嘉(jia)慶二十一年(1816年),彭玉麟(lin)生(sheng)于安(an)徽安(an)慶。
道光十二(er)年(nian)(1832年(nian)),隨父彭鳴九(jiu)回籍。其父死,族人(ren)奪其田,避(bi)居衡州(zhou)府,就(jiu)學石鼓書院。投衡州(zhou)協標營充司書,月支餉以養家。衡州(zhou)知府高(gao)人(ren)鑒,偶于客坐(zuo)見其文字,極為稱賞,并招其入(ru)署讀(du)書,旋補(bu)附學生員。
道光二十三年(nian)(1843年(nian)),因(yin)舅(jiu)舅(jiu)病(bing)故(gu),彭玉(yu)麟(lin)遣(qian)人去(qu)安徽,將外祖母并竹(zhu)賓姨接(jie)來衡陽(yang)奉(feng)養。
道光(guang)二十五年(nian)(1845年(nian)),彭(peng)玉麟(lin)外祖(zu)母病逝于衡(heng)州。竹賓姨出(chu)嫁。彭(peng)玉麟(lin)與夫(fu)人(ren)鄒氏完婚。
道光三(san)十年(1850年),李(li)沅發(fa)起義,彭(peng)玉麟(lin)從衡州協標兵隨往鎮壓。彭(peng)玉麟(lin)在(zai)此戰中嶄(zhan)露頭(tou)角,被授予藍翎頂戴,卻辭官不就,去耒陽一家當鋪做了管賬先生。
咸豐三年(1853年)冬天,彭玉(yu)麟(lin)受曾國藩(fan)之邀,加入湘軍(jun),在衡州與(yu)曾國藩(fan)創辦湘軍(jun)水師,購買洋炮,制(zhi)造大(da)船,制(zhi)船制(zhi)營(ying)制(zhi)章程。
咸(xian)豐四年(nian)(1854年(nian))2月(yue)23日(ri)(ri)(ri),湘(xiang)軍(jun)(jun)衡州船(chuan)(chuan)廠畢工。是時(shi),湘(xiang)軍(jun)(jun)水師(shi)粗具規(gui)模,有十營(ying)五(wu)千(qian)人(ren)(ren),其中(zhong)在湘(xiang)潭的(de)有四營(ying),以褚汝航、夏鑾等為(wei)營(ying)官;在衡州的(de)有六營(ying),以彭玉(yu)(yu)麟、楊(yang)載(zai)(zai)福等為(wei)營(ying)官。2月(yue)25日(ri)(ri)(ri)曾(ceng)(ceng)國(guo)藩(fan)發(fa)布《討(tao)粵匪檄》,督(du)湘(xiang)軍(jun)(jun)水師(shi)、陸(lu)師(shi)共計一(yi)萬七千(qian)余人(ren)(ren),自衡州啟(qi)程,開始北伐(fa)。4月(yue)7日(ri)(ri)(ri)太(tai)(tai)平(ping)軍(jun)(jun)石祥禎(zhen)部擊敗(bai)(bai)曾(ceng)(ceng)國(guo)藩(fan)湘(xiang)軍(jun)(jun),再(zai)占岳州。湘(xiang)軍(jun)(jun)水師(shi)往長(chang)沙撤退(tui)。彭玉(yu)(yu)麟支持左宗棠的(de)觀(guan)點,力主以主力攻打湘(xiang)潭。4月(yue)28日(ri)(ri)(ri)曾(ceng)(ceng)國(guo)藩(fan)違(wei)背(bei)彭玉(yu)(yu)麟事(shi)先的(de)規(gui)劃,自督(du)戰船(chuan)(chuan)四十艘、陸(lu)勇八百,合鄉團(tuan)進攻靖港太(tai)(tai)平(ping)軍(jun)(jun),水陸(lu)俱敗(bai)(bai)。曾(ceng)(ceng)國(guo)藩(fan)羞憤(fen)投(tou)水自殺,左右援救以出(chu)。同日(ri)(ri)(ri),彭玉(yu)(yu)麟、楊(yang)載(zai)(zai)福等率(lv)水師(shi)五(wu)營(ying)在湘(xiang)潭大敗(bai)(bai)太(tai)(tai)平(ping)軍(jun)(jun)水營(ying)。4月(yue)30日(ri)(ri)(ri)彭玉(yu)(yu)麟、楊(yang)載(zai)(zai)福等率(lv)水師(shi)五(wu)營(ying)順風縱火,將太(tai)(tai)平(ping)軍(jun)(jun)船(chuan)(chuan)只焚燒殆盡。湘(xiang)潭之(zhi)戰以湘(xiang)軍(jun)(jun)完(wan)勝而告終。
不久(jiu),曾(ceng)國藩命褚汝航(hang)、夏(xia)鑾、彭玉麟、楊載福(fu)率領湘軍(jun)水(shui)師四營兩千人為先(xian)鋒(feng),攻打岳州。湘軍(jun)水(shui)師于(yu)君山(shan)、雷公湖一帶(dai)設伏,大敗(bai)太平(ping)軍(jun)水(shui)營。
太平天(tian)國悍(han)將曾天(tian)養率船三、四(si)百艘,配合陸師,反攻湘軍(jun)。水路仍(reng)被湘軍(jun)水師擊敗。湘軍(jun)水師與太平軍(jun)水營戰于道林磯,又獲大勝。
曾國藩率(lv)湘軍水(shui)(shui)師(shi)(shi)余(yu)部及(ji)陸軍兩(liang)千人,總兵陳(chen)輝(hui)龍率(lv)廣東水(shui)(shui)師(shi)(shi)四百人,知府(fu)李孟群(qun)率(lv)廣西水(shui)(shui)勇千人,抵達(da)岳州(zhou)。太平軍韋(wei)俊(jun)等部反攻岳州(zhou),陳(chen)輝(hui)龍、褚(chu)汝航、夏鑾等率(lv)湘軍水(shui)(shui)師(shi)(shi)下(xia)駛抵御,輕敵中伏。陳(chen)輝(hui)龍、褚(chu)汝航、夏鑾先后受傷(shang)落水(shui)(shui)身亡。彭玉麟、楊載福駕駛舢板,奮力作戰,韋(wei)俊(jun)等部方才退去。
因(yin)岳州之戰(zhan)親點(dian)大(da)炮、立毀太(tai)(tai)平軍(jun)戰(zhan)船(chuan),清廷賞加彭玉麟(lin)同知銜,并賞戴(dai)花翎。湘軍(jun)水陸環(huan)攻(gong)城陵磯,太(tai)(tai)平軍(jun)韋俊(jun)等部(bu)作戰(zhan)不利(li),退向武昌(chang)。
彭(peng)玉(yu)麟、楊載福冒險至南岸(an)與塔齊布、羅(luo)澤南商定,于次日(ri)(ri)水(shui)陸齊攻(gong)(gong)(gong)田(tian)家鎮鐵(tie)鏈,分船(chuan)(chuan)為四(si)隊(dui):第(di)一隊(dui)專斬鐵(tie)鏈;第(di)二隊(dui)抵(di)御太(tai)平(ping)(ping)(ping)軍(jun)(jun)炮(pao)船(chuan)(chuan);第(di)三隊(dui)俟鐵(tie)鏈斬斷,沖江(jiang)(jiang)而下(xia),攻(gong)(gong)(gong)燒(shao)(shao)(shao)太(tai)平(ping)(ping)(ping)軍(jun)(jun)下(xia)游船(chuan)(chuan)只;第(di)四(si)隊(dui)守護水(shui)師(shi)糧臺輜重(zhong)。12月2日(ri)(ri)。湘軍(jun)(jun)水(shui)師(shi)孫(sun)昌(chang)凱等(deng)(deng)駕駛(shi)快船(chuan)(chuan)直(zhi)達(da)(da)橫江(jiang)(jiang)鐵(tie)鏈前,椎斷鐵(tie)鉤,抽去承鏈之船(chuan)(chuan),燒(shao)(shao)(shao)起(qi)火爐,將鐵(tie)鏈燒(shao)(shao)(shao)紅(hong)后(hou),即用大斧斫斷。彭(peng)玉(yu)麟率舢(shan)板(ban)船(chuan)(chuan)猛攻(gong)(gong)(gong)太(tai)平(ping)(ping)(ping)軍(jun)(jun)炮(pao)船(chuan)(chuan),掩護孫(sun)昌(chang)凱等(deng)(deng)人的行動。鐵(tie)鏈既斷,楊載福率舢(shan)板(ban)小(xiao)船(chuan)(chuan)順流直(zhi)下(xia),直(zhi)達(da)(da)武穴,然后(hou)縱火而上,將太(tai)平(ping)(ping)(ping)軍(jun)(jun)水(shui)營(ying)四(si)千多艘戰船(chuan)(chuan)全部燒(shao)(shao)(shao)毀(hui)。次日(ri)(ri),太(tai)平(ping)(ping)(ping)軍(jun)(jun)自焚營(ying)壘(lei),棄田(tian)家鎮,東(dong)退黃梅。湘軍(jun)(jun)趁勝追擊,彭(peng)玉(yu)麟部進(jin)至九江(jiang)(jiang)府江(jiang)(jiang)面。12月18日(ri)(ri),因攻(gong)(gong)(gong)破湖北田(tian)家鎮,清(qing)廷賞同知彭(peng)玉(yu)麟巴(ba)圖(tu)魯名(ming)號。
咸(xian)豐(feng)五年(nian)(nian)(1855年(nian)(nian)),湘(xiang)軍(jun)水師(shi)(shi)攻打九江(jiang)、小(xiao)池口(kou)江(jiang)面,太平軍(jun)水營退至湖(hu)口(kou)。湘(xiang)軍(jun)水師(shi)(shi)營官蕭捷三(san)等率領兩百(bai)多艘長龍、舢板沖入鄱陽湖(hu)內,被太平軍(jun)切斷歸路。自此,湘(xiang)軍(jun)水師(shi)(shi)分為內湖(hu)和外(wai)江(jiang)兩部分。
為此,曾國藩命彭玉麟率(lv)外江水(shui)師尚存較好的七(qi)十余艘(sou)戰船(chuan)(chuan),以(yi)(yi)援鄂為名,駛赴(fu)沔陽州(zhou)新堤修理。4月(yue)(yue)3日(ri)太(tai),平軍(jun)(jun)韋俊等部(bu)再占(zhan)武昌,是(shi)為太(tai)平軍(jun)(jun)三(san)占(zhan)武昌。8月(yue)(yue)24日(ri),胡林翼、彭玉麟率(lv)部(bu)水(shui)陸齊(qi)進,攻(gong)打(da)蔡甸。太(tai)平軍(jun)(jun)退(tui)出蔡甸。8月(yue)(yue)27日(ri)彭玉麟督率(lv)湘(xiang)軍(jun)(jun)水(shui)師猛(meng)撲漢(han)口,燒毀太(tai)平軍(jun)(jun)船(chuan)(chuan)只(zhi)三(san)百余艘(sou)。當夜,太(tai)平軍(jun)(jun)撤離漢(han)口鎮(zhen),彭玉麟督率(lv)湘(xiang)軍(jun)(jun)水(shui)師進入。9月(yue)(yue)4日(ri),湘(xiang)軍(jun)(jun)內湖水(shui)師攻(gong)打(da)湖口,統領蕭捷三(san)中炮(pao)身(shen)亡。湘(xiang)軍(jun)(jun)水(shui)師擬還沌口,途中遭遇太(tai)平軍(jun)(jun)炮(pao)擊(ji)。彭玉麟所乘戰船(chuan)(chuan)桅桿(gan)折斷(duan),難以(yi)(yi)前(qian)進,形勢危急。
此(ci)時,楊載福(fu)乘戰船經(jing)過,彭(peng)玉(yu)(yu)(yu)麟(lin)急忙(mang)呼(hu)救,楊載福(fu)假裝(zhuang)(zhuang)沒聽(ting)見(jian),迅速離開。恰好彭(peng)玉(yu)(yu)(yu)麟(lin)部將成(cheng)發翔駕駛(shi)舢(shan)板路過,彭(peng)玉(yu)(yu)(yu)麟(lin)跳(tiao)進舢(shan)板,才(cai)逃過一劫。9月6日,曾國(guo)藩自九江回駐(zhu)南康大營,札調彭(peng)玉(yu)(yu)(yu)麟(lin)前(qian)來江西統領內(nei)湖水師(shi)(shi)。因攻破湖北漢口(kou)鎮、捦斬蕭朝富等(deng)出力,清廷賞(shang)知(zhi)府彭(peng)玉(yu)(yu)(yu)麟(lin)等(deng)。彭(peng)玉(yu)(yu)(yu)麟(lin)之前(qian)因傷回衡州原籍養病。曾國(guo)藩屢次催(cui)促他來江西統領內(nei)湖水師(shi)(shi)。于是(shi),彭(peng)玉(yu)(yu)(yu)麟(lin)偽裝(zhuang)(zhuang)成(cheng)游(you)學乞(qi)食者,敝衣徒步(bu)七百里(li),于此(ci)月間到(dao)達南昌(chang)。曾國(guo)藩命其統領內(nei)湖水師(shi)(shi)。
咸豐(feng)七年(1857年)10月25日,湖(hu)(hu)口戰役(yi)打響(xiang)。彭玉麟率湘(xiang)(xiang)軍(jun)(jun)內湖(hu)(hu)水(shui)師分三(san)隊依(yi)次沖突出湖(hu)(hu),楊載福率湘(xiang)(xiang)軍(jun)(jun)外(wai)江水(shui)師至湖(hu)(hu)口,發炮聲援。湘(xiang)(xiang)軍(jun)(jun)內湖(hu)(hu)水(shui)師和外(wai)江水(shui)師,時(shi)隔兩年半后(hou),重新會合。10月26日湘(xiang)(xiang)軍(jun)(jun)攻克湖(hu)(hu)口及對岸梅家洲(zhou)。
咸(xian)豐(feng)八年(nian)(nian)(1858年(nian)(nian))5月19日,彭玉麟(lin)、楊載福率湘(xiang)軍水師(shi)配合(he)李續賓部湘(xiang)軍陸師(shi),攻克(ke)九江府(fu)城。因克(ke)復(fu)江西九江府(fu)城,清(qing)廷賞加按察使(shi)銜道員(yuan)彭玉麟(lin)布政(zheng)使(shi)銜。
咸豐(feng)十年(nian)(1860年(nian))6月21日(ri),彭玉(yu)麟(lin)、楊(yang)載(zai)福率湘軍水師(shi),督韋志俊部(bu)陸師(shi),攻克安慶(qing)外圍重(zhong)鎮(zhen)樅陽(yang)。10月26日(ri),彭玉(yu)麟(lin)派部(bu)將(jiang)成發翔等(deng)帶領(ling)湘軍水師(shi),攻克江西都昌縣。
咸(xian)豐十一年(nian)(1861年(nian))3月28日,彭玉(yu)麟抵達下巴河(he),調度(du)水師,成(cheng)功阻(zu)止太平天國陳玉(yu)成(cheng)部渡江南下。4月29日,清廷以彭玉(yu)麟補授廣(guang)東按察使。9月28日彭玉(yu)麟、李續宜率部水陸(lu)齊進,攻克湖北黃州(zhou)府。
同治元年(1862年)5月(yue)18日,彭玉(yu)麟率湘軍(jun)(jun)水師,配合曾(ceng)國荃(quan)部(bu)陸師,攻克安徽太平府。5月(yue)19日,曾(ceng)國荃(quan)、彭玉(yu)麟率部(bu)水陸齊進,攻克長江天險金柱關。10月(yue)11日太平軍(jun)(jun)自東壩拖出戰船數百(bai)艘,布滿固(gu)城(cheng)、南漪兩湖,彭玉(yu)麟率領湘軍(jun)(jun)水師小(xiao)劃入湖作戰。
同(tong)治三年(1863年),彭玉(yu)麟(lin)(lin)、楊岳斌(bin)率(lv)領(ling)(ling)湘軍水(shui)師(shi),進(jin)襲江(jiang)浦(pu)。駐守江(jiang)浦(pu)的太平軍撤退。彭玉(yu)麟(lin)(lin)、楊岳斌(bin)率(lv)領(ling)(ling)湘軍水(shui)師(shi),攻(gong)克天險九洑洲。從此以后,湘軍水(shui)師(shi)往來江(jiang)寧上下,再無阻礙。11月12日,彭玉(yu)麟(lin)(lin)、鮑(bao)超(chao)率(lv)部水(shui)陸齊進(jin),攻(gong)陷江(jiang)蘇(su)高(gao)(gao)淳(chun)縣。11月17日,彭玉(yu)麟(lin)(lin)、鮑(bao)超(chao)率(lv)部水(shui)陸齊進(jin),攻(gong)克要隘(ai)高(gao)(gao)淳(chun)縣東壩鎮。11月22日彭玉(yu)麟(lin)(lin)、鮑(bao)超(chao)率(lv)部水(shui)陸齊進(jin),攻(gong)克江(jiang)蘇(su)省溧(li)水(shui)縣。至此,太平天國首都天京(jing)的所有物資補(bu)給(gei)線全(quan)部被切斷。
同治(zhi)四年(nian)(1864年(nian)),清軍攻克天(tian)京,太平天(tian)國運動失敗,清廷封彭玉(yu)麟一等輕(qing)車都尉世職,并賞(shang)加太子(zi)少保銜。
同治七年(1868年),彭(peng)玉麟會同曾(ceng)國藩奏定長江(jiang)水師(shi)營制。次年春回籍。
同治十一(yi)年(1872年),奉命(ming)巡閱沿江水(shui)(shui)(shui)(shui)師(shi)(shi)。彭玉麟上(shang)奏清廷(ting),詳酌長(chang)(chang)江水(shui)(shui)(shui)(shui)師(shi)(shi)事宜(yi),認為(wei)將才宜(yi)慎選(xuan)、積習宜(yi)力除、軍(jun)政宜(yi)實講、體制宜(yi)復舊。并(bing)認為(wei)長(chang)(chang)江水(shui)(shui)(shui)(shui)師(shi)(shi)不宜(yi)兼習弓箭。彭玉麟上(shang)奏清廷(ting),為(wei)長(chang)(chang)江水(shui)(shui)(shui)(shui)師(shi)(shi)提督黃(huang)翼(yi)升申請開缺回(hui)籍養病(bing)。10月7日,彭玉麟在養心殿東(dong)暖閣接受同治皇帝及(ji)兩宮太后的召對。慈禧太后問及(ji)長(chang)(chang)江水(shui)(shui)(shui)(shui)師(shi)(shi)利弊、籌防江海等事宜(yi),彭玉麟一(yi)一(yi)作答。
同治十二年(nian)(nian)(1873年(nian)(nian))1月6日,彭玉麟行抵瓜洲江岸(an),與新任長江水師(shi)(shi)提督李成謀面晤,將長江水師(shi)(shi)應辦事宜商酌周妥,交代布置一切。11月5日彭玉麟巡閱(yue)長江完畢,回(hui)到衡(heng)州原(yuan)籍。
同治十三年(1874年)5月(yue)7日,日軍在臺(tai)灣瑯嶠強行登陸,進攻龜山,被高(gao)山族(zu)人據險擊敗。長江(jiang)水師進入(ru)戰備狀態。
光緒元年(nian)(1875年(nian)),彭玉麟上奏清(qing)廷,認為欲圖自強,需從清(qing)吏治(zhi)、嚴軍政、端(duan)士習、蘇民困(kun)四個方面著手。
光(guang)緒二年(nian)(1876年(nian)),彭(peng)玉麟由衡州(zhou)出(chu)發,巡(xun)閱長江。
光(guang)緒七年(nian)(1881年(nian)),署兩江總督,再疏力辭,仍留督江防(fang)(fang)、海防(fang)(fang)。光(guang)緒九年(nian)(1883年(nian)),擢兵部尚書(次一品(pin))。
光(guang)緒十年(1884年),中(zhong)法(fa)(fa)(fa)戰(zhan)爭爆發,奉旨赴廣東辦理防務。光(guang)緒十一年(1885年),法(fa)(fa)(fa)軍進犯諒山,窺伺廣西,率老將馮(feng)子材抗擊法(fa)(fa)(fa)軍。在鎮南關(guan)、諒山一戰(zhan),大獲全勝(sheng),多次上(shang)疏主戰(zhan),反(fan)對和(he)議,疏中(zhong)有(you)“五(wu)可戰(zhan),五(wu)不可和(he)”之(zhi)語。未(wei)幾,和(he)議已成(cheng),停戰(zhan)撤兵。
光(guang)緒十(shi)二(er)年(nian)(1886),捐(juan)俸銀一萬二(er)千兩(liang),建船(chuan)山書院(yuan)。
光緒十四年(1888年),扶病巡閱(yue)長江水師,至(zhi)安慶后以(yi)衰病開(kai)缺回(hui)籍。
光緒十六年(1890)3月,病(bing)逝于衡州(zhou)湘江東岸(an)退省庵。追賜(si)太(tai)子太(tai)保銜(xian),謚(shi)剛(gang)直,于衡州(zhou)原籍及立(li)功省份建(jian)立(li)專祠(ci)。
彭玉麟(lin)一生充滿(man)傳奇(qi)色彩(cai)。早(zao)年(nian)是個書生,后投筆從戎(rong),加入湘軍(jun)(jun)(jun)。由(you)于(yu)(yu)他(ta)在(zai)與太平天(tian)國(guo)軍(jun)(jun)(jun)隊的作(zuo)戰中驍(xiao)勇善戰,善于(yu)(yu)謀略(lve),富于(yu)(yu)創(chuang)新,咸豐三(san)年(nian)(1853年(nian)),曾(ceng)國(guo)藩讓他(ta)創(chuang)立了湘軍(jun)(jun)(jun)水(shui)(shui)師(shi),購買洋(yang)炮(pao),制造大船(chuan),訓練將士。第(di)二(er)年(nian)他(ta)率(lv)領湘軍(jun)(jun)(jun)水(shui)(shui)師(shi)于(yu)(yu)湘潭敗(bai)太平軍(jun)(jun)(jun),后隨軍(jun)(jun)(jun)攻陷(xian)岳州,在(zai)武漢、田家鎮(zhen)連敗(bai)太平軍(jun)(jun)(jun)水(shui)(shui)師(shi)。后來率(lv)湘軍(jun)(jun)(jun)水(shui)(shui)師(shi)在(zai)湖口(kou)被石達開打敗(bai)。于(yu)(yu)是整頓水(shui)(shui)師(shi),配合陸(lu)(lu)軍(jun)(jun)(jun)于(yu)(yu)大敗(bai)太平軍(jun)(jun)(jun)于(yu)(yu)樟樹鎮(zhen)、臨(lin)江(jiang)(jiang)(jiang)等地(di)。接著(zhu),率(lv)湘軍(jun)(jun)(jun)水(shui)(shui)師(shi)攻占湖口(kou)、九江(jiang)(jiang)(jiang)、安慶,升任水(shui)(shui)師(shi)提督兼兵部右侍郎。在(zai)攻占天(tian)京(jing)(今南京(jing))的戰役中,親(qin)率(lv)水(shui)(shui)師(shi)策應(ying)曾(ceng)國(guo)荃(quan)陸(lu)(lu)師(shi)沿(yan)長江(jiang)(jiang)(jiang)東下,堵截天(tian)京(jing)護城(cheng)河口(kou)。第(di)二(er)年(nian)他(ta)攻下江(jiang)(jiang)(jiang)浦(pu)、九洑洲、浦(pu)口(kou),斷絕了天(tian)京(jing)糧道,成(cheng)為攻陷(xian)天(tian)京(jing)的大功臣(chen)。
在(zai)剿(jiao)滅了太平天國(guo)后(hou),他一心撲在(zai)清軍(jun)長(chang)江(jiang)(jiang)水師(shi)的(de)建設中,為清軍(jun)這(zhe)支水師(shi)嘔心瀝血,鞠(ju)躬(gong)盡瘁。后(hou)來長(chang)江(jiang)(jiang)水師(shi)被李鴻章全盤接收,成為北洋水師(shi)最主要力量。彭玉麟(lin)成為近(jin)現代中國(guo)海軍(jun)的(de)創始人。
彭玉麟多才多藝(yi),詩書畫(hua)(hua)俱佳,他一(yi)(yi)生畫(hua)(hua)了上萬(wan)幅梅(mei)(mei)花(hua)(hua)圖(tu),在(zai)每幅梅(mei)(mei)花(hua)(hua)圖(tu)都題上以(yi)梅(mei)(mei)花(hua)(hua)寄情的詠(yong)梅(mei)(mei)詩。這些(xie)號稱(cheng)“梅(mei)(mei)花(hua)(hua)百(bai)韻”的詠(yong)梅(mei)(mei)詩,寄托(tuo)了彭玉麟一(yi)(yi)生對梅(mei)(mei)姑(gu)的愛戀(lian)、思(si)念、牽掛、自己的愧疚(jiu)和悔(hui)恨(hen)。他所畫(hua)(hua)之梅(mei)(mei)堪為一(yi)(yi)絕。筆(bi)下的梅(mei)(mei)花(hua)(hua)“老干(gan)繁枝(zhi),鱗鱗萬(wan)玉,其勁(jing)(jing)挺處似童鈺”,被稱(cheng)為“兵家梅(mei)(mei)花(hua)(hua)”,與文人(ren)墨客的梅(mei)(mei)花(hua)(hua)相去甚遠(yuan)。他畫(hua)(hua)的梅(mei)(mei)樹(shu),身姿虬曲,鐵骨(gu)錚(zheng)錚(zheng),古拙蒼勁(jing)(jing)。枝(zhi)間的梅(mei)(mei)花(hua)(hua),吐蕊綻(zhan)放,生機(ji)盎然。
特別是他的(de)(de)“墨梅圖”更是冠(guan)絕,與鄭板橋的(de)(de)墨竹齊(qi)名(ming),被稱為“清代書畫二絕”。入選“衡(heng)陽(yang)民(min)間國(guo)寶”的(de)(de)《墨梅圖》就(jiu)是一幅畫梅杰(jie)作。該畫以水墨繪一老梅蜿蜒橫斜,上(shang)不見結頂,下不見根底,主干(gan)鐵骨挺拔(ba),周身(shen)蒼皮蘚(xian)苔,枯眼(yan)斑斑。虬枝(zhi)曲(qu)折(zhe)盤環,枝(zhi)蕊參(can)伍交錯,給人以老樹(shu)繁花、生機勃勃的(de)(de)感覺。畫上(shang)題詩(shi),讓人更能(neng)體悟(wu)到“兒女心腸(chang),英雄肝膽(dan)”的(de)(de)意境。
彭(peng)(peng)玉麟詩后由俞曲園結(jie)集(ji)付梓(zi),題名《彭(peng)(peng)剛直詩集(ji)》(八卷(juan)),收(shou)錄詩作500余(yu)首。2003年8月,岳麓書社整理出版《彭(peng)(peng)玉麟集(ji)》(全三(san)冊)
彭玉麟一(yi)生不(bu)慕名利、不(bu)避(bi)權貴(gui)、不(bu)治(zhi)私(si)產、不(bu)御(yu)姬妾。雖(sui)然一(yi)生六辭(ci)高官,卻在國家危難之(zhi)(zhi)(zhi)時,抱著(zhu)年(nian)邁多病(bing)之(zhi)(zhi)(zhi)軀,臨(lin)危受命,抵御(yu)外敵。一(yi)生畫梅吟詩,紀念與他(ta)相戀早逝的梅姑,癡情重義,終生不(bu)悔。在權貴(gui)當道、腐敗之(zhi)(zhi)(zhi)極的咸豐、同治(zhi)、光緒、宣統年(nian)間,成為了一(yi)個罕見(jian)的清(qing)廉、正直、淡泊、重情重義的名臣(chen)。如他(ta)自己所(suo)述:“臣(chen)素無聲色之(zhi)(zhi)(zhi)好(hao),室(shi)家之(zhi)(zhi)(zhi)樂,性猶不(bu)耽安逸,治(zhi)軍十(shi)余年(nian),未(wei)嘗營(ying)一(yi)瓦之(zhi)(zhi)(zhi)覆一(yi)畝之(zhi)(zhi)(zhi)殖,以(yi)庇妻子。身受重傷,積勞多疾,未(wei)嘗請一(yi)日之(zhi)(zhi)(zhi)假回(hui)籍調(diao)治(zhi)。終年(nian)風濤(tao)矢石之(zhi)(zhi)(zhi)中(zhong),雖(sui)甚病(bing)未(wei)嘗一(yi)日移(yi)居岸上”,“臣(chen)以(yi)寒士始(shi),愿以(yi)寒士歸”。
《清史稿》:①玉(yu)(yu)麟(lin)(lin)剛介(jie)絕俗,素厭文(wen)法(fa),治事(shi)輒得(de)法(fa)外意。不(bu)通權(quan)貴,而(er)坦(tan)易(yi)直亮(liang),無(wu)傾(qing)軋倨(ju)傲之(zhi)(zhi)心。歷奉命按重臣疆(jiang)吏(li)被劾(he)者(zhe),於(wu)左(zuo)宗棠、劉坤一(yi)、涂宗瀛、張樹聲等,皆(jie)(jie)主持(chi)公(gong)道,務存大體,亦(yi)不(bu)為(wei)溪(xi)刻(ke)。每出巡,偵官(guan)(guan)吏(li)不(bu)法(fa)輒劾(he)懲,甚者(zhe)以(yi)軍(jun)法(fa)斬之(zhi)(zhi)然后(hou)聞,故(gu)所至官(guan)(guan)吏(li)皆(jie)(jie)危栗(li)。民(min)有枉,往往盼彭公(gong)來。朝廷傾(qing)心聽之(zhi)(zhi),不(bu)居(ju)位而(er)京察屢加褒獎(jiang),倚畀蓋過(guo)於(wu)疆(jiang)吏(li)。生平(ping)奏牘皆(jie)(jie)手裁(cai),每出,為(wei)世傳(chuan)誦。好畫梅,詩書皆(jie)(jie)超(chao)俗,文(wen)采風流亦(yi)不(bu)沫云。②彭玉(yu)(yu)麟(lin)(lin)、楊岳(yue)斌(bin)佐(zuo)曾國(guo)籓創(chuang)立水(shui)師(shi),為(wei)滅賊根本。兩(liang)人勛績,頡頏(hang)相并。岳(yue)斌(bin)后(hou)為(wei)朝旨強促(cu)西(xi)征,用違(wei)其(qi)才,僨(fen)事(shi)損望。玉(yu)(yu)麟(lin)(lin)終身不(bu)任官(guan)(guan)職,巡閱長江,為(wei)國(guo)家紓東顧之(zhi)(zhi)憂。其(qi)疏論古(gu)人晚節之(zhi)(zhi)失,由於(wu)不(bu)能自藏其(qi)短,且(qie)惜朝廷不(bu)善全其(qi)長,洵至言也。后(hou)盛昱劾(he)其(qi)辭尚書之(zhi)(zhi)命,乃(nai)謂抗詔鳴高,殆(dai)淺之(zhi)(zhi)乎測玉(yu)(yu)麟(lin)(lin)矣。
胡林翼:忠(zhong)勇冠軍,膽識沉毅。
左(zuo)宗棠:①論治軍之嚴(yan)肅,彭視(shi)楊(載福)為優。②出處進退(tui)緩急,罔(wang)不(bu)心安理得,求之古大(da)臣(chen)中,尚不(bu)多見,何論今人(ren)(ren)?③劾(he)治多人(ren)(ren),嚴(yan)正之概(gai),謀慮(lv)之忠,足式百僚。
李鴻章:①老(lao)彭有許多(duo)把戲。②楊(岳斌)心細膽(dan)略(lve)均在彭上,肅清長江(jiang)實伊之(zhi)功,用(yong)之(zhi)江(jiang)海較(jiao)宜。③不榮官府,不樂室家,百戰功高,此(ci)身終以江(jiang)湖老(lao)。無(wu)忝史書(shu),無(wu)慚廟食,千秋名在,余事猶能詩畫(hua)傳。
張之洞:①加官不拜,久(jiu)騎湖(hu)上之驢;奉(feng)詔即行,誓(shi)翦海(hai)中之鱷(e)。②神州(zhou)貫(guan)長江(jiang),其南際漲海(hai)。江(jiang)海(hai)幸息浪,砥柱今(jin)安在。③五年(nian)前(qian)瘴(zhang)海(hai)同袍,艱危竟奠重(zhong)溟浪;二千(qian)里長江(jiang)如鏡,掃蕩難忘百戰人。
曾國荃:下為河岳,上應(ying)日(ri)星, 一旅起衡湘,志量(liang)不(bu)居(ju)三代后(hou)身(shen)在江湖,心存魏闕,大勛垂(chui)宇宙,忠清無愧(kui)九重褒(bao)。
俞越:①咸豐、同治以來諸勛臣中始終(zhong)饜服(fu)人心,無賢不肖交口稱之,而(er)無毫發遺憾者(zhe)的唯一(yi)(yi)(yi)一(yi)(yi)(yi)人。②勛業(ye)在(zai)天(tian)(tian)下,聲名在(zai)柱下。③公(gong)性(xing)豪(hao)邁,善飲;喜讌客,而(er)自奉至(zhi)薄。不御肥甘,旁無姬侍,惟(wei)一(yi)(yi)(yi)、二(er)老(lao)兵給事其旁。遇部下舊將,若布衣昆弟(di);而(er)紀律(lv)極(ji)嚴。④人之生(sheng)直(zhi),其為(wei)氣剛;剛則近仁,直(zhi)大(da)以方。明(ming)明(ming)天(tian)(tian)子(zi),知公(gong)特(te)詳;錫(xi)此二(er)字,紀于(yu)太常。公(gong)之故舊,私議其旁;情性(xing)似矣,功業(ye)未彰。豈知功業(ye),非(fei)公(gong)獨長;即在(zai)當時,并稱彭、楊。至(zhi)于(yu)性(xing)情,日月爭光;睥(pi)眤宇(yu)宙,笑傲侯王。直(zhi)如矢笴(ge),剛若箭鋩(mang)。
易宗夔:彭雪琴(qin)力崇(chong)儉樸,偶微服出(chu),狀如村夫子。巡閱長江(jiang)時,每赴營(ying)官(guan)(guan)處(chu),營(ying)官(guan)(guan)急將廳事陳(chen)(chen)設(she)之古(gu)玩及華(hua)煥之鋪陳(chen)(chen),一(yi)律撤(che)去,始敢迎入(ru)。副將某以千金購(gou)玉鐘,聞公(gong)至(zhi),捧而趨,砰然墜(zhui)地。公(gong)見之,微笑曰:“惜(xi)哉!”副將悚服,不(bu)敢仰視。曾飯(fan)友人處(chu),見珍饌,輒蹙額,終席不(bu)下箸,惟(wei)嗜辣(la)椒豆腐。有人謁(ye)之于西(xi)湖“退省庵”,公(gong)衣繭綢袍,加羊毛外(wai)褂,已裂數(shu)處(chu),冠纓作黃色(se)。室中除筆硯外(wai),惟(wei)竹簏二事。久之,命(ming)飯(fan),園(yuan)蔬數(shu)種,中置肉一(yi)盤(pan)而已。
李篁仙:長(chang)江數千里之(zhi)間,論荊楚將才(cai),慘淡(dan)功名全在水;危崖百十尋以上,對梅花(hua)片石,輪(lun)囷肝膽尚思
黃體芳:于(yu)要官、要錢(qian)、要命中(zhong),斬斷葛藤,千年試問(wen)幾人比;從(cong)文(wen)正、文(wen)襄、文(wen)忠后,開(kai)先壁壘(lei),三老相逢(feng)一笑(xiao)云。惲炳孫:其為氣至(zhi)剛,從(cong)孟氏得來,斯稱善養;人之生也直,經孔門論定(ding),不慚古(gu)愚。
王闿(kai)運:詩酒自名家,看(kan)勛業爛然,長增畫苑梅花色;樓船又橫海(hai),嘆英(ying)雄至矣,忍說江(jiang)南血戰功。
王凱運:常患咯血(xue),乃維縱(zong)酒(jiu)。孤(gu)行畸意,寓之詩(shi)畫。客或過(guo)其扁舟,窺其虛(xu)榻(ta),蕭(xiao)寥獨(du)旦(dan),終身羈旅而(er)已。不知(zhi)(zhi)者羨其厚(hou)福,其知(zhi)(zhi)者傷(shang)其薄(bo)命,由君(jun)子觀之,可謂獨(du)立(li)不懼(ju)者也。
郭嵩燾:收吳(wu)楚六千里,肅清江(jiang)路之功,水師創立書生手;開國(guo)家三百年,馳(chi)騁(cheng)名(ming)揚之局(ju),亮節能邀圣主知。
陳士(shi)杰:同(tong)儕只幾輩僅(jin)存,那堪霧暗星沉,南(nan)岳又驚(jing)奇(qi)士(shi)殞;隔歲向三(san)潭小住,際此風和日麗,西湖應盼主人回(hui)。
周崇傅:曾(ceng)侯之正,左傅之剛,惟公鼎足其間,中興(xing)大業三人杰(jie);宏(hong)景(jing)無才,長源無識,折我私(si)心(xin)所仰,南岳諸峰一老臣(chen)。
李瀚(han)章:得祖豫州之直,得劉并(bing)州之剛,每思擊楫(ji)中流(liu),慨(kai)舊雨凋零,江左功名(ming)成一慟(tong);于曾文正則師(shi),于左文襄則友,總是昔時同澤,望衡云黯(an)談,中興人物并(bing)千秋。
吳熙:先聲震朔漠炎(yan)荒,疆寄雖辭(ci),邊防(fang)終賴,誰敢(gan)當(dang)江海樓船,持節任優游,于今古名臣列傳中,創格(ge)獨新,要(yao)不(bu)外(wai)退(tui)省為懷(huai),戰戰兢兢無墜志;余(yu)力(li)辟東洲講舍,十年(nian)樹木,萬卷藏書,已(yi)非復關山(shan)戎馬,騎箕猶眷戀,原(yuan)二三豪杰為時出,通經致用(yong),以仰(yang)答愛(ai)才如命(ming),勤勤懇(ken)懇(ken)之深心(xin)。
王(wang)之春:潔清(qing)方文(wen)靖,勞瘁似(si)武鄉,高尚紹鄴侯,豐裁超忠(zhong)介(jie),使車(che)持節,猶是布(bu)衣(yi)。當年爵祿頻(pin)辭,豈忘天下(xia)樂憂(you)、民(min)間疾苦。藎臣捐性(xing)命,自甘劍浙(zhe)矛炊(chui),迨至國(guo)狗全殲,狂鯨永息(xi),東南奠定,中外安攘,置(zhi)酒(jiu)方歌風,何(he)遽大(da)地隕星,又弱一個;偉業著鄱湖,芳(fang)蹤留浙(zhe)水,勛名垂粵(yue)嶠,遺愛(ai)遍長江,兵(bing)法傳薪,實(shi)難負擔(dan)。疇(chou)昔(xi)戎機參(can)贊,曾以干城屬寄、國(guo)士相期。知己(ji)感生(sheng)成,愿(yuan)倚泰山北斗,誰料災纏二豎,夢(meng)兆兩(liang)楹(ying),甲(jia)馬辰飛,酉雞夜變(bian),無(wu)緣(yuan)再立雪,愧未(wei)于場筑室(shi),獨居三年。
高鵬年:南岳西(xi)泠,大地茅廬兩個;吳頭楚尾,中流砥柱一人。
徐琪:①當年文酒追陪,花木池臺,曾見(jian)我公親手定;此日湖(hu)山供養,馨香俎豆(dou),可知舊地去(qu)思多。②半生血戰,助恢廓中原,至今江表(biao)威名,婦孺皆(jie)呼(hu)老宮保(bao)。九(jiu)陛恩綸,識忠清盛德,他日專(zhuan)祠遺像,須眉猶是舊詩人。③酌水(shui)勵清操,殷勤千里(li)廉泉,猶助春波(bo)潤蓬液(ye)。故鄉(xiang)留勝跡,惆悵三潭夜月,更無仙夢(meng)到(dao)梅花。
唐(tang)樹森:①帝命(ming)重巡江,五千里浪靜波(bo)平(ping),更播威名到南海;臣心(xin)如(ru)止水,十二(er)橋(qiao)月(yue)明風談,長留(liu)灝氣在(zai)西湖。馮唐(tang)易老,雍齒且侯,三字故(gu)將(jiang)軍,匹馬短衣春射虎;左抱宜人,右(you)弄孺(ru)子,孤山(shan)林(lin)處士,蘆(lu)簾紙(zhi)閣夜談龍。②斯真河岳(yue)英靈乎?以諸生(sheng)請纓投筆(bi),佐曾文正創建(jian)師(shi)船,青幡一片,直下長江,向賊巢奪轉小(xiao)姑(gu)山(shan)去。東防歙婺,西障(zhang)湓潯,日日爭命(ming)于鋒鏑叢中,百戰功高,仍是(shi)秀才本(ben)色,外授疆臣辭(ci),內授廷臣又辭(ci),強林(lin)泉猿鶴,作霄漢夔龍。尚書(shu)劍履,回翔(xiang)上接(jie)星辰;少保旌旗,飛舞遠臨海澨,虎門開絕壁,巖崖突(tu)兀,力拒重洋。千載后過(guo)大(da)角炮臺,尋求故(gu)跡,見者猶(you)肅然動容,謂規模(mo)宏(hong)壯(zhuang),布置謹(jin)嚴(yan),中國誠知(zhi)有(you)人在(zai)。
陳(chen)彝:何以吊孤忠,有正氣一歌(ge)、出師二表。斯(si)人竟千(qian)古,剩西(xi)湖水(shui)碧(bi)、南岳峰青
沈(shen)秉成:天上(shang)將軍(jun),比伏波戰艦、下瀨戈船,晚年緩(huan)帶(dai)輕裘,猶(you)為(wei)九(jiu)邊資坐鎮山中宰相,想衡岳(yue)瞻云、圣湖泛月,此后啼猿(yuan)唳鶴,空(kong)傳十賚在人(ren)間。
陳士杰:同儕只(zhi)幾輩僅(jin)存,那堪(kan)霧(wu)黯星沉(chen),南岳又驚奇士殞隔歲向(xiang)三潭小(xiao)住,際此(ci)風和日暖,西湖應盼主(zhu)人回。
奎斌:能讓高位,聞(wen)危(wei)事(shi)則不辭,完(wan)一世功名,是謂真廉兼(jian)大勇最愛蒼生,遇奸(jian)人則必剪,問后身因果,若非菩薩便金剛
許振祎:江湖遙領老(lao)尚書,灑淚(lei)飛騰為從古,上(shang)將(jiang)元勛,別開生面。天壤如公真(zhen)國士,忠清剛毅贊中興,平夷蕩寇,特立長城。
蘇元春:是(shi)衡岳間(jian)氣所鐘,百(bai)戰余生,依舊馳驅勞國(guo)事(shi)當海上(shang)虜氛(fen)未(wei)靖,九原遺憾(han),還(huan)應慷(kang)慨(kai)策邊防。
丁義方::公比武鄉侯,討賊籌邊,贏得(de)大名垂(chui)宇宙。我事(shi)文(wen)中子,感(gan)恩(en)知己,難禁老淚灑江濱。
樊瑯圃森:大業著中興,是(shi)良(liang)將、是(shi)名臣,湘鄉以還,此為(wei)元老(lao)秀。才任天(tian)下,亦江湖、亦廊廟(miao),希(xi)文而(er)后(hou),僅見(jian)斯人。
歐麗先(xian)謙:紫光(guang)閣毛發(fa)一(yi)新,問凌煙(yan)功臣,可有此癯(qu)仙面目(mu)。黃龍府淚痕猶在,只西湖(hu)明月,還(huan)照著鐵石心腸
譚炳章(zhang):海外尚(shang)風(feng)煙,知(zhi)公(gong)猶抱過河憾。門前數桃李(li),剩我忝為筑室人。
柳均煦:品(pin)似范希文,當為秀(xiu)才時,即任天下(xia)。心同岳少保,行(xing)到(dao)黃龍(long)府,痛(tong)飲諸君肝膽英雄,書畫(hua)寄余閑,一顆圖(tu)章(zhang)留本(ben)色根柢(di)秀(xiu)才,勛猷元(yuan)老,河(he)山資保障,千秋史筆(bi)有靈光
劉思訓、思謙(qian):起家殺賊(zei),垂(chui)老籌(chou)邊,三十年林下尚(shang)書,望(wang)楊柳旌旗(qi),留得清風動(dong)江(jiang)渚。冰鐵須眉,神仙標格,一萬幅人(ren)間圖畫(hua),問梅花消息(xi),頓驚(jing)明月(yue)冷孤(gu)山。
唐浩明:古往(wang)今來,有多少人(ren)求官(guan)、跑官(guan)、鉆官(guan)、買官(guan),又有多少人(ren)為了升(sheng)官(guan),什么卑鄙無(wu)恥的事都干得出(chu),還有多少人(ren)或顢頇無(wu)能,或老邁病(bing)弱(ruo),卻依舊占(zhan)著一(yi)個職(zhi)位不放。像彭玉麟(lin)(lin)這樣一(yi)生(sheng)辭謝六項崇職(zhi)要缺,甘愿做苦役實(shi)事,甘于做普通百姓的人(ren),衡之(zhi)古今官(guan)場(chang),實(shi)在是(shi)鳳(feng)毛麟(lin)(lin)角,難尋(xun)難覓。”