1644年4月(崇禎(zhen)十七年三月),明(ming)王(wang)朝覆亡。吳道行“郁(yu)郁(yu)不(bu)自得,一日趨吉藩故邸,望闕痛哭展拜,輿(yu)歸(岳麓)山中,不(bu)食(shi)而卒”,以身(shen)殉國殉君,表現(xian)了(le)“衡湘賢哲”的(de)清白與高潔。死前他(ta)(ta)留(liu)下(xia)遺(yi)言:“驚聞北(bei)事,主(zhu)亡臣辱,痛之(zhi)(zhi)如何!予以諸生(sheng),食(shi)恩(en)累代(dai),獨非(fei)草莽之(zhi)(zhi)臣哉!……筆(bi)擱而輿(yu)至,將(jiang)以吉日成遄(chuan)歸,集兒(er)女羅拜,從此從先帝于(yu)地(di)下(xia)矣!”他(ta)(ta)面對李自成攻占北(bei)京、崇禎(zhen)皇帝自縊煤山和清兵入關、長驅(qu)中原的(de)“北(bei)事”,作為受(shou)明(ming)朝之(zhi)(zhi)皇恩(en)的(de)諸生(sheng),既(ji)痛恨傾(qing)覆明(ming)王(wang)朝的(de)農民軍,又不(bu)堪(kan)忍受(shou)滿族入侵(qin)的(de)殘酷(ku)現(xian)實,只(zhi)得以死明(ming)志,最終(zhong)實現(xian)了(le)他(ta)(ta)的(de)老師張元(yuan)忭所教誨的(de)“愛國忠君仗到誠,休將(jiang)一念壞平(ping)生(sheng),勿欺請繹宣尼訓(xun),留(liu)取丹心答圣明(ming)”的(de)人生(sheng)理想。
吳(wu)道行死后,就葬(zang)于岳(yue)麓(lu)山(shan)云(yun)麓(lu)宮絕食地,長沙知府(fu)堵允錫特撰《吳(wu)嶁山(shan)墓(mu)碑(bei)》。根據史(shi)載(zai),吳(wu)道行之墓(mu)位(wei)于飛(fei)來(lai)石(shi)(shi)(shi)右側(ce)山(shan)墈上,其原配夫人石(shi)(shi)(shi)氏與(yu)其同穴而葬(zang),墓(mu)區簡約(yue)。2012年3月(yue)在(zai)云(yun)麓(lu)宮下發(fa)現了吳(wu)道行墓(mu),在(zai)云(yun)麓(lu)宮飛(fei)來(lai)石(shi)(shi)(shi)南側(ce)約(yue)100米(mi)的(de)茂密樹叢中,一(yi)塊飽經風雨侵蝕的(de)簡約(yue)石(shi)(shi)(shi)墓(mu)碑(bei)立在(zai)其中,“明崇禎”、“吳(wu)嶁山(shan)墓(mu)”、“石(shi)(shi)(shi)氏”等石(shi)(shi)(shi)刻(ke)字樣仍隱約(yue)可見。
吳(wu)道(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)行(xing)(xing),字見(jian)可(ke),號嶁山(shan),善(shan)化人(ren)(ren),是(shi)張栻(chi)高(gao)足、南宋學(xue)(xue)(xue)(xue)者(zhe)吳(wu)獵之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)后。吳(wu)道(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)行(xing)(xing)因歷鄉試不果,終(zhong)未(wei)走上(shang)仕途,一生(sheng)以講學(xue)(xue)(xue)(xue)授徒為業。他(ta)從小(xiao)就(jiu)對(dui)岳(yue)麓(lu)(lu)(lu)(lu)書(shu)(shu)院(yuan)有(you)傾(qing)(qing)慕之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)情(qing),“方七歲,聞長(chang)(chang)老談岳(yue)麓(lu)(lu)(lu)(lu)先賢(xian)講學(xue)(xue)(xue)(xue),便肅然(ran)傾(qing)(qing)聽(ting),指示古(gu)來忠(zhong)義大(da)節,輒色喜”,為先賢(xian)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)忠(zhong)義大(da)節所感動。1582年(萬歷十年),張元忭講學(xue)(xue)(xue)(xue)岳(yue)麓(lu)(lu)(lu)(lu)書(shu)(shu)院(yuan),已(yi)逾“而(er)立”之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)年的(de)(de)吳(wu)道(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)行(xing)(xing),從游(you)就(jiu)學(xue)(xue)(xue)(xue)其(qi)(qi)門下,與(yu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)“大(da)暢(chang)良(liang)知孝弟之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)旨,一時遂相(xiang)引重(zhong)”,深得(de)張元忭的(de)(de)贊(zan)賞。其(qi)(qi)時,被張居正(zheng)禁廢(fei)的(de)(de)長(chang)(chang)沙惜陰書(shu)(shu)院(yuan)恢復(fu),吳(wu)道(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)行(xing)(xing)被聘為山(shan)長(chang)(chang),人(ren)(ren)稱“嶁山(shan)先生(sheng)”。1633年(崇(chong)禎六年),他(ta)任岳(yue)麓(lu)(lu)(lu)(lu)書(shu)(shu)院(yuan)山(shan)長(chang)(chang),長(chang)(chang)達10年,臨終(zhong)前2年(1642年,明朝覆亡前2年)仍講學(xue)(xue)(xue)(xue)其(qi)(qi)間。吳(wu)道(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)行(xing)(xing)作為明代岳(yue)麓(lu)(lu)(lu)(lu)書(shu)(shu)院(yuan)最(zui)(zui)后一任山(shan)長(chang)(chang),致力于殷勤講貫朱張之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)學(xue)(xue)(xue)(xue),力糾(jiu)王(wang)學(xue)(xue)(xue)(xue)空疏流(liu)(liu)弊(bi)(bi),使明末長(chang)(chang)沙岳(yue)麓(lu)(lu)(lu)(lu)書(shu)(shu)院(yuan)與(yu)無(wu)(wu)錫(xi)東林書(shu)(shu)院(yuan)成(cheng)(cheng)(cheng)遙相(xiang)呼(hu)應之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)勢。《善(shan)化縣志》稱他(ta)“留心(xin)經(jing)史,百家諸(zhu)子,兵(bing)餉軍(jun)政之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)屬(shu),部決利(li)弊(bi)(bi),悉見(jian)施行(xing)(xing)”,可(ke)見(jian)其(qi)(qi)學(xue)(xue)(xue)(xue)注重(zhong)務實(shi)。在(zai)(zai)學(xue)(xue)(xue)(xue)術上(shang),他(ta)反對(dui)王(wang)學(xue)(xue)(xue)(xue)末流(liu)(liu)的(de)(de)荒誕,“篤(du)倫敦義,講學(xue)(xue)(xue)(xue)窮理”,“自余著述,藏之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)家乘,揚(yang)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)國(guo)華”。吳(wu)道(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)行(xing)(xing)的(de)(de)思想與(yu)提倡治國(guo)平天下為“有(you)用之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)學(xue)(xue)(xue)(xue)”,與(yu)極力維護理學(xue)(xue)(xue)(xue)正(zheng)宗的(de)(de)東林學(xue)(xue)(xue)(xue)派十分接近。東林學(xue)(xue)(xue)(xue)派傳(chuan)人(ren)(ren)無(wu)(wu)錫(xi)高(gao)世(shi)泰(tai)稱贊(zan)吳(wu)道(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)行(xing)(xing)“道(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)以朱張為宗,與(yu)文(wen)端(duan)(顧(gu)憲(xian)成(cheng)(cheng)(cheng))、忠(zhong)寬揆(高(gao)攀龍)固一也,可(ke)不謂衡(heng)湘(xiang)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)賢(xian)哲(zhe)哉”,肯定他(ta)與(yu)顧(gu)憲(xian)成(cheng)(cheng)(cheng)、高(gao)攀龍思想的(de)(de)共同之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)處,以及他(ta)們(men)對(dui)延傳(chuan)“道(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)南正(zheng)脈”的(de)(de)貢獻。1641年(崇(chong)禎十四(si)年)高(gao)世(shi)泰(tai)任湖廣按察使僉事提督(du)學(xue)(xue)(xue)(xue)政,次年來岳(yue)麓(lu)(lu)(lu)(lu)講學(xue)(xue)(xue)(xue),并協助(zhu)修葺書(shu)(shu)院(yuan)。吳(wu)道(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)行(xing)(xing)與(yu)高(gao)世(shi)泰(tai)成(cheng)(cheng)(cheng)為至(zhi)交好(hao)友,二人(ren)(ren)共同為恢復(fu)理學(xue)(xue)(xue)(xue)正(zheng)宗,培養湖湘(xiang)弟子而(er)竭心(xin)盡力。他(ta)們(men)的(de)(de)最(zui)(zui)大(da)功績是(shi)培養出了像王(wang)夫(fu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)這(zhe)樣的(de)(de)一代賢(xian)才。王(wang)夫(fu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)在(zai)(zai)吳(wu)道(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)(dao)行(xing)(xing)任山(shan)長(chang)(chang)、高(gao)世(shi)泰(tai)來院(yuan)講學(xue)(xue)(xue)(xue)期(qi)間開入岳(yue)麓(lu)(lu)(lu)(lu)書(shu)(shu)院(yuan)肄業,成(cheng)(cheng)(cheng)為明代岳(yue)麓(lu)(lu)(lu)(lu)書(shu)(shu)院(yuan)最(zui)(zui)杰(jie)出的(de)(de)學(xue)(xue)(xue)(xue)生(sheng),后來成(cheng)(cheng)(cheng)為與(yu)顧(gu)炎武、黃(huang)宗羲齊(qi)名的(de)(de)大(da)思想家。