元(yuan)(yuan)好問是北魏皇室(shi)后裔,郝經在《遺山先生墓銘》中(zhong)說他(ta)“系出(chu)柘拔(拓跋)魏”。其先祖相繼遷居洛陽、汝州(今河南省(sheng)臨汝縣)、平定州(今山西省(sheng)平定縣)等地。至(zhi)元(yuan)(yuan)好問的曾(ceng)祖父元(yuan)(yuan)春(chun)(一作椿(chun))時,又移家忻州,遂為忻州人。他(ta)的祖父元(yuan)(yuan)滋善,在金朝海陵王(wang)正(zheng)隆二年(1157年)任(ren)柔服(今內蒙古(gu)土默特右旗托克托附近(jin))丞(cheng);父親元(yuan)(yuan)德(de)明(ming)多次科舉不(bu)中(zhong),以教授(shou)鄉學為業(ye),著有《東巖集》。
金章宗明昌元(yuan)(yuan)年七(qi)(qi)月(yue)八日(1190年8月(yue)10日),元(yuan)(yuan)好問(wen)誕(dan)生在忻(xin)州農村一(yi)個世代書香(xiang)的(de)士大夫家庭里。由于(yu)他(ta)的(de)二叔(shu)和三(san)(san)(san)叔(shu)都沒有兒子(zi),元(yuan)(yuan)好問(wen)的(de)兄(xiong)弟有三(san)(san)(san)個,他(ta)又是第(di)三(san)(san)(san)。根于(yu)中(zhong)國傳統,他(ta)的(de)叔(shu)父元(yuan)(yuan)格在他(ta)生后七(qi)(qi)個月(yue)時,就把他(ta)當做過繼兒子(zi),隨(sui)即把他(ta)帶到掖縣縣令(ling)任上(shang)。
據(ju)記載(zai),元(yuan)(yuan)好問天(tian)資聰(cong)明,七歲就能寫詩,被(bei)人(ren)譽(yu)為(wei)(wei)“神童”。他(ta)十一(yi)歲時(shi),元(yuan)(yuan)格(ge)在(zai)冀州任(ren)職(zhi),元(yuan)(yuan)好問得到(dao)了翰(han)林侍(shi)讀學(xue)士兼知(zhi)登(deng)聞鼓院路(lu)擇(ze)的賞(shang)識,路(lu)擇(ze)“愛其俊爽,教之為(wei)(wei)文(wen)”。十四歲時(shi),元(yuan)(yuan)好問又(you)師從陵(ling)川人(ren)郝(hao)晉(jin)卿,博通(tong)經史、淹貫百家。到(dao)元(yuan)(yuan)好問十七歲時(shi),元(yuan)(yuan)格(ge)被(bei)罷去陵(ling)川縣令之職(zhi),但為(wei)(wei)了兒(er)子的學(xue)習,他(ta)仍(reng)繼續住在(zai)陵(ling)川,直到(dao)元(yuan)(yuan)好問十九歲完成學(xue)業,才帶全家離開陵(ling)川。
元(yuan)好問(wen)從十六歲(sui)起開始參(can)加科舉(ju)考試。由于金章宗明昌元(yuan)年(nian)(nian)(nian)(1190年(nian)(nian)(nian))“識免鄉試”,他直接到并州參(can)加府試,但榜上無名(ming)。此后在泰和八年(nian)(nian)(nian)(1208年(nian)(nian)(nian))十九歲(sui)時,他又到長安(an)參(can)加府試,但這(zhe)次又未中。
元好問(wen)二十(shi)(shi)一歲時返(fan)回故里(li),在(zai)離祠堂幾(ji)十(shi)(shi)里(li)外的定襄遺山(shan)讀(du)書(shu),故而自號“遺山(shan)山(shan)人”。兩年之后,蒙古大軍突襲秀容,屠城(cheng)十(shi)(shi)萬(wan)余(yu)眾(zhong),其兄元好古喪生。為(wei)避兵(bing)禍,元好問(wen)舉家(jia)遷往河(he)南(nan)福昌,后轉徙登封。
衛紹王(wang)崇慶元(yuan)年(1212年),元(yuan)好問(wen)又(you)到中(zhong)都(dou)(dou)(今北京)第三次(ci)參加考試(shi),仍未考中(zhong)。這(zhe)年正月(yue),金朝三十萬大軍被蒙古擊敗,蒙古已逼近中(zhong)都(dou)(dou),路途的(de)坎坷、國家的(de)危機(ji),加上(shang)考試(shi)的(de)失敗,使他的(de)情緒非常低(di)沉。
貞佑二年(nian)(nian)(nian)(1214年(nian)(nian)(nian)),蒙(meng)古(gu)兵(bing)圍(wei)攻、金(jin)兵(bing)節(jie)節(jie)敗退,金(jin)宣宗倉皇遷都南(nan)(nan)京,元(yuan)(yuan)好(hao)問于這年(nian)(nian)(nian)夏(xia)天(tian)赴汴京,準(zhun)備將于秋天(tian)舉行的(de)考(kao)試。雖然考(kao)試又一次失敗,但他卻通(tong)過應(ying)試的(de)機會,與朝中名人、權要如趙秉文(wen)、楊(yang)云翼(yi)、雷淵、李晏等交(jiao)接(jie)結好(hao),詩歌創作極豐。其中《箕山(shan)》、《元(yuan)(yuan)魯縣琴臺》等篇,深(shen)得時任禮部尚(shang)書的(de)趙秉文(wen)贊賞,其文(wen)名震京師(shi),被譽為“元(yuan)(yuan)才子(zi)”。但不久(jiu)由(you)于蒙(meng)古(gu)兵(bing)圍(wei)攻,元(yuan)(yuan)好(hao)問不得不由(you)山(shan)西(xi)逃難(nan)河南(nan)(nan),并在(zai)豫(yu)西(xi)逐漸(jian)定居下來。貞佑五年(nian)(nian)(nian)(1217年(nian)(nian)(nian)),二十八歲的(de)元(yuan)(yuan)好(hao)問又赴京趕考(kao),仍未成功。
興定五(wu)年(nian)(1221年(nian)),三十二歲(sui)的元好問(wen)進士及(ji)第,因(yin)科場糾紛,被(bei)(bei)誣為“元氏黨人”,便憤然不就選任。正大元年(nian)(1224年(nian)),到他三十五(wu)歲(sui)時,元好問(wen)又得到趙秉(bing)文等人的貢舉,以考試(shi)優異(yi)得中科舉。這次(ci)宏詞科登(deng)第后,元好問(wen)才(cai)正式(shi)就選,被(bei)(bei)任為權國史院編修,留官(guan)汴京,但生活頗(po)為清苦。
金哀宗正大二年(nian)(1225年(nian)),三(san)十六歲的元好問(wen)因(yin)不滿冷官生活請長(chang)假回到了登封,期間撰寫了一部重要著(zhu)作(zuo)《杜(du)詩學》,內容包括杜(du)甫的傳志(zhi)、年(nian)譜和(he)唐朝以來評論(lun)杜(du)詩的言論(lun)。
正大三年(nian)(1226年(nian)),元(yuan)(yuan)好問(wen)任河南鎮平縣令。次(ci)年(nian),改官河南內(nei)鄉(xiang)縣令。其后因母(mu)親(qin)張氏(shi)身故,元(yuan)(yuan)好問(wen)丁(ding)憂閑居內(nei)鄉(xiang)白鹿原(yuan)。又(you)應(ying)鄧(deng)州節度(du)使(shi)移(yi)刺瑗之邀,赴任幕(mu)僚(liao)。不久,蒙古軍攻陷鳳翔,移(yi)刺瑗投降,元(yuan)(yuan)好問(wen)借機辭去幕(mu)府。
正大(da)(da)八年(1231年),元好問調(diao)任南陽(yang)(yang)縣(xian)令,他(ta)在任上大(da)(da)刀闊斧進行改革,成(cheng)績斐然。所以河南志書稱他(ta)“知南陽(yang)(yang)縣(xian),善政尤著”。《南陽(yang)(yang)縣(xian)志》記(ji)載(zai):“南陽(yang)(yang)大(da)(da)縣(xian),兵民十余萬,(元好問)帥(shuai)府令鎮撫(fu),甚存威(wei)惠”。
此后不(bu)久,元好問赴京(jing)調(diao)金(jin)中央政府任(ren)尚書省令(ling)史,移家(jia)汴京(jing)。此后又升任(ren)左司都事,又轉任(ren)尚書省左司員外(wai)郎。官(guan)至翰林知制誥。
天興(xing)二年(1233年),蒙(meng)古軍(jun)圍汴京,元好(hao)問被圍城中。金哀(ai)宗逃出京城,兵敗衛(wei)州后逃往(wang)歸德府。朝中無(wu)主,崔立(li)率兵向蒙(meng)古請(qing)降(jiang)獻城。崔立(li)投降(jiang)蒙(meng)古后,脅(xie)迫朝臣為自(zi)己立(li)碑歌(ge)功頌德,元好(hao)問、王(wang)若(ruo)虛、劉祁等都被迫參加撰(zhuan)寫(xie)碑文,磨掉宋(song)徽宗所立(li)《甘露碑》字跡,刻上碑文。
天興二年(nian)(1233年(nian))四月(yue),蒙(meng)古兵攻破(po)汴(bian)京,元好問(wen)即向當時任蒙(meng)古國(guo)中書令的耶律楚材推(tui)薦了五十四個中原秀士王(wang)若虛等(deng),請耶律楚材予以保護和任用。
金亡后,元好(hao)(hao)問隨金朝(chao)大批官員(yuan)被(bei)俘,并被(bei)押往山東聊(liao)(liao)城(cheng)看管兩年,后居住(zhu)冠氏縣(xian)。元好(hao)(hao)問作(zuo)為(wei)(wei)囚徒,與(yu)家人(ren)輾(zhan)轉(zhuan)于聊(liao)(liao)城(cheng)等地(di),并逐(zhu)(zhu)漸與(yu)蒙古國(guo)的漢軍首領嚴實、趙天錫等接上(shang)關系,生活逐(zhu)(zhu)漸好(hao)(hao)轉(zhuan),行(xing)動也較為(wei)(wei)自(zi)由(you)。
這(zhe)期間(jian),他痛心(xin)金(jin)國的淪亡,并(bing)為(wei)了以詩(shi)存史,勤奮編輯金(jin)國已故君(jun)臣詩(shi)詞總(zong)集(ji)《中州集(ji)》。以“中州”名集(ji),則寓(yu)有緬(mian)懷故國和(he)以金(jin)為(wei)正統的深意。
元太(tai)宗(zong)十一年(1239年)秋,因其詩文名氣頗大,耶(ye)律楚(chu)材(cai)傾心接納元好問(wen)。可五十歲(sui)的(de)元好問(wen)已(yi)無意(yi)出仕為官(guan),其年重回家鄉(xiang)隱居,并交友(you)游歷(li),潛心編(bian)纂著(zhu)述。
元憲宗(zong)二年(1252年),元好問覲見(jian)“駐桓、撫間”的忽必(bi)烈。希望說(shuo)服(fu)忽必(bi)烈尊(zun)信(xin)儒學,并請他為(wei)“儒教(jiao)大宗(zong)師”,促(cu)使其(qi)任用儒士(shi)治國。
元憲宗七年(nian)九月四日(1257年(nian)10月12日),元好問在獲(huo)鹿寓舍逝(shi)世,享年(nian)六十八歲。
元好(hao)問學(xue)問深邃,著述宏富。據說他迄今流傳(chuan)下來的(de)作(zuo)品的(de)有:詩1380余(yu)首(shou),詞380余(yu)首(shou),散曲6首(shou),散文250余(yu)篇(pian),小說《續夷(yi)堅志》4卷(juan)202篇(pian),《中州集(ji)(ji)》10卷(juan),《唐詩鼓吹》10卷(juan),《遺(yi)山(shan)樂府》(又名《遺(yi)山(shan)先(xian)生新樂府》)五卷(juan)等。此外(wai)還有《遺(yi)山(shan)詩集(ji)(ji)》《樂府》《續夷(yi)堅志》等。傳(chuan)世《遺(yi)山(shan)先(xian)生文集(ji)(ji)》、《元遺(yi)山(shan)先(xian)生全集(ji)(ji)》(清光緒讀書山(shan)房重(zhong)刊本(ben))。
另有已經(jing)散佚的著作多種:《錦機》《東坡詩(shi)雅》《杜詩(shi)學》《詩(shi)文自警》《壬辰雜編(bian)》《金朝君臣言(yan)行錄(lu)》《南冠錄(lu)》《集驗方》《故(gu)物(wu)譜》等。
類型
部分作品
詩
《石嶺關所(suo)見》《梁(liang)園(yuan)春》《過(guo)晉陽故(gu)城(cheng)(cheng)書事(shi)(shi)》《老樹》《秋懷》《西園(yuan)》《家山(shan)歸夢圖(tu)(tu)》《昆陽》《野菊(ju)(ju)座(zuo)主閑閑公命作》《赤(chi)壁圖(tu)(tu)》《飲酒(jiu)》《后(hou)飲酒(jiu)》《南溪》《潁(ying)亭留別》《少室南原》《潁(ying)亭》《梁(liang)縣(xian)道(dao)中》《橫波亭》《宿菊(ju)(ju)潭》《張主簿(bu)草堂賦大雨》《別程女》《長壽山(shan)居元夕》《山(shan)居》《范寬(kuan)秦川圖(tu)(tu)》《被檄夜(ye)赴鄧(deng)州(zhou)幕府》《鄧(deng)州(zhou)城(cheng)(cheng)樓》《岐陽三首》《雨后(hou)丹(dan)鳳門登眺》《李屏山(shan)挽章(zhang)》《壬(ren)辰十(shi)二月(yue)(yue)車駕東(dong)狩后(hou)即事(shi)(shi)》《眼中》《俳體雪香亭雜詠》《癸(gui)巳四月(yue)(yue)二十(shi)九日出(chu)京》《癸(gui)巳五月(yue)(yue)三日北渡》《即事(shi)(shi)》《喜(xi)彥深過(guo)聊城(cheng)(cheng)》《秋夜(ye)》《十(shi)二月(yue)(yue)六日》《夢歸》《甲午除夜(ye)》《學東(dong)坡移居》《泛舟大明湖(hu)》《游黃(huang)華山(shan)》《衛州(zhou)感事(shi)(shi)》《羊腸坂》《出(chu)東(dong)平》《初挈家還讀(du)書山(shan)雜詩(shi)》《外家南寺》《東(dong)山(shan)》《九日讀(du)書山(shan)》《杏花二首》《雁(yan)門道(dao)中書所(suo)見》《出(chu)都二首》《洛陽》《自題中州(zhou)集(ji)后(hou)》《客意》《種松》《鎮州(zhou)與(yu)文舉(ju)百一飲》《壬(ren)子(zi)寒食》《臺山(shan)雜吟》《出(chu)都》
詞
《摸魚兒(er)·雁丘詞(ci)》《摸魚兒(er)·問蓮根有絲(si)多少》《木蘭花慢(man)·游三臺》《玉漏遲壬辰圍城中,有懷(huai)浙江(jiang)別業》《石州(zhou)慢(man)·赴召(zhao)史館(guan)》等(deng)
散曲
《人月圓·卜居外(wai)家東園》(二(er)首(shou))、《后(hou)庭花(hua)破子(zi)》(二(er)首(shou))、《喜春(chun)來·春(chun)宴(yan)》(四(si)首(shou))、《小圣樂·驟雨打新荷》等
詩詞理論
《杜詩(shi)學》《東坡詩(shi)雅(ya)》《錦(jin)畿》《詩(shi)文(wen)自警》《論詩(shi)三(san)十首》
史記
《壬辰雜編》《中州集》
文集
《遺山(shan)先(xian)生(sheng)文集(ji)(ji)》《元遺山(shan)先(xian)生(sheng)全集(ji)(ji)》
(作品(pin)參考(kao)資料(liao):來自郝樹侯《元好(hao)問傳》及唐圭(gui)璋(zhang)《全金元詞》等(deng))
元(yuan)好問的(de)(de)文學成(cheng)就以詩(shi)歌(ge)創作最為突(tu)出,并以“喪亂(luan)詩(shi)”奠定(ding)了他在文學史上地(di)位(wei)的(de)(de)。這些詩(shi)是在金朝滅(mie)亡前后寫出的(de)(de),主(zhu)要有(you)《歧(qi)陽(yang)》三(san)(san)(san)首(shou)(shou)、《壬辰十二月車駕車狩(shou)后即事》五首(shou)(shou)、《俳體(ti)雪香亭雜詠》十五首(shou)(shou)、《癸(gui)巳(si)五月三(san)(san)(san)日北渡》三(san)(san)(san)首(shou)(shou)、《續(xu)小娘歌(ge)》十首(shou)(shou)等。
這些詩篇廣(guang)泛(fan)而深刻地反映了國(guo)破(po)(po)(po)家(jia)(jia)(jia)(jia)亡的(de)現實(shi),具(ju)有(you)詩史的(de)意義。元好問(wen)的(de)“喪亂(luan)詩”就藝(yi)術上的(de)概括力和情(qing)感(gan)上的(de)真摯(zhi)性來(lai)說,是(shi)杜甫(fu)以后少(shao)有(you)的(de)。但他(ta)不(bu)(bu)像杜甫(fu)那樣(yang)對國(guo)家(jia)(jia)(jia)(jia)的(de)復興還抱有(you)希望,他(ta)是(shi)既絕望而又不(bu)(bu)甘心,郁(yu)結的(de)感(gan)情(qing)爆(bao)發為悲歌,感(gan)染(ran)力是(shi)很強烈(lie)的(de),并且這些“喪亂(luan)詩”又掀起了杜甫(fu)之后的(de)現實(shi)主(zhu)義詩風的(de)又一高潮。比如《歧陽(yang)》之二“百二關(guan)河草不(bu)(bu)橫,十年戎馬暗秦京(jing)。歧陽(yang)西望無來(lai)信,隴水東流聞哭聲。野(ye)蔓有(you)情(qing)縈戰骨,殘陽(yang)何意照空城。從(cong)誰細(xi)向蒼蒼問(wen),爭遣(qian)蚩(chi)尤(you)作五(wu)兵”再比如《癸巳(si)五(wu)月三(san)日北渡》“道傍僵臥(wo)滿累囚,過去(qu)旃車似(si)水流。紅(hong)粉(fen)哭隨(sui)回(hui)鶻(gu)馬,為誰一步一回(hui)頭”“隨(sui)營木(mu)佛賤于柴(chai),大樂編鐘滿市排。虜掠幾何君莫問(wen),大船(chuan)渾載汴京(jing)來(lai)”“白骨縱橫似(si)亂(luan)麻,幾年桑(sang)(sang)梓變(bian)龍沙。只知河朔生靈盡,破(po)(po)(po)屋疏(shu)煙卻(que)數家(jia)(jia)(jia)(jia)。”筆(bi)筆(bi)皆為血淚,字字飽含悲憤。正如清(qing)代大文學家(jia)(jia)(jia)(jia)史學家(jia)(jia)(jia)(jia)趙(zhao)翼(yi)在《題遺山(shan)詩》中(zhong)說:“國(guo)家(jia)(jia)(jia)(jia)不(bu)(bu)幸詩家(jia)(jia)(jia)(jia)幸,賦到(dao)滄桑(sang)(sang)句便工(gong)。”正是(shi)山(shan)河的(de)破(po)(po)(po)碎,詩人的(de)憂患,才(cai)造就了這些曠世之作。
當然,元好問還有(you)為數不(bu)少的(de)(de)寫景詩(shi),這類(lei)詩(shi)的(de)(de)總(zong)體風(feng)格是豪(hao)壯、清雅、不(bu)事雕(diao)琢,有(you)很多名句(ju)。比如《游黃華(hua)山(shan)》“湍(tuan)聲洶(xiong)洶(xiong)轉(zhuan)絕壑,雪氣(qi)凜凜隨陰風(feng)。懸流千(qian)丈忽當眼(yan),芥蒂一洗平生胸。雷公怒擊散飛雹,日腳倒(dao)射(she)垂長(chang)虹。驪珠百斛供一瀉(xie),海(hai)藏翻(fan)倒(dao)愁龍公。”詩(shi)人(ren)以大氣(qi)磅礴(bo)、力度千(qian)鈞的(de)(de)筆勢(shi),寫出了(le)黃華(hua)山(shan)瀑布(bu)的(de)(de)奇觀(guan),給人(ren)以雄(xiong)壯豪(hao)放的(de)(de)感受。此外,元好問在晚期還寫有(you)一些(xie)題畫(hua)(hua)詩(shi),這類(lei)詩(shi)短小精煉、意境深遠,往往是借題發(fa)揮,耐人(ren)品(pin)味,充分地襯托了(le)畫(hua)(hua)作(zuo)(zuo)的(de)(de)內(nei)(nei)涵。比如《秋江曉發(fa)圖(tu)》“百轉(zhuan)羊(yang)腸(chang)挽不(bu)前,旃(zhan)車轆(lu)轆(lu)共流年。畫(hua)(hua)圖(tu)羨殺扁舟好,萬里清江萬里天。”由詩(shi)中(zhong)可(ke)以看出,畫(hua)(hua)的(de)(de)內(nei)(nei)容是秋江無際(ji)、扁舟曉發(fa),但詩(shi)人(ren)只把這種畫(hua)(hua)面作(zuo)(zuo)為引(yin)子,而(er)把道(dao)路艱難、世路艱難作(zuo)(zuo)為詠嘆的(de)(de)真正對象,使得畫(hua)(hua)圖(tu)的(de)(de)意境和內(nei)(nei)涵都擴展了(le)許(xu)多。
元(yuan)(yuan)(yuan)好問工詩(shi)文(wen),在(zai)金元(yuan)(yuan)(yuan)之際頗(po)負重望(wang)。其(qi)詩(shi)奇崛而(er)絕雕琢,巧(qiao)縟而(er)不綺麗(li),形成河汾詩(shi)派。他在(zai)臨終之時(shi)囑咐(fu)后人在(zai)他的(de)(de)墓碑(bei)上只題(ti)七個字“詩(shi)人元(yuan)(yuan)(yuan)好問之墓”,足見他對自己詩(shi)歌創(chuang)作的(de)(de)重視與肯(ken)定。他對自己的(de)(de)詩(shi)才極為自信,有(you)著與杜甫(fu)相提并論(lun)的(de)(de)傲氣,有(you)過“詩(shi)狂他日笑遺山,飯顆(ke)不妨(fang)嘲杜甫(fu)”詩(shi)句。
此(ci)外,他又是一(yi)位高明的文(wen)藝理(li)論(lun)家,他的《論(lun)詩三(san)首》、《論(lun)詩三(san)十首》、《與(yu)張(zhang)仲杰郎(lang)中(zhong)論(lun)文(wen)》、《校笠澤叢書后(hou)記》等,幾乎概(gai)括了漢朝以(yi)來的各種詩歌風格(ge)與(yu)重要詩人,所有的點評(ping)都濃(nong)縮在七言詩句之中(zhong),不僅點評(ping)準確而且文(wen)采斐然(ran),“以(yi)詩論(lun)詩”再繼(ji)杜甫(fu)風范。
他(ta)提倡“自然”,主張(zhang)情性之“真(zhen)”;倡導(dao)雄勁豪放的(de)詩風(feng)提倡性靈、神(shen)韻(yun)、格調的(de)兼容(rong);主張(zhang)李、杜(du)并(bing)列;提倡多(duo)元繼(ji)承的(de)詩風(feng);還提出(chu)許多(duo)寫作時的(de)技巧原則,反對生硬晦澀,亂排典故,做學問要“真(zhen)積力久”等等,都是他(ta)幾十年親身(shen)實踐(jian)得來的(de)結(jie)晶,有著(zhu)切實可行的(de)指導(dao)意義。
元好(hao)問(wen)(wen)留下詞377首,是金代作品最多(duo)的(de)(de)詞人。元好(hao)問(wen)(wen)詞的(de)(de)內容(rong)不(bu)及其詩內容(rong)廣大(da),但(dan)在金詞壇(tan)卻(que)是題材(cai)最豐富的(de)(de)一家,藝術(shu)上以蘇(su)軾(shi)、辛棄(qi)疾為典范(fan),兼(jian)有(you)豪放、婉(wan)約(yue)諸種風(feng)格。抒懷、詠(yong)史(shi)、山(shan)水、田園、言(yan)情、詠(yong)物(wu)、贈別、酬答、吊古(gu)傷時,無歷(li)不(bu)控。
作為金詞(ci)壇現實主義詞(ci)人,他(ta)的(de)詞(ci)筆(bi)首先是(shi)面向現實的(de)。有(you)“兵塵萬里,家書三月,無言強首。幾許光陰,幾回歡聚,長(chang)教分手。料婆(po)婆(po)掛械多應笑我,慌仲(zhong)隊金城柳。”
元好問多作(zuo)懷古詞(ci)(ci),形式以長調(diao)為主,奇慨遙深,如《木蘭花慢(man)》“渺(miao)漲江(jiang)東下”。田園詞(ci)(ci)則(ze)往往表現出恬談(tan)、閑適的情趣。描繪山(shan)(shan)河壯麗、抒(shu)發愛國(guo)豪情,是遺山(shan)(shan)詞(ci)(ci)一(yi)個重要內容(rong),如遺山(shan)(shan)代表作(zuo)《水調(diao)歇(xie)頭·賦(fu)三門律》等(deng)。
元好問的(de)水詞之所以能如筆下山(shan)水那樣頂天(tian)立(li)地,在于它不(bu)僅(jin)是雄渾(hun)的(de)山(shan)水畫(hua)眷(juan)更有寄慨(kai)、壯思、理想自畫(hua)卷中選出(chu)。即如此首下聞純為感慨(kai),詞之內涵亦因(yin)此而深化。在詞文上,元好問的(de)愛情詞是別具(ju)一格的(de),如其著名的(de)《雁丘詞》等。
元(yuan)好問(wen)還寫過小(xiao)說(shuo),所著(zhu)志(zhi)(zhi)怪短篇小(xiao)說(shuo)《續(xu)(xu)夷堅(jian)(jian)志(zhi)(zhi)》四(si)卷(juan)二百零二篇,其(qi)中(zhong)(zhong)(zhong)除(chu)四(si)篇有(you)(you)目無(wu)文(wen)和(he)(he)一篇內容殘缺(que)者(zhe)(zhe)外,實有(you)(you)一百九十七篇。從《續(xu)(xu)夷堅(jian)(jian)志(zhi)(zhi)》和(he)(he)元(yuan)好問(wen)的(de)(de)(de)(de)(de)其(qi)他(ta)(ta)詩(shi)文(wen)中(zhong)(zhong)(zhong),我們發現(xian)他(ta)(ta)的(de)(de)(de)(de)(de)思想(xiang)和(he)(he)文(wen)學創作受(shou)《列子》的(de)(de)(de)(de)(de)影(ying)響相當大。他(ta)(ta)的(de)(de)(de)(de)(de)《續(xu)(xu)夷堅(jian)(jian)志(zhi)(zhi)》的(de)(de)(de)(de)(de)書名(ming),與其(qi)說(shuo)是(shi)仿南宋(song)洪邁的(de)(de)(de)(de)(de)《夷堅(jian)(jian)志(zhi)(zhi)》,倒不(bu)(bu)如(ru)說(shuo)直接(jie)取之(zhi)(zhi)于(yu)(yu)《列子·湯問(wen)篇》的(de)(de)(de)(de)(de)“夷堅(jian)(jian)聞(wen)而(er)志(zhi)(zhi)之(zhi)(zhi)”一語更(geng)確切(qie)些。他(ta)(ta)繼承和(he)(he)學習了《列子》、《搜(sou)神記(ji)(ji)(ji)》和(he)(he)唐代(dai)(dai)傳(chuan)奇、南宋(song)《夷堅(jian)(jian)志(zhi)(zhi)》的(de)(de)(de)(de)(de)志(zhi)(zhi)怪搜(sou)奇的(de)(de)(de)(de)(de)傳(chuan)統。這書的(de)(de)(de)(de)(de)大部分篇幅雖然(ran)也(ye)是(shi)荒誕不(bu)(bu)經的(de)(de)(de)(de)(de)東西(xi),但元(yuan)好問(wen)的(de)(de)(de)(de)(de)目的(de)(de)(de)(de)(de)主(zhu)要(yao)不(bu)(bu)是(shi)為(wei)了宣揚有(you)(you)神論(lun)、天(tian)命論(lun),而(er)是(shi)也(ye)如(ru)《中(zhong)(zhong)(zhong)州(zhou)(zhou)集》一樣,在于(yu)(yu)以小(xiao)說(shuo)存史(shi)和(he)(he)鞭笞社會的(de)(de)(de)(de)(de)丑惡現(xian)象。元(yuan)人(ren)朱方(fang)石在《續(xu)(xu)夷堅(jian)(jian)志(zhi)(zhi)》跋中(zhong)(zhong)(zhong)說(shuo)“《續(xu)(xu)夷堅(jian)(jian)志(zhi)(zhi)》乃遺山先生(sheng)當中(zhong)(zhong)(zhong)原陸(lu)沉之(zhi)(zhi)時,皆耳聞(wen)目見之(zhi)(zhi)事,非若(ruo)洪景盧(lu)(即洪邁)演史(shi)寓言也(ye)。其(qi)勸善戒(jie)惡不(bu)(bu)為(wei)無(wu)補(bu),吾知(zhi)起善推廣之(zhi)(zhi)心,即遺山之(zhi)(zhi)心也(ye)”。此(ci)書記(ji)(ji)(ji)載(zai)自金(jin)世宗大定年(nian)間(jian)(1161—1189年(nian))至(zhi)蒙(meng)古(gu)國(guo)蒙(meng)哥汗(元(yuan)憲宗)元(yuan)年(nian)(1251年(nian))之(zhi)(zhi)間(jian)的(de)(de)(de)(de)(de)種種傳(chuan)聞(wen)故實。內容除(chu)了有(you)(you)很高的(de)(de)(de)(de)(de)藝術價值和(he)(he)思想(xiang)價值者(zhe)(zhe)之(zhi)(zhi)外,還有(you)(you)不(bu)(bu)少是(shi)關(guan)于(yu)(yu)地理、歷史(shi)、文(wen)物、醫學、天(tian)文(wen)、藝術等(deng)的(de)(de)(de)(de)(de)記(ji)(ji)(ji)載(zai),于(yu)(yu)理解金(jin)元(yuan)時代(dai)(dai)的(de)(de)(de)(de)(de)實際情況(kuang)很有(you)(you)裨益。如(ru)《王增壽外力》,記(ji)(ji)(ji)金(jin)代(dai)(dai)“括(kuo)(kuo)田”、“簽(qian)軍黟”等(deng)弊政外,還有(you)(you)“括(kuo)(kuo)駝”,印(yin)證了《金(jin)史(shi)》的(de)(de)(de)(de)(de)記(ji)(ji)(ji)載(zai)。《戴十妻梁氏(shi)》則記(ji)(ji)(ji)述蒙(meng)古(gu)統治集團(tuan)的(de)(de)(de)(de)(de)橫(heng)暴恣肆。其(qi)他(ta)(ta)如(ru)《天(tian)裂》、《湯盤周(zhou)鼎(ding)》、《救熏(xun)死》、《背(bei)疽(ju)方(fang)二》、《駢胎》、《測影(ying)》、《鏡辨(bian)》、《驢腹(fu)異物》、《古(gu)錢》、《呂氏(shi)所記(ji)(ji)(ji)古(gu)印(yin)章》、《古(gu)鼎(ding)》、《泗州(zhou)(zhou)題(ti)壁詞》,《稻畫》、《華陀貼》等(deng)篇目,均有(you)(you)補(bu)于(yu)(yu)文(wen)、史(shi)及自然(ran)科學、藝術的(de)(de)(de)(de)(de)研(yan)究。
元(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)好(hao)(hao)(hao)問所撰散曲(qu)(qu),今(jin)僅存九首,用俗為(wei)(wei)雅,變(bian)故作新(xin),具有開(kai)創(chuang)(chuang)性。元(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)好(hao)(hao)(hao)問創(chuang)(chuang)制的《驟雨(yu)打新(xin)荷》散曲(qu)(qu),元(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)韌曾廣為(wei)(wei)流傳,為(wei)(wei)元(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)散曲(qu)(qu)家(jia)趙孟頫等(deng)人所激(ji)賞。《陶南村倔耕錄》曾云:’“《小(xiao)圣樂》乃(小(xiao)石調)曲(qu)(qu),元(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)遺山先生(sheng)好(hao)(hao)(hao)問所制,而(er)名妓多(duo)歌(ge)之(zhi)(zhi),借(jie)以(yi)為(wei)(wei)《驟雨(yu)打新(xin)荷》者是(shi)也。”元(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)好(hao)(hao)(hao)問是(shi)善于創(chuang)(chuang)制新(xin)曲(qu)(qu)的,《古今(jin)詞話頂好(hao)(hao)(hao)問》條引(yin)《金源言(yan)行錄陽:“有《錦機集》,其(qi)《三(san)望子》,則(ze)《小(xiao)圣樂》、《松(song)液凝空》皆自(zi)制曲(qu)(qu)也。”如《三(san)奠》曲(qu)(qu)自(zi)元(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)好(hao)(hao)(hao)問創(chuang)(chuang)作后,劉秉忠、王惲等(deng)人曾依格填作。可(ke)見元(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)好(hao)(hao)(hao)問就(jiu)北曲(qu)(qu)而(er)言(yan),正是(shi)行家(jia)里手,自(zi)成一家(jia)。故《太和正音劇評》述元(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)獨家(jia)創(chuang)(chuang)作,謂:元(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)遺山之(zhi)(zhi)詞如窮(qiong)星孤松(song),列元(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)好(hao)(hao)(hao)問于元(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)散曲(qu)(qu)名家(jia)之(zhi)(zhi)列。
元好問目(mu)睹親歷金(jin)(jin)朝的衰(shuai)亡和蒙古(gu)滅(mie)金(jin)(jin)的全(quan)過程,又從政多年,強烈的憂國憂民的社會責任感,使他時刻關注著金(jin)(jin)國的命運和金(jin)(jin)國史跡(ji)的保存。
當(dang)金(jin)如敗亡前(qian)夕,他(ta)就向(xiang)當(dang)政者(zhe)建議用女真(zhen)文小字(zi)寫一部金(jin)史,但(dan)未能如愿,他(ta)就私下編撰了一部《壬辰雜編》。
金(jin)(jin)朝滅亡(wang)后,元好問(wen)抱著“國(guo)亡(wang)史(shi)(shi)興,己所當任”的(de)(de)(de)(de)(de)愛國(guo)信念,決心(xin)以(yi)自己一(yi)(yi)人(ren)之力修一(yi)(yi)部(bu)金(jin)(jin)史(shi)(shi),并為(wei)(wei)此(ci)付出了艱苦的(de)(de)(de)(de)(de)努力和沉(chen)重的(de)(de)(de)(de)(de)代(dai)價。多(duo)年的(de)(de)(de)(de)(de)奔波(bo),他積(ji)累(lei)了相(xiang)當多(duo)的(de)(de)(de)(de)(de)金(jin)(jin)朝君臣遺言往行的(de)(de)(de)(de)(de)資(zi)料上百萬字,后稱(cheng)“金(jin)(jin)源(yuan)君臣言行錄”。他抱著“以(yi)詩存史(shi)(shi)”的(de)(de)(de)(de)(de)目的(de)(de)(de)(de)(de),編(bian)成《中(zhong)州集》。這(zhe)是一(yi)(yi)部(bu)金(jin)(jin)代(dai)詩歌總集,里面不僅收錄他所知(zhi)道的(de)(de)(de)(de)(de)金(jin)(jin)期一(yi)(yi)代(dai)已故或(huo)未仕于蒙古國(guo)的(de)(de)(de)(de)(de)詩人(ren)詞(ci)客、包括金(jin)(jin)朝兩位皇帝及諸大臣以(yi)至布衣百姓的(de)(de)(de)(de)(de)詩詞(ci)2116首(其中(zhong)詩2001首,詞(ci)115首),而且為(wei)(wei)每位作(zuo)者共二百五十(shi)余人(ren)寫了小傳(chuan),填(tian)補了中(zhong)國(guo)文學史(shi)(shi)空白。
《金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)史(shi)(shi)(shi)(shi)·藝文傳》就(jiu)是以《中(zhong)州(zhou)(zhou)集》為藍本寫成(cheng)的(de)(de)(de)(de)(de),后來《全金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)詩》也是在它的(de)(de)(de)(de)(de)基(ji)礎(chu)上(shang)增(zeng)補而成(cheng)。同時,《中(zhong)州(zhou)(zhou)集》也為金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)代歷史(shi)(shi)(shi)(shi)提供(gong)了豐富的(de)(de)(de)(de)(de)資(zi)料。可惜,正當他滿懷(huai)信(xin)心地說(shuo)只需(xu)破(po)費三數月功夫(fu),查(cha)閱抄錄(lu)了《金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)實(shi)錄(lu)》上(shang)的(de)(de)(de)(de)(de)有關內容,即可著(zhu)手(shou)《金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)史(shi)(shi)(shi)(shi)》的(de)(de)(de)(de)(de)著(zhu)述時,他的(de)(de)(de)(de)(de)一(yi)(yi)(yi)個朋友卻從中(zhong)作(zuo)(zuo)梗,未(wei)能得在蒙(meng)古萬(wan)戶、漢軍首(shou)領張柔處見到金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)實(shi)錄(lu),以致功虧一(yi)(yi)(yi)簣,使他抱恨以歿。元好(hao)問生前雖然(ran)未(wei)能實(shi)現(xian)自己修成(cheng)金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)史(shi)(shi)(shi)(shi)的(de)(de)(de)(de)(de)愿(yuan)望,但他所(suo)收集的(de)(de)(de)(de)(de)這些資(zi)料,卻為元代修宋、遼、金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)史(shi)(shi)(shi)(shi),以至明(ming)朝修元史(shi)(shi)(shi)(shi),提供(gong)了大量的(de)(de)(de)(de)(de)第(di)一(yi)(yi)(yi)手(shou)資(zi)料,特(te)別是為修金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)史(shi)(shi)(shi)(shi)奠定(ding)了基(ji)礎(chu)。元好(hao)問尊重史(shi)(shi)(shi)(shi)實(shi),不(bu)阿時俗(su),秉筆(bi)直書,所(suo)以后代學者一(yi)(yi)(yi)致認為,《金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)史(shi)(shi)(shi)(shi)》與(yu)元好(hao)問關系(xi)密切(qie),《四庫(ku)全書總目(mu)》稱“多本其所(suo)著(zhu)”。此(ci)外,元好(hao)問的(de)(de)(de)(de)(de)這種國(guo)亡修史(shi)(shi)(shi)(shi)的(de)(de)(de)(de)(de)作(zuo)(zuo)法(fa),也多為后人所(suo)仿(fang)效。
元代文學家徐世(shi)隆說(shuo)他:“作為(wei)詩(shi)文,皆有法度可觀(guan),文體(ti)粹然為(wei)之(zhi)(zhi)一變。大(da)較遺山詩(shi)祖李、杜(du),律切精深,而(er)(er)有豪(hao)放邁往(wang)之(zhi)(zhi)氣;文宗韓、歐,正大(da)明達(da),而(er)(er)無(wu)奇纖晦澀之(zhi)(zhi)語;樂府則(ze)清(qing)新(xin)頓挫(cuo),閑宛瀏亮(liang),體(ti)制最備(bei)。又能(neng)用(yong)俗為(wei)雅(ya),變故作新(xin),得前(qian)輩不(bu)傳之(zhi)(zhi)妙,東坡、稼(jia)軒而(er)(er)下不(bu)論(lun)也。”
元代文(wen)學家李冶(ye)更(geng)譽其(qi)為“二李(李白(bai)、李邕)后(hou)身”。
元代政治家脫脫主修《金史》:“①為文(wen)有繩尺,備眾體。其詩(shi)奇崛而絕(jue)雕劌,巧縟而謝綺麗。五(wu)言高古(gu)沈(shen)郁。七(qi)言樂(le)府不用古(gu)題,特出新意。歌(ge)謠慷慨,挾幽、并(bing)之氣(qi)。其長短(duan)句,揄揚新聲(sheng),以(yi)寫恩怨者又數百篇。兵后,故(gu)老皆(jie)盡,好(hao)問蔚為一代宗工,四方碑板銘志(zhi),盡趨其門。”“②王(wang)庭(ting)筠、黨(dang)懷英、元好(hao)問自足知名(ming)異代。”
清代張(zhang)景星(xing)《阮詩別裁序》謂:“遺(yi)山(shan)未嘗仕(shi)元(yuan),而巨手(shou)開(kai)先,冠絕于時,固不必言。”
清(qing)代顧嗣立《元詩選(xuan)》:“先生天才清(qing)贍,邃婉高古,沈郁(yu)太和,力出(chu)意(yi)外。巧縟而(er)(er)不見斧鑿,新麗而(er)(er)絕去浮(fu)靡。雜弄(nong)金碧,糅飾(shi)丹素,奇芬異彩,動蕩心魄。以(yi)五言為(wei)雅正,而(er)(er)出(chu)奇于(yu)長句(ju)。雜言樂府(fu)不用古題,新意(yi)特出(chu)。歌謠慷慨(kai),挾幽并之(zhi)氣。晚年尤以(yi)著(zhu)作自娛。……自中原板蕩,風雅道(dao)衰。汴(bian)京之(zhi)亡(wang),故老都(dou)盡。先生蔚為(wei)一代宗工,以(yi)文(wen)章(zhang)獨步者(zhe)幾三(san)十(shi)年。由是(shi)學(xue)者(zhe)知所指(zhi)歸,作為(wei)詩文(wen),皆有法度。百年以(yi)還,名家輩出(chu)。別(bie)裁偽體,溯流窮源,論者(zhe)以(yi)先生為(wei)標準,不亦宜(yi)乎!”
清代紀昀等(deng)《四(si)庫全書總目·遺(yi)山集(ji)》評:“好(hao)問(wen)才雄學贍,金元之際屹然為文章(zhang)大宗,所撰《中州集(ji)》,意在以詩存史,去取尚(shang)不(bu)盡(jin)精。至(zhi)所自作,則興(xing)象深邃,風格遒上,無(wu)宋南渡宋江(jiang)湖諸人之習,亦無(wu)江(jiang)西派生拗粗獷之失,至(zhi)古文,繩尺嚴密,眾體悉備,而碑版志銘諸作尤(you)為具有法度。”
近代錢基(ji)博(bo)《中國文(wen)學史》:”一時稱(cheng)者(zhe)以(yi)其詩直配蘇(su)(su)黃(huang);而(er)(er)(er)文(wen)則不(bu)使奇(qi)字(zi),新之(zhi)(zhi)又(you)(you)新;不(bu)用晦(hui)事,深(shen)之(zhi)(zhi)又(you)(you)深(shen);但(dan)見其巧,不(bu)見其拙(zhuo);但(dan)見其易,不(bu)見其難(nan)。東坡之(zhi)(zhi)后,繼以(yi)元子,可也。然好問(wen)詩文(wen),非東坡之(zhi)(zhi)流(liu)亞(ya)也;蓋志不(bu)在(zai)東坡之(zhi)(zhi)快利,而(er)(er)(er)出以(yi)重緩;又(you)(you)不(bu)為(wei)山谷之(zhi)(zhi)生拗,而(er)(er)(er)力求(qiu)弘潤;沉著(zhu)痛快,固不(bu)僅浩浩直達,如趙(zhao)秉(bing)文(wen)、王若(ruo)虛之(zhi)(zhi)為(wei)蘇(su)(su)軾者(zhe)也。文(wen)為(wei)韓愈之(zhi)(zhi)排(闕),而(er)(er)(er)無(wu)其妥帖。詩得杜甫之(zhi)(zhi)沉郁,而(er)(er)(er)遜其淵永。“
近(jin)現(xian)代繆鉞《元(yuan)遺(yi)山年譜匯纂》:“金自(zi)大定、明昌以(yi)還,文風蔚起,遂于(yu)末造篤生遺(yi)山,卓為一(yi)代宗匠。其(qi)詩嗣(si)響子美,方軌放翁,古文渾雅,樂(le)府疏快,國亡以(yi)文獻自(zi)任。所著《壬辰雜編》雖失傳(chuan),而(er)元(yuan)人纂修《金史(shi)》,多本其(qi)書,故獨(du)稱雅正。詩文史(shi)學,萃(cui)于(yu)一(yi)身,非第(di)元(yuan)明之后無(wu)與頡頏,兩漢以(yi)來(lai),固不數(shu)數(shu)覯(gou)也(ye)。”