農歷十(shi)二(er)月(yue)二(er)十(shi)三和二(er)十(shi)四(si),是漢族民間(jian)傳(chuan)(chuan)統的(de)(de)祭灶(zao)(zao)(zao)(zao)日,又稱(cheng)“小年”。民間(jian)祭灶(zao)(zao)(zao)(zao),源于古(gu)人拜火習(xi)俗。如《釋名(ming)》中說:“灶(zao)(zao)(zao)(zao)。造也(ye),創食物也(ye)。”灶(zao)(zao)(zao)(zao)神(shen)的(de)(de)職責(ze)就是執掌(zhang)灶(zao)(zao)(zao)(zao)火,管理飲食,后(hou)來擴大(da)(da)為(wei)考察人間(jian)善(shan)惡(e),以降福(fu)禍。灶(zao)(zao)(zao)(zao)神(shen)信仰是民間(jian)百姓對“衣食有余”夢想(xiang)追求的(de)(de)反映。據我國晉代名(ming)人周(zhou)處所(suo)作(zuo)的(de)(de)地方風物志(zhi)《風土(tu)記(ji)》記(ji)載(zai):“臘月(yue)二(er)十(shi)四(si)日夜,祀灶(zao)(zao)(zao)(zao),謂灶(zao)(zao)(zao)(zao)神(shen)翌日上天,白一(yi)歲事,故先一(yi)日祀之。”宋代范成大(da)(da)所(suo)作(zuo)的(de)(de)《祭灶(zao)(zao)(zao)(zao)詩(shi)》:“古(gu)傳(chuan)(chuan)臘月(yue)二(er)十(shi)四(si),灶(zao)(zao)(zao)(zao)君(jun)(jun)朝天欲言事…送君(jun)(jun)醉飽登天門,杓長杓短(duan)勿復云(yun),乞(qi)取(qu)利市歸(gui)來分。”
小(xiao)(xiao)年(nian)(nian)(nian)(nian)被視為忙(mang)年(nian)(nian)(nian)(nian)的(de)(de)(de)(de)開始(shi),意味著人(ren)們開始(shi)準備年(nian)(nian)(nian)(nian)貨(huo)、掃塵、祭灶等,準備干干凈(jing)凈(jing)過(guo)個好年(nian)(nian)(nian)(nian),表達(da)了(le)人(ren)們一種(zhong)辭舊(jiu)迎新、迎祥納福的(de)(de)(de)(de)美好愿望。由于(yu)各地(di)(di)(di)風(feng)俗不(bu)(bu)(bu)同,被稱為“小(xiao)(xiao)年(nian)(nian)(nian)(nian)”的(de)(de)(de)(de)日(ri)子也(ye)不(bu)(bu)(bu)盡相同。近代(dai)我國一些(xie)地(di)(di)(di)方(fang)流傳:“官三(san)民(min)(min)四船五”,意思是(shi)說(shuo),官家的(de)(de)(de)(de)小(xiao)(xiao)年(nian)(nian)(nian)(nian)是(shi)臘(la)月二(er)十(shi)三(san),百(bai)姓家的(de)(de)(de)(de)是(shi)臘(la)月二(er)十(shi)四,而水(shui)上(shang)人(ren)家則是(shi)臘(la)月二(er)十(shi)五。其實,小(xiao)(xiao)年(nian)(nian)(nian)(nian)不(bu)(bu)(bu)分(fen)“官小(xiao)(xiao)年(nian)(nian)(nian)(nian)”、“民(min)(min)小(xiao)(xiao)年(nian)(nian)(nian)(nian)”,只是(shi)在(zai)不(bu)(bu)(bu)同地(di)(di)(di)區(qu)小(xiao)(xiao)年(nian)(nian)(nian)(nian)有(you)不(bu)(bu)(bu)同的(de)(de)(de)(de)概念和日(ri)期,同地(di)(di)(di)區(qu)的(de)(de)(de)(de)官、民(min)(min)小(xiao)(xiao)年(nian)(nian)(nian)(nian)是(shi)相同的(de)(de)(de)(de)。傳統上(shang)的(de)(de)(de)(de)我國大部分(fen)地(di)(di)(di)區(qu)小(xiao)(xiao)年(nian)(nian)(nian)(nian)日(ri)期是(shi)在(zai)臘(la)月二(er)十(shi)四。在(zai)清(qing)(qing)朝(chao)之前,北方(fang)地(di)(di)(di)區(qu)官民(min)(min)也(ye)是(shi)在(zai)臘(la)月二(er)十(shi)四過(guo)小(xiao)(xiao)年(nian)(nian)(nian)(nian),因清(qing)(qing)朝(chao)中(zhong)后期帝王家提前一天在(zai)臘(la)月二(er)十(shi)三(san)拜灶王爺,于(yu)是(shi)北方(fang)地(di)(di)(di)區(qu)百(bai)姓也(ye)提前一天在(zai)臘(la)月二(er)十(shi)三(san)過(guo)小(xiao)(xiao)年(nian)(nian)(nian)(nian)。
在清(qing)朝(chao)中期(qi)之前(qian),北(bei)方的(de)祭灶(zao)(zao)日也是臘月二(er)十(shi)四(si)。而且至少到乾隆時期(qi),北(bei)方人都是臘月二(er)十(shi)四(si)過(guo)小年。如《清(qing)嘉(jia)錄》卷十(shi)二(er)《十(shi)二(er)月·念四(si)夜送灶(zao)(zao)》說:“俗呼臘月二(er)十(shi)四(si)夜為念四(si)夜,是夜送灶(zao)(zao)。”《清(qing)朝(chao)野(ye)史大(da)觀(guan)·清(qing)宮遺聞》中也說,乾隆一(yi)朝(chao),每(mei)年臘月二(er)十(shi)四(si)晚上,祀灶(zao)(zao)神于坤寧宮。從清(qing)朝(chao)中后期(qi)開始,帝王(wang)家(jia)就于臘月二(er)十(shi)三舉行祭天(tian)大(da)典,為了“節省(sheng)開支”,順便把灶(zao)(zao)王(wang)爺也給拜了,因此,上行下效,北(bei)方地區百姓(xing)也提前(qian)一(yi)天(tian)在臘月二(er)十(shi)三過(guo)小年。
北(bei)方大部分地區(qu):臘月(yue)二十三——“北(bei)方小年”
古(gu)時北方地(di)區也(ye)(ye)是在(zai)(zai)臘月(yue)二(er)十(shi)四過(guo)小年(nian)的(de),從清朝中后期開始帝王(wang)家就于(yu)臘月(yue)二(er)十(shi)三舉(ju)行(xing)祭(ji)天大典(dian),為了“節(jie)省(sheng)開支”,順(shun)便把灶(zao)王(wang)爺也(ye)(ye)給拜了,因此北方地(di)區百姓上行(xing)下效也(ye)(ye)提前一天在(zai)(zai)臘月(yue)二(er)十(shi)三過(guo)小年(nian)。
南方大部分地區:臘(la)月二十四——“民間(jian)傳(chuan)統(tong)小(xiao)年”
早在宋朝就有(you)“臘月二(er)十四過小年”的記載(zai),南方大部分(fen)地區(qu),仍(reng)然保持著這天過小年的古老傳統。
江(jiang)浙滬地(di)區:除夕前(qian)一天——“小年夜”
江浙滬地(di)區(qu)習慣稱(cheng)(cheng)除夕(xi)為“大年夜(ye)(ye)”,與其對應,除夕(xi)前一(yi)晚則(ze)被稱(cheng)(cheng)為“小(xiao)年夜(ye)(ye)”,這(zhe)一(yi)天也(ye)被稱(cheng)(cheng)為小(xiao)年。歷(li)史上,臘月(yue)二(er)十(shi)四夜(ye)(ye),吳(wu)人稱(cheng)(cheng)廿四夜(ye)(ye),是送灶的日子,因(yin)稱(cheng)(cheng)此(ci)夜(ye)(ye)為小(xiao)除夕(xi)。
四川、貴州部分地區(qu):除夕夜——“小年(nian)”
在(zai)我國西南的部分地區(qu),人(ren)們會在(zai)除夕夜(ye)過小年,他們的大年則(ze)多在(zai)正(zheng)月十四或正(zheng)月十五(wu)。
南京地(di)區等地(di):正(zheng)月十五(元宵節(jie))——“小年”
祭灶(zao)(zao),是小年這天重要的(de)活動(dong)。南方小年在(zai)臘月(yue)(yue)二十(shi)四,北(bei)方小年在(zai)臘月(yue)(yue)二十(shi)三。灶(zao)(zao)神(shen)(shen)(shen)(shen)的(de)職(zhi)責是執掌灶(zao)(zao)火(huo),管(guan)理(li)飲食。祭灶(zao)(zao)在(zai)中國民間(jian)有幾(ji)千年歷史了,灶(zao)(zao)神(shen)(shen)(shen)(shen)信仰是我國百姓(xing)對“衣(yi)食有余”夢想追求(qiu)的(de)反映。舊時,差不多(duo)家家灶(zao)(zao)間(jian)都(dou)設有“灶(zao)(zao)王爺”神(shen)(shen)(shen)(shen)位。人們稱這尊(zun)神(shen)(shen)(shen)(shen)為(wei)“司(si)命菩薩(sa)”或“灶(zao)(zao)君司(si)命”,負責管(guan)理(li)各家的(de)灶(zao)(zao)火(huo),被作為(wei)一家的(de)保護(hu)神(shen)(shen)(shen)(shen)而受(shou)到崇拜。灶(zao)(zao)王龕(kan)大都(dou)設在(zai)灶(zao)(zao)房的(de)北(bei)面(mian)或東面(mian),中間(jian)供上灶(zao)(zao)玉(yu)爺的(de)神(shen)(shen)(shen)(shen)像(xiang)。沒有灶(zao)(zao)王龕(kan)的(de)人家,也(ye)有將神(shen)(shen)(shen)(shen)像(xiang)直接貼在(zai)墻(qiang)上。
祭(ji)灶(zao)日(ri)(ri)(ri)期,由于各地風俗習慣不同,其(qi)日(ri)(ri)(ri)期也不盡相同。有現存文字記載(zai)(zai)的,在南朝時(shi),一些地方祭(ji)灶(zao)日(ri)(ri)(ri)是在臘月八日(ri)(ri)(ri),與臘八節(jie)重(zhong)合,如《荊楚歲時(shi)記》里記載(zai)(zai)道:“其(qi)日(ri)(ri)(ri),并以豚(tun)酒祭(ji)灶(zao)神(shen)”。
宋(song)代(dai)時,祭(ji)灶臘(la)月二十四(si)(si)這天。如范(fan)成大的詩(shi)《祭(ji)灶祀(si)》:“古傳臘(la)月二十四(si)(si),灶君(jun)朝天欲言事。云(yun)車風馬(ma)小留連,家有杯盤(pan)豐典(dian)祀(si)。豬頭爛(lan)熱雙魚鮮,豆沙甘松(song)粉餌(er)團。男兒(er)酌獻女兒(er)避,酹酒(jiu)燒(shao)錢灶君(jun)喜。婢子斗爭(zheng)君(jun)莫聞,貓犬角穢君(jun)莫嗔;送君(jun)醉飽登天門,杓(shao)長杓(shao)短勿復云(yun),乞取利市歸(gui)來分。”在北宋(song)時,在一(yi)些(xie)地方小年不叫小年,叫“交(jiao)年節(jie)”。南宋(song)時則稱(cheng)為“小節(jie)夜”。根據《東京(jing)夢華錄(lu)》記載,臘(la)月二十四(si)(si)日交(jiao)年,汴(bian)梁城里非(fei)常熱鬧。無論窮富(fu),大家都忙著買(mai)(mai)酒(jiu)買(mai)(mai)肉買(mai)(mai)水果,買(mai)(mai)金銀紙來祭(ji)祀(si)。
清朝(chao)前期和中期,北方地(di)區(qu)祭(ji)灶(zao)也是(shi)在臘月(yue)(yue)二(er)(er)(er)十(shi)(shi)(shi)四(si)(si)(si)。而且至少(shao)到(dao)乾隆時期,都是(shi)臘月(yue)(yue)二(er)(er)(er)十(shi)(shi)(shi)四(si)(si)(si)祭(ji)祀(si)。《清嘉(jia)(jia)錄》卷(juan)十(shi)(shi)(shi)二(er)(er)(er)《十(shi)(shi)(shi)二(er)(er)(er)月(yue)(yue)·念四(si)(si)(si)夜(ye)送灶(zao)》:“俗呼(hu)臘月(yue)(yue)二(er)(er)(er)十(shi)(shi)(shi)四(si)(si)(si)夜(ye)為(wei)念四(si)(si)(si)夜(ye),是(shi)夜(ye)送灶(zao)。清嘉(jia)(jia)慶二(er)(er)(er)十(shi)(shi)(shi)年刊《溫江縣(xian)志》:“十(shi)(shi)(shi)二(er)(er)(er)月(yue)(yue)二(er)(er)(er)十(shi)(shi)(shi)四(si)(si)(si)日,舊傳灶(zao)神上天(tian)奏事(shi),先于二(er)(er)(er)十(shi)(shi)(shi)三日夜(ye),各(ge)具香(xiang)花、酒果、燈燭、場糖、錢褚致祭(ji)。灶(zao)神上天(tian)仍是(shi)二(er)(er)(er)十(shi)(shi)(shi)四(si)(si)(si),但是(shi)祭(ji)祀(si)遷移到(dao)了二(er)(er)(er)十(shi)(shi)(shi)三。”
臘月二(er)十四,掃(sao)房子:從二(er)十四開始一直(zhi)到(dao)(dao)除夕,我國民間把這(zhe)段時間叫做“迎(ying)春日(ri)”,也叫“掃(sao)塵日(ri)”。“掃(sao)塵”就是年(nian)(nian)終大(da)掃(sao)除,家家戶戶這(zhe)天(tian)都要打掃(sao)環境(jing),清理各種器具,拆洗被褥(ru)窗簾,灑掃(sao)六閭庭院,撣拂(fu)塵垢蛛網,疏浚明渠暗(an)溝。到(dao)(dao)處洋溢(yi)著歡歡喜(xi)喜(xi)搞衛(wei)生,干(gan)干(gan)凈凈迎(ying)新(xin)春的氣氛。掃(sao)塵為的是除舊迎(ying)新(xin),拔除不祥。過了小年(nian)(nian),離春節只剩下六、七(qi)天(tian)了,過年(nian)(nian)的準(zhun)備工作顯得更(geng)加熱烈(lie)了。
吃灶糖(tang)(tang)流行于北方地區,俗話說“二十三,糖(tang)(tang)瓜粘”,過小(xiao)年時,人們會買糖(tang)(tang)瓜、關東糖(tang)(tang)、麻糖(tang)(tang)等供奉,祈求灶王爺嘴甜些(xie),上(shang)天言好(hao)事。?
大人(ren)(ren)、小(xiao)孩(hai)都(dou)要(yao)洗浴、理發。民間(jian)有(you)“有(you)錢沒錢,剃頭過年”的(de)說法(fa)。呂(lv)梁地(di)區講究臘月二十七(qi)日洗腳(jiao)。這天傍晚(wan),婆(po)姨汝(ru)(ru)子(zi)都(dou)用開水洗腳(jiao)。不懂事的(de)女孩(hai)子(zi),大人(ren)(ren)們也(ye)要(yao)幫她把腳(jiao)擦洗干凈,不留(liu)一點污穢。民間(jian)傳(chuan)有(you)“臘月二十七(qi),婆(po)姨汝(ru)(ru)子(zi)都(dou)洗腳(jiao)。一個不洗腳(jiao),流膿(nong)害水七(qi)個月”的(de)俗語。
過了(le)小年(nian),民(min)間認為(wei)(wei)諸神(shen)上了(le)天,百無禁忌。娶媳婦、聘閨女(nv)不用擇(ze)日子,稱為(wei)(wei)趕(gan)亂婚(hun)。直至年(nian)底,舉行結婚(hun)典禮的(de)特別多。民(min)謠有(you)“歲晏鄉村嫁(jia)娶忙,宜春帖子逗春光(guang)。燈前姊妹私相語,守歲今年(nian)是洞房”的(de)說法。
小(xiao)年(nian)各(ge)(ge)地的禁忌各(ge)(ge)有不同。相傳湖北部分地區(qu),小(xiao)年(nian)忌宰殺。河南有些地方忌諱(hui)搗(dao)(dao)(dao)蒜(suan),認為小(xiao)年(nian)搗(dao)(dao)(dao)蒜(suan)會把家里搗(dao)(dao)(dao)窮(qiong)了。