ji),卻又最(zui)怕雞(ji)(ji)毛。當時(shi)緊急(ji)公文,在信(xin)(xin)(xin)封口處往(wang)往(wang)要粘上雞(ji)(ji)毛,俗稱雞(ji)(ji)毛信(xin)(xin)(xin)、雞(ji)(ji)毛令箭。每當曾(ceng)國(guo)(guo)(guo)藩看到(dao)這種(zhong)信(xin)(xin)(xin),總是(shi)(shi)毛骨(gu)悚然(ran),如(ru)見(jian)蛇(she)蝎,必(bi)須要別人(ren)幫(bang)他取掉雞(ji)(ji)毛,他才(cai)敢拆讀(du)。古時(shi)候曾(ceng)有(you)這樣(yang)的(de)(de)說法:“焚燒雞(ji)(ji)毛,毒蛇(she)聞(wen)氣就死(si)了,龍蛇(she)之類(lei),也畏懼這種(zhong)氣味。”曾(ceng)國(guo)(guo)(guo)藩對雞(ji)(ji)毛害(hai)怕到(dao)這種(zhong)程度,難免也被人(ren)理解為蟒(mang)(mang)蛇(she)轉(zhuan)世。在岳麓書院(yuan)學(xue)習(xi)時(shi)因為怕別人(ren)看到(dao)身上的(de)(de)鱗片(pian),所以(yi)夏天燥熱(re)時(shi)還穿戴整齊地讀(du)書,讓(rang)先生(sheng)大加贊(zan)賞。
曾國藩(fan)小的(de)時候天賦并不(bu)高,其實(shi)可以說(shuo)比(bi)較笨,他(ta)(ta)學(xue)習起來非常吃(chi)力(li)。一(yi)天晚(wan)上,他(ta)(ta)在(zai)家里讀書(shu),有(you)一(yi)篇文(wen)章(zhang)他(ta)(ta)重(zhong)復讀了很(hen)多遍(bian)(bian),可就是背不(bu)下(xia)(xia)來。他(ta)(ta)就一(yi)遍(bian)(bian)一(yi)追地(di)讀,一(yi)遍(bian)(bian)一(yi)遍(bian)(bian)地(di)背。夜已經很(hen)深了,他(ta)(ta)仍(reng)然(ran)沒有(you)背下(xia)(xia)來。這可急壞(huai)了一(yi)個(ge)人(ren)。原來,他(ta)(ta)家來了一(yi)個(ge)賊(zei)人(ren),就潛伏在(zai)他(ta)(ta)書(shu)房的(de)屋(wu)榆(yu)下(xia)(xia),想等(deng)他(ta)(ta)讀完書(shu)睡覺之后再進(jin)(jin)屋(wu)偷(tou)點什么(me)。可是賊(zei)人(ren)在(zai)屋(wu)外(wai)等(deng)啊(a)等(deng).就是不(bu)見曾國藩(fan)睡覺。賊(zei)人(ren)實(shi)在(zai)等(deng)不(bu)下(xia)(xia)去了,就十分(fen)生(sheng)氣地(di)跳進(jin)(jin)屋(wu)子,對(dui)曾國藩(fan)說(shuo):“就你這么(me)笨還讀什么(me)書(shu)?我聽幾遍(bian)(bian)就會背了!”于是賊(zei)人(ren)將那篇文(wen)章(zhang)從頭到尾地(di)背誦了一(yi)遍(bian)(bian),然(ran)后揚(yang)長而去。?
曾國藩(fan)對交友(you)之(zhi)道頗有(you)見地(di),他認(ren)為交友(you)貴(gui)雅量,要(yao)(yao)“推誠守正,委曲含宏,而(er)無私(si)意猜疑之(zhi)弊(bi)”。“凡(fan)事(shi)不(bu)可(ke)(ke)占(zhan)人半(ban)點便宜。不(bu)可(ke)(ke)輕取人財”。要(yao)(yao)集思廣益,兼(jian)聽(ting)而(er)不(bu)失聰。“處世方面(mian),曾國藩(fan)認(ren)為,“處此亂(luan)世,愈(yu)(yu)窮愈(yu)(yu)好”。身(shen)居(ju)高官,“總以錢少產(chan)薄為妙”。“居(ju)官以耐(nai)煩為第(di)一(yi)(yi)要(yao)(yao)義(yi)”,“德以滿而(er)損,福以驕而(er)減(jian)矣”。為人須在一(yi)(yi)“淡”字(zi)上著意,“不(bu)特富貴(gui)功名及身(shen)家之(zhi)順逆,子姓(xing)之(zhi)旺否(fou)悉由天(tian)定,即學問德行之(zhi)成(cheng)立與否(fou),亦(yi)大半(ban)關乎天(tian)事(shi),一(yi)(yi)概笑而(er)忘之(zhi)”。“功不(bu)必自己出,名不(bu)必自己成(cheng)”,“功成(cheng)身(shen)退,愈(yu)(yu)急愈(yu)(yu)好”。
同為曾子“宗圣”第七十代嫡孫,曾傳德;字德生(1809-1888年),自幼天資聰慧,秉性謙和淡遠,別有襟期(襟懷、志趣)不(bu)務(wu)名利,學儒(ru)學,研(yan)醫術,十歲(sui)既可以把(ba)曾子(zi)《大學》《孝經》背(bei)誦(song)如流,并(bing)對(dui)《本草(cao)綱目》頗有鉆研(yan)。十六歲(sui)鄉試中(zhong)文舉(ju)人(ren),后(hou)參加北京會試與曾國藩相(xiang)識,因(yin)知實(shi)屬同(tong)宗并(bing)為傳(chuan)字輩(bei)兄弟,倍感(gan)親切,更佳為同(tong)榜進士(shi)。一(yi)日二位新科進士(shi)去拜見(jian)清(qing)當朝(chao)大學士(shi)、戶部尚書(shu)王(wang)鼎,在王(wang)府經王(wang)尚書(shu)介紹,結(jie)識了(le)當朝(chao)京都名匠崔(cui)建庵(an),也是(shi)天命之為,從此二人(ren)結(jie)下了(le)不(bu)解(jie)之緣(yuan)。
曾傳德不負崔建字在京都開設《曾德生醫館》 以其開派祖曾子“宗圣”儒家圣人之風,善待求醫者,既體恤平民百姓(xing)又廣(guang)交公卿商賈(jia),德藝雙馨,生命復春(chun)。因(yin)此“德生”醫(yi)館在京都(dou)享有盛譽,此時與他同宗(zong)同輩同榜(bang)之(zhi)誼的曾(ceng)國藩(fan),已身為清中重(zhong)臣(chen),官居直隸總督,二人更是交往甚密,互相鼓勵,曾(ceng)國藩(fan)欣然給曾(ceng)德生題詞:“祖德宗(zong)功(gong)千載福澤;子(zi)承孫繼萬年蒸嘗”橫批“止于至善(shan)”,落款(kuan):德生仁(ren)兄大(da)人正文,滌生曾(ceng)國藩(fan)。此聯(lian)既有緬懷曾(ceng)子(zi)“宗(zong)圣”之(zhi)意,又贊(zan)美曾(ceng)德生行醫(yi)助人已達到(dao)善(shan)人之(zhi)境界。
曾(ceng)國藩(fan)寫有格(ge)言十(shi)二首,基本上概括了(le)他(ta)的(de)處世(shi)交友之道。
曾國藩(fan)認為(wei)最重要的(de)(de)(de)(de)就(jiu)(jiu)是(shi)(shi)(shi)(shi)要在家(jia)(jia)(jia)庭成員中人人孝悌(ti)的(de)(de)(de)(de)原則。孝容易理解,就(jiu)(jiu)是(shi)(shi)(shi)(shi)對父母(mu)、對長(chang)輩的(de)(de)(de)(de)感恩、尊敬(jing)與贍(shan)養。悌(ti)是(shi)(shi)(shi)(shi)指兄(xiong)弟(di)之間和(he)(he)睦(mu)友愛,也(ye)就(jiu)(jiu)是(shi)(shi)(shi)(shi)同輩之間的(de)(de)(de)(de)融(rong)洽與和(he)(he)諧。在曾國藩(fan)家(jia)(jia)(jia)書(shu)里,一(yi)般都以(yi)為(wei)他給(gei)孩子(zi)寫(xie)的(de)(de)(de)(de)信(xin)最多(duo),事實上他寫(xie)給(gei)弟(di)弟(di)的(de)(de)(de)(de)信(xin)才(cai)是(shi)(shi)(shi)(shi)最多(duo)的(de)(de)(de)(de),可(ke)(ke)見他對兄(xiong)弟(di)之間關系(xi)的(de)(de)(de)(de)重視。曾國藩(fan)有段著名的(de)(de)(de)(de)評論,說家(jia)(jia)(jia)庭興(xing)旺的(de)(de)(de)(de)規(gui)律是(shi)(shi)(shi)(shi):天下官宦之家(jia)(jia)(jia),一(yi)般只傳(chuan)一(yi)代(dai)(dai)(dai)就(jiu)(jiu)蕭條了,因為(wei)大多(duo)是(shi)(shi)(shi)(shi)紈绔子(zi)弟(di);商賈(jia)之家(jia)(jia)(jia),也(ye)就(jiu)(jiu)是(shi)(shi)(shi)(shi)民營企業(ye)家(jia)(jia)(jia)的(de)(de)(de)(de)家(jia)(jia)(jia)庭,一(yi)般可(ke)(ke)傳(chuan)三代(dai)(dai)(dai);耕讀(du)之家(jia)(jia)(jia),也(ye)就(jiu)(jiu)是(shi)(shi)(shi)(shi)以(yi)治農與讀(du)書(shu)為(wei)根本的(de)(de)(de)(de)家(jia)(jia)(jia)庭,一(yi)般可(ke)(ke)興(xing)旺五、六代(dai)(dai)(dai);而孝友之家(jia)(jia)(jia),就(jiu)(jiu)是(shi)(shi)(shi)(shi)講究孝悌(ti)的(de)(de)(de)(de)、以(yi)和(he)(he)治家(jia)(jia)(jia)的(de)(de)(de)(de)家(jia)(jia)(jia)庭,往(wang)往(wang)可(ke)(ke)以(yi)綿延十代(dai)(dai)(dai)八代(dai)(dai)(dai)。
曾(ceng)(ceng)(ceng)國(guo)藩(fan)(fan)在(zai)“和以(yi)(yi)治家(jia)(jia)(jia)(jia)(jia)”的宗旨(zhi)下(xia)還特別強調(diao)“勤以(yi)(yi)持家(jia)(jia)(jia)(jia)(jia)”。這(zhe)個勤以(yi)(yi)持家(jia)(jia)(jia)(jia)(jia)在(zai)曾(ceng)(ceng)(ceng)國(guo)藩(fan)(fan)那有兩層意思(si),一(yi)(yi)是(shi)(shi)(shi)(shi)家(jia)(jia)(jia)(jia)(jia)庭(ting)成員要(yao)克勤克儉,一(yi)(yi)是(shi)(shi)(shi)(shi)做(zuo)家(jia)(jia)(jia)(jia)(jia)長的要(yao)勤以(yi)(yi)言(yan)傳(chuan)身教(jiao)。曾(ceng)(ceng)(ceng)國(guo)藩(fan)(fan)說的這(zhe)些,他自(zi)己(ji)就能一(yi)(yi)絲(si)不(bu)茍地帶(dai)頭去做(zuo),而且做(zuo)得非常好。比如第(di)二個兒子曾(ceng)(ceng)(ceng)紀(ji)澤喜(xi)歡(huan)西方(fang)社會(hui)學(xue)(xue),曾(ceng)(ceng)(ceng)紀(ji)鴻喜(xi)歡(huan)數學(xue)(xue)和物理學(xue)(xue),曾(ceng)(ceng)(ceng)國(guo)藩(fan)(fan)雖然一(yi)(yi)竅不(bu)通,也(ye)能盡自(zi)己(ji)所能去了(le)解,去努力(li)學(xue)(xue)一(yi)(yi)點。這(zhe)樣的父親(qin),才不(bu)愧是(shi)(shi)(shi)(shi)一(yi)(yi)個真(zhen)正(zheng)“勤以(yi)(yi)持家(jia)(jia)(jia)(jia)(jia)”的父親(qin)。在(zai)曾(ceng)(ceng)(ceng)國(guo)藩(fan)(fan)的影響下(xia),曾(ceng)(ceng)(ceng)紀(ji)澤總(zong)是(shi)(shi)(shi)(shi)會(hui)親(qin)自(zi)教(jiao)孩子們學(xue)(xue)英語、數學(xue)(xue)、音樂,還教(jiao)他們練書法、寫詩文(wen)、講解經史典章,不(bu)論(lun)再忙,每日總(zong)要(yao)抽出(chu)時間來(lai)陪孩子、陪家(jia)(jia)(jia)(jia)(jia)人,這(zhe)就是(shi)(shi)(shi)(shi)最好的家(jia)(jia)(jia)(jia)(jia)庭(ting)教(jiao)育。所以(yi)(yi),曾(ceng)(ceng)(ceng)國(guo)藩(fan)(fan)子孫、曾(ceng)(ceng)(ceng)孫,甚至玄孫里,有很多科學(xue)(xue)家(jia)(jia)(jia)(jia)(jia)、教(jiao)育家(jia)(jia)(jia)(jia)(jia)和社會(hui)活動家(jia)(jia)(jia)(jia)(jia)。
曾(ceng)國(guo)藩(fan)“曾(ceng)剃(ti)頭”的(de)外號(hao)不是(shi)因為他殺太平軍(jun)而獲得(de)的(de)外號(hao),而是(shi)因為他在(zai)長沙開審案(an)局,殺了(le)(le)(le)太多的(de)所謂湖南“土匪”而得(de)到的(de)外號(hao)。殺錯(cuo)的(de)人(ren)有沒有呢(ni)?有。當時長沙的(de)知府叫蒼(cang)景恬,他寫了(le)(le)(le)一(yi)份回(hui)憶錄(lu),里面就(jiu)(jiu)記載曾(ceng)國(guo)藩(fan)的(de)審案(an)局,就(jiu)(jiu)因一(yi)個案(an)子,就(jiu)(jiu)錯(cuo)殺了(le)(le)(le)至少4個人(ren)。那是(shi)一(yi)個冤案(an),但是(shi)曾(ceng)國(guo)藩(fan)把好人(ren)殺了(le)(le)(le),把壞人(ren)放了(le)(le)(le)。
人格修(xiu)煉對他事業有幫(bang)助。
首(shou)先是誠,為人表里一(yi)致,一(yi)切(qie)都可以公(gong)之于世。
第二個是敬,敬畏(wei),內心不存邪(xie)念,持身端莊嚴肅有威儀。
第三個就是靜,心、氣、神、體都要處于安寧放(fang)松(song)的狀(zhuang)態。
第四(si)個字(zi)是(shi)謹,不說(shuo)大話、假(jia)話、空話,實實在在,有(you)一(yi)是(shi)一(yi)有(you)二是(shi)二。
第五個字是恒,生活(huo)有(you)(you)規律(lv)、飲食有(you)(you)節、起居有(you)(you)常。最(zui)高境(jing)界是“慎獨”,舉頭(tou)三尺(chi)有(you)(you)神(shen)明(ming)。
他(ta)(ta)每天記(ji)日記(ji),對(dui)每天言行(xing)(xing)進行(xing)(xing)檢(jian)查、反思,一直(zhi)貫穿(chuan)到他(ta)(ta)的(de)后半生(sheng),不(bu)斷給自己(ji)提(ti)出更多要求:要勤儉、要謙對(dui)、要仁恕(shu)、要誠信,知命、惜福(fu)等(deng),力圖將自己(ji)打(da)造成(cheng)當時的(de)圣賢。許多人都認為(wei)人格修煉是(shi)空虛(xu)的(de)東西,認為(wei)修身是(shi)虛(xu)無(wu)縹緲的(de)東西,甚至還是(shi)迂腐的(de),但曾(ceng)國藩一生(sheng)的(de)事(shi)業,修身才是(shi)他(ta)(ta)事(shi)業成(cheng)功最重要的(de)原因。
曾國藩認為(wei)(wei):“養生之(zhi)法約有五事:一曰(yue)(yue)(yue)眠(mian)(mian)食有恒,二曰(yue)(yue)(yue)懲忿,三曰(yue)(yue)(yue)節(jie)欲,四(si)曰(yue)(yue)(yue)每夜臨睡前(qian)洗腳,五曰(yue)(yue)(yue)每日兩飯后(hou)各行三千(qian)步(bu)。”養生道,“視”、“息”、“眠(mian)(mian)”、“食”四(si)字(zi)最為(wei)(wei)要緊,養病須(xu)知調衛之(zhi)道。
早年修身十三條
一(yi)、主(zhu)敬(整齊嚴肅,無(wu)時不懼。無(wu)事(shi)時,心在腔子里;應事(shi)時,專一(yi)不雜。)
二(er)、靜坐(zuo)(zuo)(每日不拘何時,靜坐(zuo)(zuo)片(pian)刻,來復仁心,正位凝命,如鼎之(zhi)鎮。)
三、早(zao)起(qi)(黎明即起(qi),醒后勿沾戀。)
四(si)、讀書不二(er)(一書未點(dian)完,斷不看他書。東翻西閱,都是徇(xun)外為人。)
五、讀史(每日(ri)圈(quan)點十頁(ye),雖(sui)有事不間(jian)斷。)
六(liu)、謹言(刻刻留心。)
七、養(yang)氣(氣藏(zang)丹田,無不可對(dui)人言之(zhi)事(shi)。)
八、保身(shen)(節欲、節勞(lao)、節飲食(shi)。)
九、寫日記(須端楷,凡日間身過、心過、口過,皆一(yi)一(yi)記出,終身不間斷。)
十、日知所亡(每(mei)日記茶余偶談一則,分德行門(men)、學問門(men)、經(jing)濟門(men)、藝術門(men)。)
十(shi)一、月(yue)無忘所能(neng)(每月(yue)作詩文(wen)數首,以驗(yan)積(ji)理的多寡,養氣之(zhi)盛否。)
十二、作(zuo)字(早(zao)飯后作(zuo)字。凡筆墨(mo)應(ying)酬(chou),當作(zuo)自己(ji)功課。)
十三、夜不(bu)出門(men)(曠功(gong)疲(pi)神,切(qie)戒切(qie)戒。)
一(yi)(yi)(yi)天,天氣晴朗,年幼的曾(ceng)國(guo)藩(fan)(fan)從學校回(hui)到了(le)家(jia)里(li)。剛放下書(shu)包,其父(fu)就焦(jiao)急(ji)地說(shuo):“我明明煮了(le)五個雞(ji)(ji)蛋(dan),怎么只(zhi)有四個?”于是(shi)就把(ba)曾(ceng)國(guo)藩(fan)(fan)叫來,對(dui)他(ta)說(shuo):“煮熟的雞(ji)(ji)蛋(dan)是(shi)分給你們吃(chi)的,現(xian)在少了(le)一(yi)(yi)(yi)個,不知(zhi)是(shi)哪(na)個偷(tou)吃(chi)了(le),快(kuai)幫(bang)你母親(qin)查一(yi)(yi)(yi)查。”曾(ceng)國(guo)藩(fan)(fan)思索(suo)了(le)一(yi)(yi)(yi)下,答到:“這(zhe)個很容(rong)易,我有辦法查出來。”說(shuo)罷,曾(ceng)國(guo)藩(fan)(fan)端出一(yi)(yi)(yi)個臉盆,倒(dao)了(le)幾杯茶,把(ba)家(jia)里(li)的人(ren)都喊(han)攏來,叫每(mei)人(ren)喝一(yi)(yi)(yi)口茶水,吐到盆里(li),他(ta)站在旁邊觀察,結(jie)果有一(yi)(yi)(yi)個傭人(ren)吐出的茶水里(li)夾有雞(ji)(ji)蛋(dan)黃粉。曾(ceng)國(guo)藩(fan)(fan)的父(fu)親(qin)高興極(ji)了(le),覺得兒子聰明,將來能當官審案子。
千年死一(yi)個(ge)富厚堂,是(shi)曾(ceng)國(guo)藩的(de)故居。大門口懸掛著“毅勇侯(hou)(hou)第”四(si)個(ge)金色大字。“侯(hou)(hou)府”建(jian)(jian)于清同(tong)治(zhi)年間,是(shi)曾(ceng)國(guo)藩委托其(qi)弟(di)在(zai)家(jia)營造的(de)。據說(shuo)建(jian)(jian)房的(de)時候,曾(ceng)國(guo)藩兄弟(di)對匠工師(shi)傅款待很好,而對一(yi)般徒弟(di)則有所刻薄。新屋建(jian)(jian)成的(de)時候要誦“上梁文(wen)”,砌工老師(shi)傅盡贊(zan)美語,操著荷(he)葉土音(yin)為之頌曰:“兩江總督(du)太細喱,要到(dao)京(jing)里做皇帝。”
長輩
太高祖:曾貞楨(zhen)(元(yuan)吉公)
高(gao)祖父:曾尚庭(輔臣公)
曾祖父:曾衍勝(競希(xi)公)(1743—1816)
祖(zu)父(fu):曾玉屏,字興阝(fu)文(星岡公)(1774—1849)
外祖(zu)父:江(jiang)良濟(1750—1835,字沛(pei)霖,號云峰,行聰六(liu)。原配(pei)劉(liu)氏,1750—1778,早歿)
外祖母:熊氏
父:曾毓濟,字竹亭(ting)(麟書,竹亭(ting)公)(1790—1857)
母:曾江氏(1785—1852)
岳父:歐陽(yang)凝(ning)祉(1784——1869,初名鰲(ao),又名滄溟(ming),字(zi)福田)
岳母:邱氏(shi)(生長子牧云,字秉栓,次子凌云,字秉鈞,長女適曾國藩,次女適彭(peng)治官(guan))
妻妾
元配(pei):歐陽(yang)(yang)氏(1816—1874,衡陽(yang)(yang)人(ren))
如夫人:陳氏(1840—1863,江寧人)
兄弟姐妹
兄弟
弟:曾國潢(1820—1886,派名傳晉,原名國英,字澄侯)
弟:曾(ceng)國華(1822—1858,派名傳謙,字溫甫,出撫給叔(shu)父(fu)曾(ceng)驥云為子)
弟:曾國荃(quan)(1824—1890,派名傳恒,字沅甫,號(hao)叔純)
弟:曾國葆(1828—1862,派名(ming)傳履(lv),字(zi)季洪,后更名(ming)貞斡,字(zi)事恒(heng))
姐妹
姐(jie):曾國(guo)蘭(1808—1863),嫁王國(guo)九(字鵬遠,號萬程(cheng),賀家坳人,與國(guo)蘭有(you)二子一女(nv),長(chang)子王臨(lin)三,次王昆八,女(nv)適賀孝(xiao)七(qi)之(zhi)子)
妹:曾國蕙(hui)(1814—1864),嫁王(wang)待(dai)聘(又名王(wang)率(lv)五,為王(wang)國九排行兄弟(di))
妹:曾國芝(1817—1846),嫁朱詠春(chun)(又(you)名麗春(chun),號存一(yi),梓(zi)門橋人)
滿(man)妹(mei)(1830—1839,痘殤)
子女后代
子:曾紀第(又名楨第,早夭)
子:曾紀澤(1839—1890,字(zi)劼剛,號夢瞻,晚清著名政治(zhi)家、外(wai)交(jiao)家),妻賀氏(1840—1857,婚后一年(nian)難產(chan)死,賀長齡女(nv));繼(ji)劉氏(1841—1903,繼(ji)配,劉蓉之女(nv)。生子女(nv)各3人)
子:曾紀鴻(1848—1881,字栗誠(cheng),數學家),妻郭氏(1847—1935,名筠,字誦芬,《藝芳館詩鈔》作(zuo)者,郭沛霖之女(nv))
長女:曾紀靜(jing)(1841—?,字孟(meng)衡),適袁秉楨(zhen)(乃同(tong)鄉好友袁芳瑛之子,性傲(ao)慢(man),不甚長進(jin))
次(ci)女:曾(ceng)紀耀(1843—1881,字(zi)仲坤),適陳(chen)松年(字(zi)遠濟(ji),茶陵(ling)人,好(hao)友陳(chen)源兗之(zhi)子,曾(ceng)隨紀澤出使歐洲,幼育于曾(ceng)國(guo)藩家,有隱疾)
三女:曾(ceng)紀(ji)琛(1844—1912,字鳳如),適羅(luo)(luo)允吉(1846—1888,字兆升,湘鄉人,羅(luo)(luo)澤(ze)南子)
四女:曾紀純(1846—1881),適郭(guo)依(yi)永(yong)(1845—1869,字剛基,一名立篪,湘陰人,郭(guo)嵩燾子)
五女(nv):曾紀芬(1852—1935,晚號崇(chong)德老人(ren)),適聶(nie)緝椝(1855—1911,字仲芳,衡山人(ren),聶(nie)亦峰子(zi))
侄(zhi)子:曾紀梁(魏氏)
侄(zhi)子:曾紀渠(朱氏)
侄子:曾紀(ji)瑞(江氏)
侄子(zi):曾(ceng)紀官(歐陽氏,劉(liu)氏)
侄(zhi)子:曾紀湘(易(yi)氏)
侄子:曾紀壽(李氏(shi),李氏(shi),勞氏(shi))
曾(ceng)國(guo)藩故居(ju)富(fu)(fu)厚(hou)堂,又名毅勇侯第,是曾(ceng)國(guo)藩的(de)侯府,坐落在(zai)位(wei)于湖(hu)南(nan)婁底市雙峰縣(xian)東部的(de)荷葉鎮富(fu)(fu)托村,與湘鄉(xiang)市、湘潭(tan)縣(xian)、衡山縣(xian)、衡陽縣(xian)毗(pi)鄰,總占地(di)面(mian)幟四萬多(duo)平(ping)方(fang)米,主體(ti)建筑(zhu)(zhu)近一萬平(ping)方(fang)米,是典型的(de)沿中(zhong)軸線對稱的(de)明清回廊式建筑(zhu)(zhu)群(qun)體(ti)。富(fu)(fu)厚(hou)堂坐南(nan)朝北,背倚的(de)半(ban)月形鰲魚山從(cong)東南(nan)西三面(mian)把富(fu)(fu)厚(hou)堂圍住。從(cong)遠(yuan)看(kan)去,富(fu)(fu)厚(hou)堂好似(si)坐在(zai)一張圍椅中(zhong)。周圍自然(ran)環(huan)境優美,后山上(shang)樹木茂(mao)密,古樹參天。門前是一片較開闊(kuo)的(de)平(ping)地(di),平(ping)地(di)中(zhong)有小河向東流去,平(ping)地(di)四周峰巒疊嶂(zhang),群(qun)山環(huan)抱(bao)。
曾國藩故居已(yi)被有關部門確定為(wei)省級(ji)重點文物保護單位。
其代(dai)表性建(jian)筑(zhu)(zhu),主(zhu)要有(you)“白玉堂(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)”、“黃金(jin)堂(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)”、“萬(wan)年(nian)堂(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)”、“大(da)夫(fu)第(di)”、“富厚堂(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)”等(deng)(“有(you)恒堂(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)”為曾國(guo)葆故(gu)居)。曾國(guo)藩(fan)先(xian)(xian)后(hou)晉升為兩江(jiang)總督、直(zhi)隸(li)總督,詔加“太(tai)子太(tai)保”,封“一等(deng)毅勇(yong)侯(hou)”,授(shou)“英武殿大(da)學士”,升“光(guang)祿(lu)大(da)夫(fu)”,謚稱“曾文正(zheng)公”。同治4年(nian)(1865年(nian))秋,素無終身官場打算的曾國(guo)藩(fan),準備先(xian)(xian)動員(yuan)家(jia)眷回(hui)籍(ji)“立家(jia)作(zuo)業(ye)”,自(zi)己以后(hou)再作(zuo)引(yin)退,因夫(fu)人(ren)歐陽氏(shi)對舊居黃金(jin)堂(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)門(men)(men)前“塘中有(you)溺人(ren)之事,素不以為安”,即(ji)令其子曾紀澤(ze)(ze),“回(hui)湘(xiang)稟商兩叔”,移兌富托莊(zhuang)屋,由曾國(guo)潢、曾國(guo)荃、曾紀澤(ze)(ze)經手(shou)主(zhu)持(chi),依照候(hou)府規模,花十(shi)年(nian)功夫(fu)營造了富厚堂(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)。富厚堂(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)占地(di)四萬(wan)余(yu)平(ping)方米,建(jian)筑(zhu)(zhu)面積9202.86平(ping)方米,為土石磚木結構,回(hui)廊式風格,內外群(qun)有(you)八本(ben)堂(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)、求厥齋、舊樸(pu)齋、藝芳館、思云館。八寶(bao)臺、輯園(yuan)、鳧藻軒、棋亭(ting)、藏書樓等(deng)各(ge)種(zhong)建(jian)筑(zhu)(zhu),當年(nian)正(zheng)門(men)(men)上(shang)懸掛著(zhu)“毅勇(yong)侯(hou)第(di)”朱地(di)金(jin)字直(zhi)匾,門(men)(men)前花崗石月臺上(shang)飄揚(yang)著(zhu)大(da)清龍鳳旗、湘(xiang)軍帥旗、萬(wan)人(ren)傘等(deng),景象頗為壯觀。整個建(jian)筑(zhu)(zhu)雖具侯(hou)府規模卻古樸(pu)大(da)方,雖有(you)雕梁畫棟卻不顯富麗堂(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)(tang)皇,基本(ben)體現了曾國(guo)藩(fan)對建(jian)宅“屋宇不肖華美,卻須多(duo)種(zhong)竹柏,多(duo)留菜園(yuan),即(ji)占去四畝,亦(yi)自(zi)無妨”的意(yi)旨。1866年(nian)秋,主(zhu)樓竣工,曾國(guo)藩(fan)夫(fu)人(ren)、子女(nv)和兒媳(xi)即(ji)回(hui)籍(ji)住進了富托新屋。
富(fu)厚(hou)堂(tang)(tang)原稱八本(ben)堂(tang)(tang),取曾國藩(fan)的“讀書(shu)以訓詁為本(ben),詩文以聲調為本(ben),事(shi)親以得歡心(xin)為本(ben),養生以少惱怒(nu)為本(ben),立身以不(bu)(bu)妄語為本(ben),居(ju)家(jia)(jia)以不(bu)(bu)晏起為本(ben),居(ju)官以不(bu)(bu)要錢(qian)為本(ben),行軍以不(bu)(bu)擾民為本(ben)“而(er)得名。后(hou)(hou)曾紀澤據《后(hou)(hou)漢書(shu)》“富(fu)厚(hou)如此(ci)”而(er)改(gai)現名。富(fu)厚(hou)堂(tang)(tang)雖不(bu)(bu)勝家(jia)(jia)華,然曾國藩(fan)得知(zhi)修屋(wu)(wu)花錢(qian)七(qi)(qi)千串(chuan)而(er)為之駭(hai)嘆(tan),他在(zai)同治六(liu)年二月初(chu)九日的日記中寫道:“接臘(la)月甘十五日家(jia)(jia)信(xin),知(zhi)修整(zheng)富(fu)厚(hou)堂(tang)(tang)屋(wu)(wu)宇用錢(qian)共(gong)七(qi)(qi)千串(chuan)之多,不(bu)(bu)知(zhi)何以浩費如此(ci),深為駭(hai)嘆(tan)!余生平以起屋(wu)(wu)買因為仕宦之惡習,誓不(bu)(bu)為之。不(bu)(bu)料奢(she)靡若(ruo)此(ci),何顏見人!平日所說(shuo)之話全不(bu)(bu)踐言,可羞孰(shu)甚!屋(wu)(wu)既如此(ci),以后(hou)(hou)諸事(shi)奢(she)侈,不(bu)(bu)問可知(zhi)。大官之家(jia)(jia)子弟,無不(bu)(bu)驕奢(she)淫逸者,憂灼(zhuo)曷(he)已!”
富厚(hou)堂是(shi)否可稱“曾國(guo)(guo)藩故居”,社會(hui)上頗有(you)爭論。1995年10月,雙峰縣(xian)人民政府經中共中央(yang)宣傳(chuan)部(bu)批(pi)準,舉辦了(le)全國(guo)(guo)首次曾國(guo)(guo)藩學術(shu)研討會(hui),來自(zi)全國(guo)(guo)各地的(de)專(zhuan)家學者100多人參加了(le)會(hui)議,并專(zhuan)程到富厚(hou)堂參觀。
曾國(guo)藩(fan)墓(mu),長沙市文物保護單位。位于長沙城西南(nan)15公(gong)里處望城縣平塘鎮桐(tong)溪寺后伏(fu)龍山(shan)上。清同治十一年(1872),曾國(guo)藩(fan)歸葬(zang)于此,墓(mu)占地面積約300平方米。