侯家先(xian)世是“戍籍”。所謂“戍籍”即是有罪(zui)充(chong)軍至某地(di)所記(ji)的(de)戶籍,被視為(wei)賤民之一(yi),至方域的(de)祖父始貴(gui)。
侯(hou)方域的祖父侯(hou)執(zhi)蒲,兩(liang)(liang)榜出身,官至(zhi)太常(chang)寺正卿。太常(chang)寺司(si)職祭典。天(tian)(tian)(tian)啟年(nian)間(jian),魏忠(zhong)賢(xian)想代明熹宗行(xing)南(nan)郊祀天(tian)(tian)(tian)大(da)典,侯(hou)執(zhi)蒲事先得知消息,在(zai)魏忠(zhong)賢(xian)不(bu)曾矯詔宣布(bu)此事以前,上了(le)一(yi)道(dao)奏疏(shu),說(shuo)天(tian)(tian)(tian)壇常(chang)有“宮奴(nu)閹豎,連行(xing)結隊,走馬射彈,狂游(you)嬉戲(xi)”,以為“刑(xing)余不(bu)宜近(jin)至(zhi)尊,而(er)況(kuang)天(tian)(tian)(tian)神饗祀之地?請下(xia)所司(si)論治”。這(zhe)是指著和尚(shang)罵禿,魏忠(zhong)賢(xian)大(da)怒。侯(hou)執(zhi)蒲見機(ji),辭官而(er)歸。在(zai)朝時,陳(chen)貞慧的父親陳(chen)于(yu)庭,當(dang)吏部左侍郎,與東林巨頭高攀龍、趙南(nan)星,并負天(tian)(tian)(tian)下(xia)重望,對侯(hou)執(zhi)蒲頗有照應。所以侯(hou)陳(chen)兩(liang)(liang)家,算(suan)起來是三(san)代四(si)輩的交情(qing)。
侯執蒲(pu)有(you)子五(wu)人(ren)(ren),長子即是(shi)(shi)侯方域(yu)的(de)(de)父親侯恂,以(yi)進士為(wei)言官(guan)。天啟四年閹黨大攻東林時落職而(er)歸。崇禎元年復(fu)起(qi),由廣(guang)西道(dao)御(yu)史轉太仆寺少卿,擢兵(bing)(bing)(bing)部右侍郎,為(wei)時不(bu)(bu)過(guo)兩年。崇禎三年出駐昌平,稱為(wei)“督治侍郎”。其時正當前一(yi)(yi)年冬天,清兵(bing)(bing)(bing)入(ru)關(guan),直(zhi)薄京(jing)城,以(yi)及袁崇煥被殺,祖大壽兵(bing)(bing)(bing)變之(zhi)(zhi)后,各路勤王(wang)之(zhi)(zhi)師(shi)云集(ji)近畿達二十余萬(wan)之(zhi)(zhi)多。負守(shou)關(guan)全(quan)責的(de)(de)是(shi)(shi)明(ming)末第(di)一(yi)(yi)流人(ren)(ren)物孫承宗,但道(dao)路阻(zu)隔,指(zhi)揮不(bu)(bu)靈。所(suo)以(yi)侯恂守(shou)昌平,碌碌無所(suo)表(biao)現(xian),真是(shi)(shi)坐守(shou)而(er)已。惟一(yi)(yi)的(de)(de)一(yi)(yi)件得意事,便是(shi)(shi)識拔了左(zuo)(zuo)良(liang)(liang)玉。侯方域(yu)《壯悔堂文集(ji)·寧南侯傳》記左(zuo)(zuo)良(liang)(liang)玉遼(liao)東人(ren)(ren),投軍以(yi)戰功得為(wei)遼(liao)東都司。有(you)兵(bing)(bing)(bing)無餉,少不(bu)(bu)得常干(gan)沒本(ben)錢(qian)的(de)(de)買賣。有(you)一(yi)(yi)次(ci)搶了一(yi)(yi)大票,不(bu)(bu)想竟(jing)是(shi)(shi)運到錦州(zhou)的(de)(de)餉銀,論法(fa)當斬。而(er)同犯丘姓很夠義氣,一(yi)(yi)肩擔(dan)承,左(zuo)(zuo)良(liang)(liang)玉得以(yi)不(bu)(bu)死。當然,官(guan)是(shi)(shi)丟掉(diao)了。傳云:
“既失官,久之(zhi),無聊,乃走昌平(ping)軍門,求事司(si)徒(tu)(tu)公(gong)。司(si)徒(tu)(tu)公(gong)嘗役使之(zhi),命以行酒。冬至,宴(yan)上(shang)陵朝官,良玉(yu)夜大醉,失四(si)金(jin)卮(zhi);旦日,謁司(si)徒(tu)(tu)公(gong)請罪。司(si)徒(tu)(tu)公(gong)曰:‘若七尺軀(qu),豈任典(dian)客哉(zai)?吾向(xiang)誤(wu)若,非若罪也!’”
按:司徒公即(ji)謂侯恂(xun)。昌平為明十三陵(ling)所在(zai)地。侯恂(xun)的職責之一,即(ji)是(shi)守護陵(ling)寢(qin)。是(shi)故(gu)冬至(zhi)朝官祭(ji)陵(ling),侯恂(xun)以“地主”身份,設宴相待。其中最可注意的是(shi)“命以行酒”四字,其中大有文章。
明朝中葉(xie)以后,龍(long)陽之(zhi)風甚熾,軍中不攜婦(fu)人,常以面目姣(jiao)好的(de)兵(bing)卒(zu)陪酒侍寢。“行酒”二字是含(han)蓄的(de)說(shuo)法,所(suo)以侯方域的(de)同社文(wen)友賈開(kai)宗,于此(ci)四字之(zhi)旁(pang)有夾注:“寧南出身如此(ci)。”觀(guan)下文(wen)失金酒卮以后,左良玉請罪,侯恂答(da)復他的(de)話,情景自見。而孔東塘作《桃花(hua)扇》派腳色,左良玉以小生應(ying)工,可知亦有微(wei)意在內(nei)。
崇禎四年春天,清太(tai)宗(zong)制(zhi)成紅衣(yi)大(da)炮。秋天舉兵(bing)侵明,進圍大(da)浚河新城。侯(hou)恂奉旨赴救,《寧南(nan)侯(hou)傳》記:
“榆林人尤世(shi)威者為(wei)總兵官(guan),入見司徒(tu)(tu)公(gong)(gong)(gong)曰(yue):‘大浚河當天下勁兵處,圍不易解。世(shi)威當行,今(jin)既以護陵(ling)不可(ke),公(gong)(gong)(gong)且遣將(jiang);誰當往(wang)者?中軍(jun)將(jiang)王國靖,書生(sheng)也;左右將(jiang)軍(jun)更不可(ke)任。”司徒(tu)(tu)公(gong)(gong)(gong)曰(yue):‘然則誰可(ke)?’世(shi)威曰(yue):‘獨(du)左良(liang)(liang)玉(yu)可(ke)耳!顧良(liang)(liang)玉(yu)方為(wei)走卒,奈何帥諸將(jiang)?’司徒(tu)(tu)公(gong)(gong)(gong)曰(yue):‘良(liang)(liang)玉(yu)初任此,吾(wu)獨(du)不能重良(liang)(liang)玉(yu)乎?’即夜遣世(shi)威前論意。漏下四(si)鼓,司徒(tu)(tu)公(gong)(gong)(gong)竟自詣良(liang)(liang)玉(yu)邸舍,請焉。
“良玉(yu)初聞世威(wei)往,以(yi)為捕之(zhi);繞床(chuang)語曰(yue):‘得非丘磊事露耶?’走匿床(chuang)下,世威(wei)排闈(wei)呼曰(yue):‘左(zuo)將軍,富貴至矣!速命酒飲我。’引出而論其故,良玉(yu)失色;戰(zhan)栗(li)立,移時乃定,跪(gui)世威(wei)前(qian),世威(wei)且跪(gui)且掖起之(zhi)。
“而司徒公至,乃面與期,詰旦(dan)會轅(yuan)門(men),大集諸將(jiang)(jiang),以(yi)金(jin)三千兩送良(liang)(liang)玉行,賜之卮酒(jiu)三令,箭一,曰:‘三扈酒(jiu)者,以(yi)三軍(jun)屬將(jiang)(jiang)軍(jun)也!令箭,如(ru)吾自(zi)行。諸將(jiang)(jiang)士勉聽左(zuo)將(jiang)(jiang)軍(jun)命(ming),左(zuo)將(jiang)(jiang)軍(jun)今日已為(wei)副(fu)將(jiang)(jiang)軍(jun),位諸將(jiang)(jiang)上。吾拜官(guan)疏,夜即發矣(yi)!’“良(liang)(liang)玉既(ji)出,以(yi)首叩轅(yuan)門(men)墀下曰:‘此行倘不(bu)建功,當自(zi)刎其(qi)頭。’已而果連戰松山、杏山下;錄捷功第一,遂為(wei)總兵(bing)官(guan)。良(liang)(liang)玉自(zi)起謫校(xiao)至總兵(bing),首尾僅歲余,年(nian)三十二。”
這(zhe)段記述,大(da)(da)致(zhi)皆為(wei)事(shi)實。自此(ci)以(yi)(yi)后,左良(liang)玉成(cheng)(cheng)為(wei)動(dong)關安危的(de)(de)大(da)(da)將。而侯恂(xun)的(de)(de)仕途亦很得意(yi),崇禎六(liu)年(nian)五月(yue),調升為(wei)戶部尚書(shu)。侯方域(yu)進京侍父,即在(zai)此(ci)時。其時年(nian)十(shi)六(liu),已中(zhong)了秀才,也娶了親。第二年(nian),代父草擬(ni)屯(tun)田奏(zou)議,計分官屯(tun)、軍屯(tun)、兵(bing)屯(tun)、民(min)屯(tun)、商屯(tun),腹屯(tun)、邊屯(tun)、墾(ken)種、考課、信任等十(shi)目,洋洋萬言,條暢(chang)練(lian)達,期于可(ke)行。但此(ci)時大(da)(da)局已成(cheng)(cheng)鼎沸魚爛之勢,民(min)間有(you)“田”字(zi)詩,所謂(wei)“昔為(wei)富之基,今成(cheng)(cheng)累字(zi)頭”,有(you)田者寧愿流(liu)離道途,乞(qi)討為(wei)生,不愿回鄉耕(geng)種,借以(yi)(yi)逃避“加派(pai)”。在(zai)這(zhe)種情況下談屯(tun)墾(ken),無(wu)異紙上(shang)談兵(bing)。此(ci)奏(zou)上(shang)否(fou)不可(ke)知(zhi),即上(shang)亦不能行,可(ke)為(wei)斷言。但以(yi)(yi)十(shi)七歲的(de)(de)少(shao)年(nian),能草成(cheng)(cheng)這(zhe)樣的(de)(de)大(da)(da)文字(zi),雖說是在(zai)侯恂(xun)指(zhi)導之下所完稿,亦是一(yi)件(jian)了不起的(de)(de)事(shi)。明末(mo)四公(gong)子中(zhong),侯方域(yu)頗留(liu)意(yi)經濟(ji)政事(shi),有(you)用世之志。卻(que)以(yi)(yi)生不逢(feng)辰,英才無(wu)由得展。以(yi)(yi)小(xiao)見大(da)(da),侯方域(yu)個人的(de)(de)悲(bei)劇(ju),亦正是時代的(de)(de)悲(bei)劇(ju)。
當侯恂就事一(yi)個月之(zhi)后,首輔周延(yan)儒為(wei)(wei)溫(wen)體仁所排擠(ji)而(er)去官。不(bu)過溫(wen)體仁雖取代(dai)為(wei)(wei)首輔,猶不(bu)敢彰明較著與東林、復社為(wei)(wei)難,所以侯恂亦得(de)安于其位。
到了(le)崇(chong)(chong)禎九年,東林(lin)健者(zhe)文震孟被排(pai)擠罷相以(yi)后(hou),溫體(ti)仁(ren)(ren)羽毛(mao)已豐,職(zhi)掌度支的侯恂乃為體(ti)仁(ren)(ren)唆使言(yan)官奏劾糜餉,被捕下獄,直到崇(chong)(chong)禎十四年方始(shi)出獄。
侯恂明史無(wu)傳,他的落職獲罪,系獄五年之久,始末如何,侯方域詩(shi)文中皆(jie)未提(ti)及。
侯方域初到金陵(ling)在(zai)崇禎(zhen)十一年。南歸的原因是在(zai)應鄉試。
第(di)二年方始結(jie)識李(li)(li)香君(jun)。侯方域《李(li)(li)姬(ji)傳》:
“李姬者,名香,母曰貞麗。貞麗有俠氣,嘗一夜博(bo),輸千金(jin)立盡(jin)(jin)。所交接皆(jie)(jie)當(dang)世(shi)豪(hao)杰,尤與(yu)陽羨陳貞慧(hui)(hui)善。姬為其(qi)養女(nv),亦俠而慧(hui)(hui),略知書,能辨別士大夫(fu)賢否。張學士溥、夏吏(li)部允彝(yi)急稱之(zhi)。少,風調皎爽不(bu)韋(wei),十三歲,從吳人周如松(song)受歌《玉茗堂四(si)傳奇》,皆(jie)(jie)能盡(jin)(jin)其(qi)音節;尤工琵(pi)琶詞,然(ran)不(bu)輕發也。
“雪(xue)苑(yuan)侯(hou)(hou)生(sheng),己卯來(lai)金(jin)陵,與相識(shi)。姬(ji)嘗邀侯(hou)(hou)生(sheng)為詩,而自(zi)歌(ge)以償之(zhi)(zhi)。初(chu),皖人(ren)阮大鋮(cheng)(cheng)者(zhe),以阿附魏忠(zhong)賢論城旦,屏(ping)居金(jin)陵,為清議所(suo)斥(chi);陽(yang)羨陳(chen)貞慧,貴池吳(wu)應(ying)箕,實首其事(shi),持之(zhi)(zhi)力(li)。大鋮(cheng)(cheng)不得已,欲侯(hou)(hou)生(sheng)為解之(zhi)(zhi);乃(nai)假(jia)所(suo)善(shan)王(wang)(wang)將軍日載酒食,與侯(hou)(hou)生(sheng)游(you)。姬(ji)曰:‘王(wang)(wang)將軍貧,非結客(ke)者(zhe),公(gong)子(zi)盍叩之(zhi)(zhi)。’侯(hou)(hou)生(sheng)三問,將軍乃(nai)屏(ping)人(ren)述大鋮(cheng)(cheng)意。姬(ji)私語侯(hou)(hou)生(sheng)曰:‘妾(qie)少從母識(shi)陽(yang)羨君(jun),其人(ren)有高義;聞吳(wu)君(jun)尤錚(zheng)錚(zheng)。今(jin)皆與公(gong)子(zi)善(shan),奈何以阮公(gong)負至交乎?且以公(gong)子(zi)之(zhi)(zhi)世望,安事(shi)阮公(gong)?公(gong)子(zi)讀萬卷(juan)書,所(suo)見豈后(hou)于賤(jian)妾(qie)耶?’侯(hou)(hou)生(sheng)大呼稱善(shan),醉而臥。王(wang)(wang)將軍者(zhe),殊怏(yang)怏(yang),因辭去不復通。
“未幾,侯(hou)生下第,姬置(zhi)酒桃葉渡,歌(ge)琵(pi)琶(pa)(pa)詞以(yi)送之。曰(yue):‘公(gong)子才(cai)名文藻,雅不(bu)減中(zhong)郎;中(zhong)郎學不(bu)補行,今琵(pi)琶(pa)(pa)所(suo)傳詞固(gu)妄,然嘗昵(ni)董卓,不(bu)可掩也。公(gong)子豪(hao)邁不(bu)羈,又失意,此去(qu)相見(jian)(jian)未可期,愿終(zhong)自愛,無忘妾(qie)所(suo)歌(ge)琵(pi)琶(pa)(pa)詞也。妾(qie)亦不(bu)復(fu)歌(ge)矣(yi)(yi)!’侯(hou)生去(qu)后,而故開府田仰(yang)者(zhe),以(yi)金三(san)百鍰邀姬一(yi)見(jian)(jian);姬固(gu)卻(que)之。開府慚(can)且怒(nu),思有以(yi)中(zhong)傷姬。姬嘆(tan)曰(yue):‘田公(gong)寧異(yi)于阮公(gong)乎(hu)?吾向之所(suo)贊于侯(hou)公(gong)子者(zhe)謂(wei)何?今乃利其金而赴之,是妾(qie)賣公(gong)子矣(yi)(yi)!’卒不(bu)往。”
李貞麗(li)為(wei)陳貞慧所眷,亦見余淡心《板(ban)橋雜記》。可(ke)以猜(cai)想得到,侯方域之(zhi)結識李香君,是從(cong)陳貞慧同游而(er)起。
在此書以前,又有《致田中丞景》可補《李(li)姬傳》的不(bu)足(zu),中云:
“仆(pu)之(zhi)來金陵也,太倉張(zhang)(zhang)西(xi)銘偶語仆(pu)曰:‘金陵有女伎(ji)李姓,能歌《玉茗堂詞》,尤落落有風調。’仆(pu)因與相識,間作(zuo)小(xiao)詩贈(zeng)之(zhi)。未幾(ji),下第去(qu),不復更與相見。”張(zhang)(zhang)西(xi)銘即張(zhang)(zhang)溥。所(suo)謂(wei)“間作(zuo)小(xiao)詩贈(zeng)之(zhi)”當為《四憶堂詩集》卷二(er),《贈(zeng)人(ren)》及(ji)《金陵題畫扇(shan)》二(er)首,《贈(zeng)人(ren)》是一首七絕,曾為孔東塘記入(ru)《桃花扇(shan)》中:
“夾(jia)道朱樓(lou)一徑斜,王孫(sun)爭御富平車。青溪盡種辛(xin)荑樹,不及(ji)春風桃李花。”
這首詩(shi)之為贈(zeng)李香(xiang)君,絕無可疑,但含意(yi)殊(shu)不(bu)(bu)可曉(xiao)。青溪(xi)(xi)九曲(qu),流經秦(qin)淮,見(jian)《太平(ping)寰宇(yu)記(ji)》;又有(you)(you)“青溪(xi)(xi)小(xiao)姑”為蔣侯第三妹,見(jian)《異苑》,此為詩(shi)中青溪(xi)(xi)的(de)來(lai)歷。而“辛荑”不(bu)(bu)知是(shi)(shi)何典故?辛荑即辛夷,開花名(ming)迎春(chun),是(shi)(shi)一種高(gao)貴的(de)花卉,而又開在(zai)春(chun)先(xian),故云“不(bu)(bu)及春(chun)風桃李花”。《桃花扇》引此詩(shi),作“不(bu)(bu)及春(chun)風桃李花”,與原句(ju)的(de)褒貶之意(yi),完全相反。這不(bu)(bu)知是(shi)(shi)孔東塘所改,還是(shi)(shi)別(bie)有(you)(you)所本,尚待(dai)考證。
至于阮大鋮原與侯家有舊,胡介祺撰《侯朝宗公(gong)子傳》云:
“大(da)鋮僉壬(ren)兇險(xian),顧少有(you)俊才,其(qi)朱黨閹時,司(si)徒公(gong)絕愛之(zhi)(zhi)。后以(yi)(yi)身陷大(da)逆,見檳君(jun)子(zi),猶欲以(yi)(yi)世(shi)講(jiang)之(zhi)(zhi)誼,與公(gong)子(zi)通殷勤,且欲藉公(gong)子(zi)以(yi)(yi)解于四公(gong)子(zi)之(zhi)(zhi)徒,公(gong)子(zi)拒之(zhi)(zhi)峻。”
侯方域(yu)本人有《癸未去金(jin)陵日與(yu)阮光祿書》,作(zuo)于崇禎十(shi)六年左良玉(yu)打算由九江移軍(jun)金(jin)陵之前,第一段(duan)敘述(shu)彼(bi)此(ci)的淵源:
“執事(shi),仆(pu)之(zhi)(zhi)父行也(ye)。神宗之(zhi)(zhi)末(mo),與大人(ren)同(tong)朝,相得甚歡(huan);其后乃有(you)欲終事(shi)執事(shi)而(er)不(bu)能(neng)者,執事(shi)當自追(zhui)憶其故,不(bu)必仆(pu)言之(zhi)(zhi)也(ye)。大人(ren)削官(guan)歸,仆(pu)時方(fang)少(shao),每侍,未嘗(chang)不(bu)念(nian)執事(shi)之(zhi)(zhi)才(cai)而(er)嗟惜彌日。”
按:此言(yan)侯(hou)恂與(yu)阮大鋮同(tong)朝,始(shi)而情誼相(xiang)孚,繼而縱跡相(xiang)違,則因阮大鋮投身閹黨之(zhi)故(gu)。天啟年間,侯(hou)恂削職家居(ju),而仍(reng)痛惜阮的(de)才具,可知侯(hou)阮之(zhi)間,并無私憾。
“乃仆(pu)稍長(chang),知(zhi)讀(du)書(shu),求(qiu)友(you)(you)金陵,將職途,而(er)大人(ren)送(song)之(zhi)曰(yue):‘金陵有御史(shi)成公(gong)(gong)(gong)(gong)勇者(zhe),雖(sui)于(yu)(yu)我(wo)(wo)為(wei)后進(jin),我(wo)(wo)常心(xin)重(zhong)之(zhi),汝至當以為(wei)師。又有老友(you)(you),方(fang)公(gong)(gong)(gong)(gong)孔,汝當持刺拜于(yu)(yu)床下。’語不及(ji)(ji)執事(shi)。及(ji)(ji)至金陵,則成公(gong)(gong)(gong)(gong)已得罪(zui)去,僅見方(fang)公(gong)(gong)(gong)(gong),而(er)其(qi)子以智者(zhe)!仆(pu)之(zhi)夙交也,以此晨夕過從,執事(shi)與方(fang)公(gong)(gong)(gong)(gong)同為(wei)父行(xing),理當謁,然(ran)而(er)不敢者(zhe),執事(shi)當自追憶其(qi)故,不必(bi)仆(pu)言(yan)之(zhi)也。”
按:成勇,天啟五年(nian)(nian)進士。崇禎十(shi)年(nian)(nian)行取(qu)為南京吏部主事(shi),后改(gai)御史(shi)。崇禎十(shi)一年(nian)(nian)九月(yue)以(yi)劾楊嗣昌“入(ru)樞兩年(nian)(nian),一籌莫展”而革職充軍(jun)。于此(ci)可知,侯(hou)方域初到(dao)金(jin)陵(ling),在此(ci)年(nian)(nian)九月(yue)以(yi)后。
方(fang)以智的父親(qin)方(fang)孔,其時新奉復起之命,以右僉都御史巡(xun)撫(fu)湖廣(guang)。此時當因長江上游,韋盜狂起,道路阻隔,尚未赴任。
“晨(chen)夕過從”者,是(shi)與方(fang)(fang)(fang)以智交游。侯方(fang)(fang)(fang)域(yu)獲(huo)識(shi)陳(chen)貞慧、吳應(ying)箕及冒辟疆(jiang)當均在此時。侯方(fang)(fang)(fang)域(yu)不謁(ye)父執阮(ruan)大(da)鋮,則以前(qian)一年方(fang)(fang)(fang)有《留都防亂》之揭,阮(ruan)大(da)鋮為清議(yi)所棄,侯方(fang)(fang)(fang)域(yu)何敢冒天下之大(da)不韙(wei),而詞氣之間,仍(reng)然(ran)在強調并無私(si)憾。
崇(chong)禎十、十一(yi)、十二(er)年亦(yi)即(ji)戊(wu)寅、己卯、庚辰三年,為明朝百毒(du)俱發,勢在必亡之時(shi),而南(nan)都(dou)的繁華,卻更勝于昔。“四公子(zi)”的名(ming)聲,即(ji)起(qi)于此(ci)時(shi)。十一(yi)年南(nan)闈(wei)鄉試,王謝子(zi)弟,東林孤兒,連翩入場。陳貞慧、冒(mao)辟疆、侯方域皆下第,而不盡(jin)關乎文字優劣,如侯方域之被擯,乃第一(yi)場策論觸犯時(shi)忌之故。
《壯悔堂文集(ji)》卷八《南省試策一》,有徐鄰(lin)唐按語:
“是科為(wei)己卯(mao),朝(chao)宗舉(ju)第(di)三(san)人(ren)。放(fang)榜之(zhi)前一(yi)夕,而副考以(yi)告(gao)正(zheng)考曰:‘此(ci)(ci)生(sheng)如以(yi)此(ci)(ci)策入彀,吾輩且得罪(zui)。’本(ben)房(fang)(fang)廖(liao)公國(guo)遴力(li)爭曰:‘果(guo)得罪(zui),本(ben)房(fang)(fang)愿獨任(ren)之(zhi)。’正(zheng)考遲回(hui)良(liang)久曰:‘吾輩得罪(zui),不過降(jiang)級罰薪而已。姑置(zhi)此(ci)(ci)生(sheng),正(zheng)所以(yi)保全之(zhi)也(ye)。’朝(chao)宗遂落。今(jin)讀其策,豈(qi)讓劉(liu)蕢,千載一(yi)轍,良(liang)可嘆也(ye)。”
正主(zhu)考(kao)的意(yi)思是,取中(zhong)侯(hou)(hou)(hou)方(fang)域(yu),則磨勘(kan)試(shi)卷,侯(hou)(hou)(hou)方(fang)域(yu)將(jiang)獲重罪(zui),是故斥(chi)落正所以保全(quan)。這(zhe)個說法,可以成立。因為侯(hou)(hou)(hou)方(fang)域(yu)這(zhe)篇策論中(zhong),對崇禎有極深刻的批評,試(shi)摘(zhai)數段如下:
“所貴于(yu)甘德者(zhe),能臨天下之謂也。虞書曰:‘臨下以簡。’而(er)(er)后世任數(shu)之主,乃欲(yu)于(yu)其(qi)(qi)(qi)察察以窮(qiong)之。過矣!夫天下之情(qing)偽,蓋嘗(chang)不(bu)可以勝防;而(er)(er)人主恒(heng)任其(qi)(qi)(qi)獨智,鉤距(ju)探索其(qi)(qi)(qi)間,其(qi)(qi)(qi)偶得之也,則(ze)必喜(xi)于(yu)自用;其(qi)(qi)(qi)既失之也,必且展轉而(er)(er)疑(yi)人。秉自用之術(shu),而(er)(er)積疑(yi)人之心(xin),天下豈復有可信者(zhe)哉?”
這開頭的一段,便是指崇禎察察為明(ming)之故,而非虛(xu)空鑒衡,驟作月旦(dan),是有實例為根據的。
崇(chong)禎二年(nian)十二月,清太宗(zong)兵逼北(bei)京,寧遠巡撫(fu)袁(yuan)崇(chong)煥(huan)率師赴援(yuan)。其(qi)先(xian),俘獲太監二人(ren),清太宗(zong)付與漢軍旗(qi)人(ren)高(gao)鴻中、鮑(bao)承先(xian)監收(shou)。高(gao)、鮑(bao)二人(ren)遵密(mi)計(ji)行(xing)事(shi),據《清太宗(zong)實錄》所載如此:
“坐近二人,故作(zuo)耳語云:‘今(jin)月袁(yuan)巡(xun)撫(fu)有密約,此(ci)事可立就矣!’時楊太監(jian)(jian)者,佯(yang)臥竊(qie)聽(ting),悉記其言……縱楊太監(jian)(jian)歸。楊太監(jian)(jian)將高鴻中、鮑承(cheng)先之言,詳奏明帝,遂(sui)袁(yuan)崇煥下獄。”
這完(wan)全是(shi)《三國演(yan)義》中(zhong)“蔣干盜(dao)書”故事的(de)翻版。事實(shi)上,清(qing)太祖時曾將(jiang)《三國演(yan)義》譯(yi)為(wei)滿文(wen),作(zuo)為(wei)兵(bing)書。清(qing)太宗確為(wei)有(you)心用此反(fan)間(jian)計(ji),而居然奏效(xiao)。孟心史先生對崇禎“竟(jing)墮此等下劣詭道,自壞(huai)萬里長城”,深致(zhi)感嘆。后入讀史,尚有(you)余憾(han),則在(zai)當時的(de)侯(hou)方域,自更痛心疾(ji)首,所以在(zai)策論中(zhong)痛切陳詞如(ru)此。倘或中(zhong)式,闈墨發刻,天(tian)下皆知,則謗訕君上,必有(you)巨禍。是(shi)故“保全”之(zhi)說,亦不(bu)可全視為(wei)遁詞。
榜(bang)發下(xia)第,侯方(fang)域回家鄉(xiang),與賈開(kai)宗等(deng)組織文(wen)社(she),名為“雪(xue)苑(yuan)社(she)”,社(she)友共(gong)六人(ren)。《李姬傳》所謂(wei)“雪(xue)苑(yuan)侯生”之雪(xue)苑(yuan),出處在此。
崇禎十(shi)四(si)年(nian),侯(hou)(hou)(hou)恂出(chu)獄而侯(hou)(hou)(hou)執蒲病(bing)故(gu)。這(zhe)年(nian)李自(zi)成破南陽,圍(wei)開封(feng),侯(hou)(hou)(hou)方域(yu)奉父(fu)避難金(jin)陵。下一(yi)年(nian)歸(gui)德淪陷(xian),開封(feng)被圍(wei)益急。其時在河南的(de)官兵,以(yi)左良玉的(de)實(shi)力比較雄厚,但跋扈不聽節(jie)制,特(te)起(qi)侯(hou)(hou)(hou)恂以(yi)兵部侍郎(lang)總管援汴官軍,結果(guo)很不理想。侯(hou)(hou)(hou)方域(yu)《寧南侯(hou)(hou)(hou)傳》:
“以司徒(tu)公(gong)(gong)代(dai)丁啟睿督師,良(liang)玉(yu)(yu)大喜踴(yong)躍,遣其(qi)將金聲桓(huan)率(lv)兵五千迎司徒(tu)公(gong)(gong)。司徒(tu)公(gong)(gong)既受命,而朝廷中(zhong)變,乃命拒河(he)援汴,無赴(fu)良(liang)玉(yu)(yu)軍。良(liang)玉(yu)(yu)欲率(lv)其(qi)軍三十萬,覲(jin)司徒(tu)公(gong)(gong)于(yu)北(bei)河(he);司徒(tu)公(gong)(gong)知糧(liang)無所出……卒不得(de)與良(liang)玉(yu)(yu)軍會(hui)。未幾(ji),有媒孽之者,司徒(tu)公(gong)(gong)遂得(de)罪。”
這段文(wen)章寫得支離不明,所謂(wei)“朝廷中變(bian)”系(xi)指(zhi)何事(shi)?左良(liang)玉擁兵三十萬,侯恂(xun)可曾督(du)促攻(gong)賊?皆(jie)無交代。此(ci)由(you)(you)于侯方域為親者諱,隱(yin)略了一大段事(shi)實:其(qi)時侯恂(xun)尚未受代,開封前(qian)線,仍(reng)由(you)(you)丁啟睿督(du)師。官兵左良(liang)玉、虎大威、楊德政(zheng)、方國安諸軍,云屯于開封以南的朱仙鎮(zhen),與賊壘相望(wang)。《明史紀事(shi)本末》載:
“啟(qi)睿督(du)諸軍進戰。良玉(yu)(yu)曰(yue):‘賊鋒方銳,未可擊也。’啟(qi)睿曰(yue):‘汴圍已急,豈能(neng)持(chi)久?必擊之!’諸將咸懼(ju),請詰朝戰,良玉(yu)(yu)以其(qi)兵南走襄陽,諸軍相次而(er)走,督(du)師營亂。”
明(ming)史《左良玉傳》所(suo)記大致相同,而更為詳(xiang)晰(xi):
“賊營西,官軍營北。良玉見(jian)賊勢盛,一夕拔(ba)營遁,眾軍望見(jian)皆潰。自(zi)成(cheng)戒(jie)士(shi)卒,待良玉兵(bing)過,從后擊之。官軍幸追者緩,疾(ji)馳八(ba)十里。賊已于(yu)其前穿塹,深廣各(ge)二尋,環繞百(bai)里;自(zi)成(cheng)親率(lv)眾遮于(yu)后,良玉兵(bing)大(da)亂,下馬(ma)渡(du)溝,僵仆溪谷中,趾其顛而過。賊從而蹂之,軍大(da)敗。”
結(jie)果(guo)是“棄馬騾萬匹,器械無算,良(liang)玉(yu)走襄(xiang)陽”。其(qi)時侯恂(xun)在(zai)黃河北岸,崇禎命侯恂(xun)“拒河圖賊”。命左良(liang)玉(yu)“以兵來會”,即由襄(xiang)陽北上,仍回開封(feng)前線,而左良(liang)玉(yu)“畏自成(cheng)(cheng)遷延不(bu)至”。于是九(jiu)月間,李(li)自成(cheng)(cheng)決河灌城(cheng),中州佳麗(li),盡付波臣,大堤弦管,與濁潮相嗚咽了!
于(yu)(yu)此可(ke)知,《寧南侯(hou)傳(chuan)》所謂(wei)“流賊憚之,呼為左(zuo)爺(ye)爺(ye)”,有無其事,實成(cheng)疑(yi)問(wen)。史實俱(ju)在,左(zuo)良(liang)(liang)(liang)玉(yu)(yu)不(bu)能(neng)不(bu)負開(kai)封失陷(xian)的主(zhu)要責任。而侯(hou)恂(xun)復起,對左(zuo)良(liang)(liang)(liang)玉(yu)(yu)一無作用可(ke)言。侯(hou)方域所記,實皆粉飾之詞(ci)。據明史《左(zuo)良(liang)(liang)(liang)玉(yu)(yu)傳(chuan)》:“帝怒恂(xun)罷其官,不(bu)能(neng)罪良(liang)(liang)(liang)玉(yu)(yu)也。”則左(zuo)良(liang)(liang)(liang)玉(yu)(yu)所報答于(yu)(yu)舉主(zhu)者,實所不(bu)堪。獨怪侯(hou)方域猶為之曲(qu)曲(qu)回護,此中是何道理,很難索解(jie)。
左(zuo)良玉(yu)(yu)(yu)自兵(bing)敗后(hou),即在長江上游劫鹽船(chuan)為活。崇禎十六(liu)年移兵(bing)九江,揚言缺糧,要就食金陵(ling)。一時(shi)人(ren)心惶惶,計無所出。南京兵(bing)部尚書熊明遇,便(bian)托侯(hou)(hou)方域以(yi)他父親的名義(yi),致函左(zuo)良玉(yu)(yu)(yu),勸阻南下(xia)。而阮(ruan)大鋮乘(cheng)機報(bao)復,大放空氣,說左(zuo)良玉(yu)(yu)(yu)進兵(bing),有(you)侯(hou)(hou)方域作內應(ying),打算借刀殺人(ren)!幸虧楊文驄報(bao)信(xin),方得及時(shi)躲避。侯(hou)(hou)方域《癸未生金陵(ling)日(ri)與阮(ruan)光祿書》敘其經過如下(xia):
“昨夜(ye)方(fang)寢(qin),而(er)楊令(ling)君文驄叩門過仆(pu)(pu)云:‘左將(jiang)軍兵(bing)且(qie)來,都人洶(xiong)(xiong)洶(xiong)(xiong)。阮光祿揚言于清議堂,云子(zi)與(yu)有(you)舊,且(qie)應之(zhi)于內。子(zi)盍(he)行乎?’仆(pu)(pu)乃(nai)知執事(shi)不獨見怒,而(er)且(qie)恨(hen)之(zhi),欲置之(zhi)族滅而(er)后快也……仆(pu)(pu)今已遭亂無家,扁(bian)舟短(duan)棹,措(cuo)此身甚易。”據年(nian)(nian)譜記(ji),侯(hou)方(fang)域(yu)(yu)“避于宜興”,是逃在陳(chen)貞(zhen)慧家。甲申之(zhi)變,復(fu)回金陵。這年(nian)(nian)秋天,陳(chen)貞(zhen)慧被捕,是由(you)侯(hou)方(fang)域(yu)(yu)“倉皇出兼金”,托錢(qian)禧多方(fang)賄托,終以練國(guo)事(shi)的出大(da)力,陳(chen)貞(zhen)慧得以出獄。此為侯(hou)方(fang)域(yu)(yu)在《贈(zeng)陳(chen)郎(lang)序》中所自道。
《贈陳郎序(xu)》又記:
“乙(yi)酉(you)春(chun)正月,有王御史者(zhe),阮大鋮意,上奏責(ze)浙直督府捕余(yu)。余(yu)時居定生舍,既就逮,定生為經紀其家(jia)事;瀕行,送之舟中而握余(yu)手曰:‘子此行如不測(ce),故(gu)鄉又(you)未定,此壘(lei)將(jiang)安(an)歸乎?吾家(jia)世與子之祖若父,暨子之身,無不同者(zhe),今豈(qi)可(ke)不同休(xiu)戚哉?盍以君幼女(nv),妾我季(ji)子!’妾遂(sui)與陳夫人置(zhi)杯(bei)酒,定約去。是(shi)時余(yu)女(nv)方(fang)(fang)三歲,陳郎方(fang)(fang)二(er)歲爾!”
此為陳、侯于患(huan)難中締(di)姻的經過(guo)。其(qi)后兩不相負,風義可佩(pei)。
其宜興被(bei)逮以前,侯方(fang)域曾一度(du)避在(zai)揚州史(shi)可(ke)(ke)法(fa)的大營。事(shi)跡(ji)可(ke)(ke)稱者,只有替(ti)史(shi)可(ke)(ke)法(fa)擬復多(duo)爾(er)袞書(shu)一事(shi)。多(duo)爾(er)袞《致史(shi)可(ke)(ke)法(fa)書(shu)》,則出于李(li)雯的手筆——李(li)雯字舒(shu)章,青(qing)浦人(ren),在(zai)明朝是秀才,入清為內閣中書(shu)舍人(ren)。在(zai)當(dang)時(shi),此(ci)一職位相當(dang)于內閣學士,一時(shi)詔誥書(shu)檄,多(duo)出其手。龔芝(zhi)麓譽(yu)之(zhi)為“國士無滿(man),名滿(man)江左(zuo)”。筆下原自不弱,以故代多(duo)爾(er)袞所擬原書(shu),縱(zong)不能勝于侯方(fang)域代史(shi)可(ke)(ke)法(fa)所擬的復書(shu),至少亦是旗鼓相當(dang)。
自(zi)乙酉五月以后,侯(hou)方(fang)(fang)域(yu)奉父(fu)家居。其(qi)兄方(fang)(fang)夏于順治三年成為(wei)滿(man)清第(di)一科的(de)(de)進士,而侯(hou)方(fang)(fang)域(yu)已決心(xin)做明朝的(de)(de)遺民,無奈事與(yu)愿違。在(zai)多爾袞攝政期(qi)間,漢人在(zai)朝者,已形(xing)成南北(bei)之(zhi)爭(zheng)。北(bei)則馮銓,南則陳(chen)名夏,等于前明閹與(yu)東林(lin)之(zhi)爭(zheng)的(de)(de)延續。于是甘心(xin)終(zhong)老于巖壑(he)者亦不(bu)得安寧了。最顯著的(de)(de)例子,是吳(wu)梅村(cun)的(de)(de)復出。
吳梅(mei)村(cun)在(zai)當(dang)(dang)年是江南(nan)士林的(de)(de)(de)魁首(shou),無論(lun)馮銓要(yao)拖人落水,還(huan)是陳名(ming)夏(xia)要(yao)引(yin)名(ming)士以(yi)自重,第一(yi)個看(kan)中(zhong)的(de)(de)(de)目標,都必然是吳梅(mei)村(cun)。而吳與另外一(yi)陳——猶如復(fu)社兩(liang)張一(yi)般——當(dang)(dang)時朝中(zhong)南(nan)派的(de)(de)(de)首(shou)腦為兩(liang)陳,江蘇溧陽的(de)(de)(de)陳名(ming)夏(xia)以(yi)外,浙江海寧(ning)的(de)(de)(de)陳之(zhi)遴是吳梅(mei)村(cun)的(de)(de)(de)兒女親家(jia)。兩(liang)陳交薦,吳梅(mei)村(cun)在(zai)公(gong)私方面所受的(de)(de)(de)壓力甚重,終于不(bu)得不(bu)在(zai)順治十年秋天,就征(zheng)進京(jing)。“我本淮(huai)南(nan)舊(jiu)雞犬,不(bu)隨仙去落人間”而被迫(po)做了清朝的(de)(de)(de)國子監祭酒。
在吳梅村(cun)復(fu)出之(zhi)(zhi)說甚(shen)囂塵上時,侯方域(yu)曾致書規勸,論其“不(bu)可出者(zhe)有(you)三,而當世(shi)之(zhi)(zhi)不(bu)必其出者(zhe)有(you)二”。吳梅村(cun)復(fu)書,慷慨自矢,表示“必不(bu)負良(liang)友(you)”而終(zhong)于復(fu)出。事實上侯方域(yu)亦有(you)被迫應試之(zhi)(zhi)事,《年譜》載(zai):
“順治八(ba)年辛(xin)卯(mao),公(gong)三(san)十(shi)四歲。當事欲案治公(gong),以及于(yu)司徒公(gong)者(zhe),有司趨應省試。方解(jie)。”又賈開(kai)宗所撰(zhuan)《本傳》:
“方(fang)域豪(hao)邁多大略,少本(ben)有濟(ji)世志……己卯舉南(nan)省(sheng)第三人(ren),以(yi)策語觸語黜。辛卯舉豫省(sheng)第一(yi)人(ren),有忌之者(zhe),復斥不(bu)錄。既(ji)不(bu)見用,乃放意聲伎。”
年譜(pu)與(yu)本傳所記,于侯方域的心跡(ji),大(da)相(xiang)徑庭(ting),一(yi)則被迫,一(yi)則有用世之志,而以(yi)后者為(wei)較可信(xin)。
賈開宗為侯(hou)(hou)方域雪苑社友,侯(hou)(hou)方域稱之為“賈三兄”,撰傳(chuan)評(ping)文,交非泛泛,必不致厚誣侯(hou)(hou)方域的(de)出處(chu)心跡。但作傳(chuan)記事,求信求雅,與子孫為先人(ren)作年譜,理(li)當為親者諱的(de)情況不同。
今按(an):辛卯(順治八年)侯(hou)方(fang)(fang)域(yu)應河(he)南(nan)鄉試(shi)(shi)(shi),闈中所作(zuo)策(ce)論(lun)(lun)(lun)五(wu)(wu)道(dao)(dao)!具(ju)載《壯悔堂文集》第(di)八卷(juan)(juan)(juan)。其時順治甫行親政而尚未成年,故(gu)試(shi)(shi)(shi)策(ce)首以《勤(qin)于讀書》為諫,計(ji)陳三(san)事:《開經筵》、《親儒(ru)臣(chen)》、《讀漢書(文)》。第(di)二策(ce)議禮(li),以為“人主(zhu)居五(wu)(wu)帝(di)三(san)王(wang)(wang)(wang)之(zhi)位,繼五(wu)(wu)帝(di)三(san)王(wang)(wang)(wang)之(zhi)道(dao)(dao)。治五(wu)(wu)帝(di)三(san)王(wang)(wang)(wang)之(zhi)民,而欲廢(fei)五(wu)(wu)帝(di)三(san)王(wang)(wang)(wang)之(zhi)禮(li),是(shi)(shi)欲強天下以自為便(bian)利(li)也,天下豈從之(zhi)哉?”第(di)三(san)策(ce)論(lun)(lun)(lun)治道(dao)(dao),應特重州縣官;第(di)四策(ce)論(lun)(lun)(lun)不可輕議治河(he);第(di)五(wu)(wu)策(ce)論(lun)(lun)(lun)明(ming)(ming)賞罰,申明(ming)(ming)大法小廉(lian)之(zhi)義。這五(wu)(wu)篇煌(huang)煌(huang)大文,才氣(qi)斐(fei)然,但卻(que)只(zhi)(zhi)能證(zheng)明(ming)(ming)他才華橫溢罷了(le)。因他被逼無奈,參(can)加鄉試(shi)(shi)(shi),因此只(zhi)(zhi)做了(le)半(ban)(ban)卷(juan)(juan)(juan),消極抗爭,李(li)時燦(1866~1943)《侯(hou)方(fang)(fang)域(yu)傳》中記載:河(he)南(nan)巡撫吳(wu)景道(dao)(dao)得知侯(hou)方(fang)(fang)域(yu)豪橫,準備將侯(hou)方(fang)(fang)域(yu)連帶(dai)其父侯(hou)恂一并抓捕。當時清朝(chao)(chao)內閣國史院(yuan)大學士宋權在商丘老家養病(bing),對(dui)吳(wu)景道(dao)(dao)說:“你可知唐朝(chao)(chao)李(li)太白和宋朝(chao)(chao)蘇東(dong)坡嗎?侯(hou)方(fang)(fang)域(yu)就是(shi)(shi)當今的李(li)蘇。”吳(wu)景道(dao)(dao)聞言雖(sui)暫停(ting)抓捕,但要求侯(hou)方(fang)(fang)域(yu)必須參(can)加鄉試(shi)(shi)(shi)。侯(hou)方(fang)(fang)域(yu)擔(dan)心父親侯(hou)恂年老多(duo)病(bing),經不起(qi)牢獄之(zhi)災,在萬般無奈之(zhi)下,便(bian)用一計(ji)來應付吳(wu)景道(dao)(dao),違心參(can)加鄉試(shi)(shi)(shi),但只(zhi)(zhi)考半(ban)(ban)卷(juan)(juan)(juan),不打算中功名。讓侯(hou)方(fang)(fang)域(yu)萬萬沒想到的是(shi)(shi)他雖(sui)考半(ban)(ban)卷(juan)(juan)(juan),也中了(le)副榜(bang)。
后來不明具體原因(yin)者,多以此(ci)譏笑(xiao),不免過(guo)苛。衡諸侯方域后來的行跡(ji),未始不以此(ci)舉為悔,下一年治《壯(zhuang)悔堂》,又(you)治《四憶堂》,皆曾作記。《四憶堂記》末段(duan)謂:
“或曰:‘然則子既以悔(hui)名(ming)其(qi)集,而以憶(yi)(yi)名(ming)其(qi)詩(shi)者(zhe),何也’?茍憶(yi)(yi)于昔(xi),不必(bi)其(qi)悔(hui);茍悔(hui)于今,不必(bi)其(qi)昔(xi)之(zhi)(zhi)憶(yi)(yi)。”曰:“詩(shi)三百篇,昔(xi)人發(fa)憤(fen)之(zhi)(zhi)所作也。余(yu)自(zi)念才弱,不能(neng)憤(fen),聊以憶(yi)(yi)焉云爾。抑聞(wen)之(zhi)(zhi),極(ji)則必(bi)復。憶(yi)(yi)之(zhi)(zhi),憶(yi)(yi)之(zhi)(zhi),所以悔(hui)也。”
侯(hou)(hou)方(fang)域的(de)(de)(de)有(you)《壯悔堂文(wen)集》,及《四(si)(si)憶堂詩(shi)(shi)集》,上記表(biao)面(mian)論(lun)時,實則論(lun)出處。“或(huo)曰”云之(zhi),即(ji)為質問(wen):你要做清朝(chao)的(de)(de)(de)官,就不(bu)(bu)必再念明朝(chao);既念明朝(chao),就不(bu)(bu)該“赴試獵官。”而侯(hou)(hou)方(fang)域對此(ci)質問(wen),并沒(mei)有(you)明確的(de)(de)(de)解釋,只是(shi)自陳悔恨,“憶之(zhi)、憶之(zhi)、所以(yi)悔也!”說得再明白都(dou)沒(mei)有(you)。最(zui)可玩(wan)味的(de)(de)(de)是(shi),人(ren)間(jian)“四(si)(si)憶”是(shi)哪四(si)(si)憶?侯(hou)(hou)方(fang)域的(de)(de)(de)答復(fu)是(shi)自己(ji)都(dou)弄不(bu)(bu)清楚。他的(de)(de)(de)說法是(shi),詩(shi)(shi)歌(ge)“情(qing)迫氣(qi)結,縱其(qi)所至,不(bu)(bu)循(xun)阡陌,即(ji)胸(xiong)(xiong)中(zhong)時一念及,非不(bu)(bu)歷(li)歷(li),及欲舉而告(gao)之(zhi)人(ren),固已(yi)纏綿沉痛,十(shi)且亂其(qi)七八(ba)矣”!詩(shi)(shi)以(yi)寫情(qing),原有(you)陶詩(shi)(shi)所謂(wei)“欲辨已(yi)忘(wang)言(yan)”的(de)(de)(de)一種境界(jie)。但侯(hou)(hou)方(fang)域的(de)(de)(de)四(si)(si)憶,胸(xiong)(xiong)中(zhong)歷(li)歷(li),只是(shi)不(bu)(bu)愿告(gao)人(ren)而已(yi)。所可斷言(yan)者,此(ci)四(si)(si)憶中(zhong),必有(you)陳貞慧與(yu)吳次尾的(de)(de)(de)《留都(dou)防亂揭》及李香君的(de)(de)(de)《桃花(hua)扇》在(zai)內。
從(cong)侯方(fang)域的遺(yi)作中(zhong)去考(kao)察,有種種證據顯示,辛卯鄉試(shi)一舉,痛(tong)悔失足,內(nei)心(xin)之(zhi)抑郁(yu)自(zi)恨(hen),較之(zhi)吳梅(mei)村有過(guo)之(zhi)無(wu)(wu)不(bu)及。而(er)形之(zhi)于文(wen)字吟(yin)詠者,則(ze)再三自(zi)道本心(xin)清白,若深恐人不(bu)信,致吳梅(mei)村書(shu),勸其不(bu)可復出,固為(wei)變相(xiang)的表示他決無(wu)(wu)意于做新貴!而(er)最可玩味(wei)者,則(ze)為(wei)《致方(fang)密之(zhi)書(shu)》,此(ci)書(shu)見《壯悔堂(tang)文(wen)集(ji)》“遺(yi)稿”。侯方(fang)域于順治九(jiu)年(nian)治壯悔堂(tang),編定文(wen)集(ji)。越(yue)二(er)年(nian)下(xia)世,此(ci)兩年(nian)中(zhong)所(suo)(suo)作,由其同窗任(ren)元祥編為(wei)《遺(yi)稿》,附文(wen)集(ji)后,任(ren)序(xu)明言:“此(ci)侯子壯悔堂(tang)集(ji)成之(zhi)后所(suo)(suo)作”,亦即辛卯鄉試(shi)以后所(suo)(suo)作。
明(ming)朝滅(mie)亡(wang)后,三十五歲的侯方域回(hui)到(dao)歸德老(lao)家(jia)。回(hui)想起(qi)自己半生(sheng)遭遇坎坷(ke),除詩文外,事(shi)(shi)業一無所成(cheng),無補于(yu)國事(shi)(shi),悔(hui)很不已,發誓終(zhong)生(sheng)不仕。他建造了壯悔(hui)堂,致力于(yu)研究學(xue)問,創(chuang)作詩文。在(zai)這里,完成(cheng)了他的兩部文集。三十七歲時,因國破(po)家(jia)亡(wang),摯友至親或死或亡(wang),復(fu)明(ming)無望,郁悶在(zai)懷和(he)思念香(xiang)君(jun),不幸染病身亡(wang)。
侯方域的(de)(de)文(wen)(wen)章風采,著(zhu)名于時。史(shi)可法給多爾袞的(de)(de)回信《復多爾袞書(shu)》即為(wei)方域起草。他的(de)(de)散文(wen)(wen)往往能(neng)將班、馬(ma)傳記(ji),韓、歐古文(wen)(wen)和(he)傳奇小(xiao)說手法熔為(wei)一(yi)爐,形成一(yi)種(zhong)清新(xin)奇峭(qiao)的(de)(de)風格,而尤(you)以傳記(ji)散文(wen)(wen)見長。
侯(hou)方(fang)域(yu)擅(shan)長散文,他提倡學習韓愈、歐陽修,尊(zun)唐宋(song)八(ba)大(da)家,以寫作古文雄(xiong)視當世。他早期(qi)所作華(hua)藻過甚、功力猶不深(shen)。自謂(wei):"仆少(shao)年溺于聲伎,未嘗(chang)刻意讀書(shu),以此文章淺薄(bo),不能發(fa)明古人之旨。"(《與(yu)任王(wang)谷論(lun)文書(shu)》)后來(lai)日臻妙境(jing),時人以侯(hou)方(fang)域(yu)、魏(wei)禧、汪琬(wan)為"國(guo)初三大(da)家"(宋(song)犖《三家文抄序》)。稱(cheng)其(qi)文之佳者:"奮迅(xun)馳驟,如雷(lei)電雨雹之至(zhi),颯然交下,可(ke)怖(bu)可(ke)愕(e),戛然而止,千里空碧。
侯(hou)方域的作品有(you)(you)人(ren)(ren)物傳記(ji),如《李(li)姬傳》寫(xie)品行高潔、俠義美慧的李(li)香君,同時也寫(xie)反面人(ren)(ren)物阮大鋮,有(you)(you)聲(sheng)有(you)(you)色,形(xing)象生(sheng)動;如《馬伶傳》寫(xie)伶人(ren)(ren)刻(ke)苦學藝(yi)故事(shi),情節曲折(zhe),精神(shen)感人(ren)(ren):均有(you)(you)唐代(dai)傳奇筆法,具有(you)(you)短篇小說特(te)點。有(you)(you)論文書信,如《癸未去(qu)金陵日(ri)與阮光祿書》、《答田(tian)中(zhong)丞書》、《朋黨(dang)論》、《王猛(meng)論》等(deng),或(huo)痛斥(chi)權貴,或(huo)直(zhi)抒懷抱,都能顯(xian)示出他的散文具有(you)(you)流(liu)暢恣肆的特(te)色,尤其(qi)是《與阮光祿書》,洋洋灑(sa)灑(sa),詞嚴氣(qi)盛(sheng),揮斥(chi)鞭辟,頗能感人(ren)(ren)。
侯方域也(ye)能詩,如《哀詞·少(shao)師建極殿大學士兵(bing)部尚(shang)書開府都督(du)淮陽諸軍事史公可(ke)法》(有序)是一首35韻的(de)(de)五(wu)古,歌頌(song)史可(ke)法的(de)(de)生平業跡(ji),以為用(yong)兵(bing)不如諸葛亮,而死(si)節則(ze)可(ke)擬為文天祥(xiang),"稱量確當"(徐恭士、宋犖等《四憶堂詩注語(yu)》)。
撰有《壯晦(hui)堂文集(ji)》10卷,《四憶堂詩(shi)集(ji)》6卷。
崇禎十(shi)六年(nian)(1643年(nian))鎮守武昌的(de)左良玉揚言就食金陵,一時人(ren)心惶(huang)惶(huang),南京兵部尚書(shu)熊明遇以侯(hou)恂(xun)對左良玉有(you)恩(en),請侯(hou)方(fang)(fang)域假托(tuo)父親的(de)名(ming)義致書(shu)退之(zhi)。不料與復(fu)社成(cheng)員有(you)仇的(de)阮大鋮趁(chen)機誣陷侯(hou)方(fang)(fang)域與左良玉聯(lian)絡,是要做內應(ying)。侯(hou)方(fang)(fang)域避禍宜(yi)興(xing),借住(zhu)在(zai)陳(chen)貞慧家中,仍在(zai)弘光元(yuan)年(nian)(1645年(nian))一月被逮(dai)捕而卒獲釋(shi)。遭逮(dai)之(zhi)際,侯(hou)以家眷托(tuo)陳(chen),并為(wei)兒女定親,從此兩不相負。不久阮大鋮入弘光朝廷為(wei)官,繼(ji)續迫(po)害(hai)復(fu)社人(ren)等,將陳(chen)貞慧逮(dai)捕入獄,侯(hou)方(fang)(fang)域以數千金游(you)說(shuo)高官,才使陳(chen)貞慧獲釋(shi)。
《李姬傳》歌頌了明末秦淮名妓李香(xiang)君(jun)明大義、辨(bian)是非(fei),不阿附(fu)權貴(gui)的(de)高尚品(pin)德。寫(xie)(xie)品(pin)行高潔、俠義美慧的(de)李香(xiang)君(jun),栩(xu)栩(xu)如生,躍然紙上;同時也寫(xie)(xie)反面人物阮大鋮(cheng)及其他人,均有聲有色,形象生動。文字簡(jian)練(lian),敘事分(fen)明,情節(jie)曲折,具有短篇小(xiao)說的(de)特(te)點(dian)。
秦淮(huai)名妓李(li)香君對侯(hou)(hou)方域(yu)傾心相愛,并支(zhi)持他揭露和抨擊閹黨。侯(hou)(hou)方域(yu)與李(li)香君的(de)愛情(qing)故事,被清代戲劇家孔(kong)尚(shang)任編成(cheng)(cheng)名劇《桃(tao)花扇》該劇除被多(duo)種劇種上(shang)演外,還(huan)搬上(shang)了銀(yin)幕和熒屏(ping),影響頗大,成(cheng)(cheng)為中國戲劇史上(shang)的(de)一塊豐碑。