洪昇于(yu)清順治二年七月初(chu)一(公元1645年8月21日)出(chu)生時,全(quan)家(jia)正在逃(tao)難之(zhi)中,滿月后才(cai)回(hui)到城里。洪姓(xing)是錢塘(tang)的望(wang)族,世代書(shu)香。其父之(zhi)名不可考,好(hao)讀書(shu),喜談論,出(chu)仕清朝。外(wai)祖父黃機,康熙朝官至刑部(bu)尚(shang)書(shu)和(he)文華殿大學士(shi)兼吏部(bu)尚(shang)書(shu)。
洪昇少年時期,曾受(shou)(shou)(shou)業于陸繁弨、毛先舒、朱之(zhi)(zhi)京(jing)(jing)等人。接受(shou)(shou)(shou)了正(zheng)統的(de)儒家(jia)教育,也受(shou)(shou)(shou)到他們(men)遺民思想的(de)熏染。他學習勤奮(fen),很(hen)早就顯露才華(hua),15歲時已聞名于作(zuo)者之(zhi)(zhi)林。20歲時已創作(zuo)了許多(duo)詩文詞曲,受(shou)(shou)(shou)到人們(men)稱贊。康熙三年(公元1664年)七月,他與(yu)舅父之(zhi)(zhi)女黃蘭次(ci)結婚。四年后,赴北京(jing)(jing)國子監肄業。因未得官(guan)職(zhi),失(shi)望而(er)歸。為了衣食而(er)到處奔波。27歲前后,遭“天倫之(zhi)(zhi)變(bian)”的(de)家(jia)難(nan),為父母所不容,被迫離(li)家(jia)別(bie)居(ju),貧至斷炊。
康熙十二年(公元1673年)冬,他(ta)再度(du)前往(wang)北(bei)京謀生。兩年以后(hou),他(ta)的詩集(ji)《嘯月樓集(ji)》編成,受到李天馥(fu)和王士禎諸名流的賞識和培養,詩名大起。賣文為活(huo),而傲岸如故,“交游宴集(ji),每白眼踞坐,指古摘(zhai)今”(徐(xu)麟《長生殿序》),對現(xian)實頗為不(bu)滿。徐(xu)嘉炎(yan)在《長歌行送洪昉思南歸(gui)》中說他(ta)“好古每稱癖,逢人不(bu)諱狂(kuang)”。尤侗稱他(ta):“洪子(zi)既歸(gui),放(fang)浪西湖之上,吳、越好事聞而慕之,重(zhong)合(he)伶倫(lun),醵錢請(qing)觀焉。洪子(zi)狂(kuang)態復發(fa),解衣(yi)箕踞,縱飲如故。”
康熙(xi)十八年(公元1679年)冬,其父(fu)以事被誣遣戍,他(ta)奔走(zou)呼號,向王(wang)公大人求情,并且晝(zhou)夜兼行(xing),趕(gan)回杭州,奉侍(shi)父(fu)母北(bei)行(xing),后(hou)來遇赦得免。為此(ci)他(ta)已形容(rong)枯槁,心力交瘁。他(ta)開(kai)始注意(yi)到民(min)間疾苦(ku),寫了《京東雜感》及《衢州雜感十首》等詩,對(dui)人民(min)歷遭(zao)兵災及水災,倍加同情。他(ta)還寫了《長安》詩,其中有“棋局長安事,傍觀迥不迷。黨人投遠戍,故相換新顏”之句,深惡統(tong)治集團內(nei)部傾軋(ya)與(yu)朝政翻(fan)覆,對(dui)社會現實有了較深的認識。
康(kang)熙(xi)二十(shi)七年(nian)(nian)(公元1688年(nian)(nian)),他把舊作《舞(wu)霓裳》傳(chuan)奇戲曲改(gai)寫為《長(chang)生殿(dian)》,傳(chuan)唱甚盛(sheng)。次年(nian)(nian)八(ba)月間(jian),招伶人演(yan)《長(chang)生殿(dian)》,一時(shi)名(ming)流多(duo)醵金往觀(guan)。時(shi)值孝懿皇后(hou)佟氏于前一月病(bing)逝,猶未除服(fu),給事中(zhong)黃六鴻以國(guo)恤張樂為“大不(bu)(bu)敬”之(zhi)(zhi)罪名(ming),上章彈劾(he)。洪(hong)(hong)昇(sheng)下刑(xing)部獄,被國(guo)子監除名(ming)。與(yu)會者如侍讀學(xue)士朱典、贊善趙執信、臺(tai)灣知府翁世庸等人,都被革職。時(shi)人有(you)“可憐一夜《長(chang)生殿(dian)》,斷送功名(ming)到(dao)白頭”之(zhi)(zhi)句。此案(an)的政(zheng)治(zhi)背景為當(dang)時(shi)朝廷(ting)內南(nan)(nan)北(bei)(bei)兩(liang)黨(dang)之(zhi)(zhi)爭。南(nan)(nan)黨(dang)以刑(xing)部尚書(shu)徐乾學(xue)為首,多(duo)為漢族官僚(liao);北(bei)(bei)黨(dang)以相國(guo)明(ming)珠為首,多(duo)為滿族官僚(liao),互相抨擊。洪(hong)(hong)昇(sheng)與(yu)南(nan)(nan)黨(dang)中(zhong)人較為接近,且素性兀傲,其《長(chang)生殿(dian)》中(zhong)有(you)觸犯當(dang)時(shi)忌諱之(zhi)(zhi)處(chu)(chu)。北(bei)(bei)黨(dang)借此發難,欲興大獄。康(kang)熙(xi)帝故示寬柔,除對(dui)與(yu)會者作了處(chu)(chu)理外,并未深(shen)究《長(chang)生殿(dian)》劇本。洪(hong)(hong)昇(sheng)突遭此難,在(zai)京中(zhong)備受白眼(yan)揶揄,不(bu)(bu)得已(yi)于康(kang)熙(xi)三十(shi)年(nian)(nian)返回故鄉杭州。他疏狂如故,放浪西湖之(zhi)(zhi)上,寫詩填詞作曲。
康(kang)熙(xi)三(san)十四(si)年(nian)(nian)(公(gong)元1695年(nian)(nian)),《長(chang)(chang)生殿(dian)》付刻,洪(hong)昇(sheng)老友毛(mao)奇齡作序(xu),序(xu)中(zhong)說:“予敢序(xu)哉?雖然(ran),在圣明固宥(you)之矣。”明確(que)指出(chu)康(kang)熙(xi)帝已不再(zai)追究這部劇本(ben)。康(kang)熙(xi)三(san)十六(liu)年(nian)(nian)(公(gong)元1697年(nian)(nian)),江蘇巡撫宋(song)犖命人安排演(yan)(yan)出(chu)《長(chang)(chang)生殿(dian)》,觀(guan)者如蟻,極一時(shi)之盛。洪(hong)昇(sheng)在宴席上“狂態(tai)復(fu)發,解(jie)衣箕(ji)踞,縱飲(yin)如故(gu)”(尤(you)侗(dong)《長(chang)(chang)生殿(dian)序(xu)》)。自此之后(hou)(hou),吳山(shan)、松江等地相繼演(yan)(yan)出(chu)。康(kang)熙(xi)四(si)十三(san)年(nian)(nian)(公(gong)元1704年(nian)(nian))江寧織造曹寅集南北名流(liu)為盛會,獨讓洪(hong)昇(sheng)居上座,演(yan)(yan)出(chu)全部《長(chang)(chang)生殿(dian)》,歷三(san)晝夜始畢。自江寧返,行經烏鎮,酒后(hou)(hou)登(deng)舟,墮水而死,時(shi)為六(liu)月初(chu)一日(即公(gong)元1704年(nian)(nian)7月2日),洪(hong)昇(sheng)終壽六(liu)十。
以(yi)(yi)《長生殿(dian)》蜚聲文壇的(de)洪昇是清代一位偉大(da)的(de)劇(ju)作家。他(ta)的(de)一生坎坷多(duo)故(gu),經歷(li)了不少事變。但(dan)由于歷(li)史記載的(de)缺(que)乏,很多(duo)事已(yi)難以(yi)(yi)弄清,只能憑著僅有的(de)一點文字記錄,去(qu)做一些探討。
洪(hong)昇出生在杭(hang)州(zhou)一個富裕(yu)的士大(da)夫(fu)家庭,家里藏書很(hen)多,有(you)“學海(hai)”之稱。他的父親(qin)很(hen)愛(ai)讀(du)書,也(ye)很(hen)健談,母親(qin)是(shi)大(da)學者黃(huang)機(ji)的女兒。洪(hong)昇小的時(shi)候常和自己的表妹、黃(huang)機(ji)的孫女黃(huang)蕙(黃(huang)蘭次)一同游戲,兩人青梅竹馬,彼此非常融洽。洪(hong)昇二(er)十歲(sui)時(shi),兩個人親(qin)上做親(qin),結成夫(fu)妻。
洪(hong)(hong)昇(sheng)交(jiao)往的(de)(de)師友,對(dui)于孝節等道(dao)德觀念非常尊崇。他(ta)的(de)(de)老師陸繁弨即“以(yi)(yi)孝義為鄉(xiang)(xiang)里表率(lv)”(《清史列傳》卷70);好友陸寅也以(yi)(yi)“性(xing)孝友”(《錢塘縣志》)為人稱(cheng)道(dao)。影響(xiang)所及,洪(hong)(hong)昇(sheng)亦努力做一(yi)(yi)(yi)(yi)個孝子。二十(shi)(shi)四(si)歲時,洪(hong)(hong)昇(sheng)曾到(dao)北京的(de)(de)國子監學習(xi),想(xiang)以(yi)(yi)此求取功名。可(ke)呆了一(yi)(yi)(yi)(yi)年,卻(que)并(bing)沒(mei)有得到(dao)任何進(jin)身(shen)的(de)(de)機會。感慨(kai)之余,洪(hong)(hong)昇(sheng)常常懷念家鄉(xiang)(xiang)的(de)(de)朋友,想(xiang)念自己的(de)(de)母(mu)親(qin)。但(dan)是當洪(hong)(hong)昇(sheng)回到(dao)杭(hang)(hang)州(zhou)(zhou)以(yi)(yi)后,或許由于別(bie)人的(de)(de)挑撥離間,他(ta)和父(fu)母(mu)的(de)(de)關系竟日益(yi)惡化,最后不(bu)(bu)得不(bu)(bu)帶著(zhu)妻(qi)子與父(fu)母(mu)分(fen)開另過。事情卻(que)并(bing)沒(mei)有到(dao)此結束,家長的(de)(de)憤怒有增(zeng)無(wu)減,沒(mei)有辦法,洪(hong)(hong)昇(sheng)只好躲出(chu)杭(hang)(hang)州(zhou)(zhou),又一(yi)(yi)(yi)(yi)次(ci)來(lai)到(dao)北京,懷著(zhu)痛苦的(de)(de)心情,一(yi)(yi)(yi)(yi)住就是十(shi)(shi)七年。
在(zai)客居京(jing)(jing)城的日子里(li),洪(hong)昇(sheng)(sheng)生活艱難,甚至不得不靠賣(mai)文(wen)為(wei)生。雖然是無(wu)辜(gu)而被父(fu)母斥(chi)逐,但洪(hong)昇(sheng)(sheng)仍竭心盡(jin)力地做著(zhu)孝子。三十五歲那年,洪(hong)昇(sheng)(sheng)的父(fu)親罹事(shi)遠適(shi),母親也被責令同行。聽到這個消(xiao)息,洪(hong)昇(sheng)(sheng)“徒跣號泣,白于王公大人(ren)。晝夜(ye)并(bing)行,錢塘去京(jing)(jing)師三千余里(li),間從泰岱江河,旬日余即抵家侍(shi)其親北(bei),會逢恩(en)赦免。昉(fang)思洪(hong)昇(sheng)(sheng)馳走焦苦(ku),面目黎黑,骨柴嗌嗄(a)”(朱(zhu)溶《稗畦集敘(xu)》)。
經過這一(yi)場(chang)變故,洪昇父(fu)母的生活也沒有(you)了保(bao)障,本已拮據的洪昇又(you)負擔起贍養父(fu)母的責任,“多年遙(yao)負米(mi),辛苦踏京塵”(陳訏《寄洪昉思都門四首(shou)》之一(yi))。他多次返鄉探望父(fu)母,屢屢奔波(bo)于北(bei)京、杭州(zhou)之間。飄零奔波(bo)的生活,使洪昇身心疲憊,感受到(dao)難言的痛苦。在詩里,他反復寫到(dao)自(zi)己的這一(yi)份(fen)悲哀:“妻子長安親舊國,年年北(bei)往復南征”(《感懷(huai)》),“北(bei)往南歸兩(liang)行淚(lei),誰能分寄大江流”(《揚(yang)州(zhou)客舍夜(ye)雨》)。他深深地感嘆:
敗蘆寒雨斷磯邊,夢醒(xing)孤(gu)舟淚泫然。堂上(shang)二人年(nian)六十,旅(lv)中八口路三千。謀艱桂玉羞(xiu)逢世,心怯風波(bo)且(qie)任天。擾(rao)擾(rao)半生南又北(bei),未知歸(gui)計定何年(nian)。(《夜泊》)
洪(hong)昇(sheng)是矛盾(dun)的(de)。他(ta)(ta)贊賞自(zi)然、山(shan)水、隱(yin)遁,卻又無法放棄對(dui)功(gong)名的(de)渴望(wang)和追(zhui)求。“如何(he)市(shi)朝子,擾擾爭(zheng)利(li)名”(《曉起看山(shan)作》);“人(ren)(ren)(ren)生(sheng)行樂無百歲(sui),區區祿利(li)何(he)為乎。游宦略成(cheng)須(xu)止(zhi)足,故鄉(xiang)歸隱(yin)攜妻孥”(《為毛侯(hou)會明府(fu)題(ti)戴笠持竿圖》)。他(ta)(ta)希望(wang)在(zai)仕途上得到別人(ren)(ren)(ren)的(de)援引,遇(yu)到像信陵君(jun)那樣的(de)人(ren)(ren)(ren),“信陵如可作,刎頸(jing)亦(yi)酬恩”(《夷門(men)》)。但他(ta)(ta)的(de)性格(ge),他(ta)(ta)的(de)狂傲卻難為世俗所(suo)接受,“依(yi)人(ren)(ren)(ren)偏(pian)傲骨,入世遂多愆(qian)”(《喜汪雯遠授太(tai)史,兼述近(jin)狀,卻寄(ji),三(san)十(shi)二韻》)。在(zai)一次次的(de)失(shi)望(wang)中,洪(hong)昇(sheng)咀嚼著人(ren)(ren)(ren)生(sheng)的(de)感唱:“漂零自(zi)分儒生(sheng)賤,干謁方知長吏(li)尊。那得為農成(cheng)獨往,瓦(wa)盆(pen)盛酒(jiu)對(dui)兒孫(sun)”(《衢州雜(za)感》其九),“莫問侯(hou)門(men)朱(zhu)(zhu)履(lv)事,殘杯冷炙是憐才”(《與盛靖侯(hou)、朱(zhu)(zhu)近(jin)庵登君(jun)山(shan)》),“榮(rong)枯寂物(wu)理,寒懊驗人(ren)(ren)(ren)情。真悔(hui)謀身誤,塵(chen)勞(lao)汩此生(sheng)”(《初秋旅感》)。
一方面是對(dui)出與處的(de)猶豫不決,一方面是對(dui)功名的(de)心存希冀。在(zai)屢(lv)屢(lv)的(de)失意(yi)中,洪(hong)昇(sheng)艱難地走著自己的(de)人生之路。
洪昇從(cong)小受到很好的教育,交游(you)(you)的師(shi)友(you)都是一(yi)些博學(xue)而有高格的人(ren)(ren)。在他的老師(shi)中,有善(shan)寫(xie)駢體(ti)文(wen)的陸繁弨,有精(jing)通音(yin)律(lv)的毛先(xian)舒,后(hou)來他還(huan)向(xiang)當(dang)時的文(wen)壇(tan)領袖王士禎(zhen)學(xue)習,又向(xiang)大詩人(ren)(ren)施閏(run)章學(xue)習詩法(fa)。戲曲作家袁于令、浙西(xi)派(pai)詞(ci)(ci)人(ren)(ren)朱彝尊,以及經學(xue)家兼(jian)文(wen)學(xue)家毛奇齡(ling)等(deng)人(ren)(ren)都曾和他交友(you)來往。洪昇本(ben)是一(yi)個極有才(cai)華的人(ren)(ren),在與這些文(wen)學(xue)界優秀人(ren)(ren)物的交游(you)(you)中,洪昇的天(tian)賦得到了(le)很好的發(fa)展;而精(jing)通詞(ci)(ci)曲音(yin)律(lv)的師(shi)友(you)如沈謙、毛先(xian)舒、袁于令等(deng)人(ren)(ren),更(geng)使(shi)他在詞(ci)(ci)曲音(yin)樂方(fang)面大受裨益(yi),為他在戲曲創(chuang)作上大顯身手創(chuang)造了(le)條件。
他獲得了(le)巨大(da)成(cheng)功,成(cheng)了(le)當(dang)時(shi)(shi)婦(fu)(fu)孺皆知的(de)(de)(de)戲(xi)劇家,“以詩有(you)名(ming)京師,尤工院本(ben),宮(gong)商五音不差唇吻。旗亭壁間,時(shi)(shi)聞雙鬟謳誦之,以故兒童、婦(fu)(fu)女莫不知有(you)洪先生(sheng)(sheng)者”(《方志著錄元明清(qing)曲家傳(chuan)略(lve)》)。他在曲的(de)(de)(de)創作方面也取(qu)得了(le)引人注目的(de)(de)(de)成(cheng)就,“以詩詞、院本(ben)鳴(ming)于時(shi)(shi)”(《民國杭州府(fu)志》)。洪昇對中國文學的(de)(de)(de)貢獻(xian)在于曲,他的(de)(de)(de)《長生(sheng)(sheng)殿》代表著昆曲藝術的(de)(de)(de)高峰。
二(er)十九歲那年(nian),洪昇和朋友偶然(ran)談起唐(tang)代開(kai)元、天寶間的(de)(de)事情,李(li)白(bai)的(de)(de)被唐(tang)明皇賞識,唐(tang)明皇的(de)(de)愛才,使洪昇大為感(gan)慨。于是他(ta)以(yi)李(li)白(bai)為主角,創作了傳(chuan)奇《沉(chen)香(xiang)亭(ting)(ting)》,大概是表(biao)現(xian)李(li)白(bai)應(ying)詔(zhao)在沉(chen)香(xiang)亭(ting)(ting)填寫(xie)清平調詞的(de)(de)故事。到北京(jing)以(yi)后,一(yi)(yi)(yi)位朋友說《沉(chen)香(xiang)亭(ting)(ting)》這個劇本(ben)寫(xie)得(de)并不好,“排(pai)場近熟”,沒有能超出其他(ta)表(biao)現(xian)同一(yi)(yi)(yi)題材的(de)(de)作品。洪昇覺(jue)得(de)有道理,于是他(ta)刪去原劇中李(li)白(bai)的(de)(de)情節,加入李(li)泌(mi)輔佐肅宗中興唐(tang)朝的(de)(de)故事,把劇本(ben)改名(ming)為《舞霓裳》。這一(yi)(yi)(yi)年(nian),洪昇已(yi)是三十五歲,距離完成《沉(chen)香(xiang)亭(ting)(ting)》傳(chuan)奇已(yi)有七個年(nian)頭了。
1688年,四(si)十四(si)歲的(de)(de)(de)洪昇(sheng)想到歷代的(de)(de)(de)帝王,妃(fei)(fei)嬪成群(qun),很少有用(yong)情專一的(de)(de)(de),而像(xiang)唐(tang)(tang)明皇那樣(yang)愛戀妃(fei)(fei)子楊(yang)(yang)玉環的(de)(de)(de)帝王實在罕見。馬(ma)嵬(wei)坡賜死楊(yang)(yang)貴妃(fei)(fei),違(wei)背(bei)了他們當初(chu)的(de)(de)(de)盟誓,在唐(tang)(tang)代便已經有了許多關于唐(tang)(tang)明皇、楊(yang)(yang)貴妃(fei)(fei)的(de)(de)(de)傳說,像(xiang)唐(tang)(tang)明皇游(you)月宮等(deng)等(deng),于是洪昇(sheng)決定專寫李、楊(yang)(yang)愛情,把《舞霓裳》改為(wei)《長生殿》。
《長(chang)生殿》傳奇(qi)的(de)上卷從唐明皇與楊貴(gui)(gui)妃的(de)“定情(qing)”寫到七夕(xi)之夜(ye)兩個(ge)人在(zai)長(chang)生殿上的(de)盟(meng)誓(shi):“在(zai)天愿做比翼鳥,在(zai)地愿為(wei)連理枝。”可是,安祿山的(de)叛軍殺來了。在(zai)出逃的(de)路上,在(zai)馬嵬驛(yi),面對(dui)群(qun)情(qing)激憤的(de)將士,唐明皇被迫賜楊貴(gui)(gui)妃自盡。在(zai)傳奇(qi)的(de)下(xia)半部,唐明皇深深思(si)憶楊貴(gui)(gui)妃,時時處處睹物(wu)傷情(qing)。終于,他(ta)們在(zai)天宮里(li)團圓了。
劇本(ben)脫稿(gao)后(hou),立即(ji)受到(dao)朋友們(men)的(de)稱贊。在(zai)演員們(men)的(de)要求下,這個(ge)本(ben)子(zi)被搬上了舞臺,成(cheng)為當時最受歡(huan)迎(ying)的(de)劇目(mu)。康(kang)熙(xi)二十八(ba)年八(ba)月上旬,洪(hong)昇招來(lai)(lai)(lai)戲(xi)(xi)班在(zai)家中演出(chu)《長(chang)(chang)生(sheng)殿(dian)》,城里很多(duo)名人(ren)都趕來(lai)(lai)(lai)觀看。當時正是孝懿皇后(hou)的(de)喪(sang)期(qi)。由于(yu)洪(hong)昇平時狂放不(bu)羈,頗為時俗所(suo)妒,加(jia)之(zhi)(zhi)朝廷中南(nan)北黨(dang)爭正烈,洪(hong)昇與南(nan)黨(dang)中重要人(ren)物高(gao)士(shi)奇(qi)關系(xi)密切,而《長(chang)(chang)生(sheng)殿(dian)》所(suo)寫興亡之(zhi)(zhi)恨,在(zai)明清(qing)易代之(zhi)(zhi)際,實在(zai)是個(ge)敏感的(de)題目(mu);安祿山(shan)又是胡人(ren),很易引發人(ren)的(de)聯想。于(yu)是北黨(dang)便(bian)抓住這個(ge)機會(hui),借(jie)洪(hong)昇在(zai)國喪(sang)期(qi)間演劇,來(lai)(lai)(lai)打擊自己的(de)政敵。一個(ge)叫黃六(liu)鴻的(de)人(ren)向皇帝告狀(zhuang),說在(zai)皇后(hou)喪(sang)期(qi)演唱《長(chang)(chang)生(sheng)殿(dian)》是一種“大不(bu)敬”的(de)行(xing)為。結果(guo)洪(hong)昇被抓進監(jian)獄;放出(chu)來(lai)(lai)(lai)后(hou),被革去國學(xue)生(sheng)籍。連(lian)那些看戲(xi)(xi)的(de)人(ren)也都受到(dao)處分。
遇到(dao)這(zhe)樣一(yi)場大的變故后,洪昇很是(shi)悲憤,他(ta)(ta)(ta)(ta)甚至想到(dao)佛(fo)教中(zhong)去(qu)(qu)尋(xun)求解脫。他(ta)(ta)(ta)(ta)不得(de)不歸去(qu)(qu)了;京城中(zhong)的白眼使他(ta)(ta)(ta)(ta)難以安身,可是(shi)歸去(qu)(qu)亦(yi)讓他(ta)(ta)(ta)(ta)猶(you)豫。在《長生殿(dian)》之禍發生前不久,陳訏在給洪昇的詩中(zhong)曾這(zhe)樣寫道:
傭筆為生拙(zhuo),天(tian)涯口漫糊。有家歸不(bu)敢(gan),負罪子如無。行(xing)役何妨遠,傷心獨向隅。親恩終浩蕩,但返莫蜘躕。(《寄洪昉思都門四(si)首》之(zhi)三)
1704年,六十歲的(de)(de)洪(hong)昇(sheng)應(ying)江(jiang)(jiang)南提督張云翼的(de)(de)邀請來到松江(jiang)(jiang)。張云翼把(ba)洪(hong)昇(sheng)奉為上賓(bin),特意召集賓(bin)客,選了幾(ji)十名(ming)好演(yan)員,上演(yan)《長生殿》。曹寅聽說(shuo)后,又(you)把(ba)洪(hong)昇(sheng)請到南京,遍請江(jiang)(jiang)南江(jiang)(jiang)北的(de)(de)名(ming)士(shi),舉行了一個盛(sheng)大的(de)(de)宴會,演(yan)出《長生殿》。
曹公(gong)(曹寅)素有詩(shi)才,明聲(sheng)律(lv),乃集江南江北名(ming)士為(wei)高會,獨讓昉思(洪昇(sheng))居上(shang)座,置《長生殿》本于其(qi)席(xi)。又自置一本于席(xi)。每(mei)優人演出一折,公(gong)與昉思(洪昇(sheng))讎對其(qi)本,以合節奏(zou)。凡三晝夜始闋。兩公(gong)并極盡其(qi)興(xing)賞之豪華,以互(hu)相引(yin)重,且出上(shang)幣兼金(jin)贐(jin)行。長安傳為(wei)盛事,士林榮之。(金(jin)埴《巾箱說》)
然而(er),就(jiu)在洪昇從南京乘船(chuan)回家,經過(guo)烏鎮時卻不幸因酒醉失足落(luo)水(shui),一代杰出的(de)劇作家竟這樣離去了。在他的(de)身后,只有傳唱不衰的(de)《長生殿(dian)》,時時使(shi)人們憶起這位(wei)才子的(de)悲哀與喜悅。
洪昇(sheng)的著作(zuo)現存6種:《詩騷韻注》(殘(can)缺),詩集《稗(bai)畦集》《稗(bai)畦續集》《嘯(xiao)月樓集》;雜劇(ju)《四嬋娟》傳奇(qi)《長生殿》。詞曲散見他(ta)書(shu)。其他(ta)戲劇(ju)作(zuo)品(pin),如《沉香(xiang)亭》《舞霓(ni)裳(shang)》《回文錦》《回龍記》《鬧高唐》《錦繡圖》《長虹橋》《天涯淚》《節孝坊》等均(jun)已失傳。
洪昇的(de)(de)詩在當時有(you)一(yi)定(ding)名氣。集中多是紀游、贈人(ren)和感懷(huai)(huai)之作(zuo),內容大都感慨(kai)(kai)自(zi)己的(de)(de)坎坷身世和抒發(fa)個(ge)人(ren)的(de)(de)窮愁,調子比較凄涼。間或也(ye)有(you)感慨(kai)(kai)興亡及(ji)同(tong)情(qing)人(ren)民(min)的(de)(de)詩篇。他的(de)(de)詩雖(sui)然(ran)思(si)想(xiang)不甚深,卻(que)具有(you)真情(qing)實(shi)感。詩風接近唐人(ren),于平(ping)淡處見工(gong)力(li),無雕琢矯飾之弊。他的(de)(de)散曲現存者(zhe)有(you)5個(ge)套數,雖(sui)是應酬之作(zuo),卻(que)也(ye)透露出他瀟灑(sa)恬淡的(de)(de)情(qing)懷(huai)(huai),造(zao)辭(ci)遣句,清新秀逸(yi),可以看出作(zuo)者(zhe)的(de)(de)工(gong)力(li)。
【客愁】
夜夜賈(jia)舡里,思鄉愁奈何。醒聽(ting)北(bei)人語,夢聽(ting)南人歌。
【雪望】
寒色孤村(cun)暮,悲(bei)風(feng)四野聞。溪深難受雪,山凍不流(liu)云。
鷗鷺(lu)飛(fei)難辨,沙汀望莫分。野(ye)橋梅幾樹,并是白(bai)紛紛。
【京東雜感】
霧隱(yin)前山燒,林開小市燈(deng)。軟沙平受月,春水細流冰。
遠(yuan)望窮高下,孤懷感廢興。白頭遺(yi)老在,指點(dian)十三陵。
【釣臺】
逃(tao)卻高名(ming)遠俗塵,披裘澤畔獨(du)垂綸(lun)。千秋(qiu)一個(ge)劉文叔,記得微時有故(gu)人(ren)。
【晚泊】
空江煙雨晚模糊(hu),越嶠吳峰定有無(wu)?宿鷺連拳魚潑(po)剌,敗蘆深(shen)處(chu)一燈(deng)孤。
【答友人】
君問西泠陸講山,飄然(ran)一缽竟(jing)忘還。乘云或化孤飛鶴,來往天臺雁(yan)蕩間。
【衢州雜感】
巑岏嶺勢矗仙霞,阻遏妖氛建虎牙(ya)。障日叢篁寧容(rong)騎,連(lian)云列戟不通鴉。
居人(ren)亂后惟荒壘,巢燕(yan)歸(gui)來只數家。一片夕陽橫白骨,江(jiang)楓紅作戰場花。
洪(hong)昇致力于戲劇創作,在《長生(sheng)殿》之前寫(xie)過不少劇本,現僅存雜劇《四嬋娟(juan)》。此劇仿明(ming)代徐渭《四聲(sheng)猿》,四折各寫(xie)一個故事,有謝道韞詠雪、衛茂漪簪花、李易安斗茗及管仲姬(ji)畫竹。
據洪(hong)昇在(zai)(zai)《長(chang)生殿(dian)例言》中(zhong)所述,第一稿(gao)寫于杭州,劇(ju)名(ming)《沉香(xiang)(xiang)亭(ting)》,中(zhong)心是寫李(li)(li)(li)白的(de)(de)遭遇,大概在(zai)(zai)康(kang)熙十(shi)二年(1673年)前完成。第二稿(gao)寫于移家(jia)北京之后,因友人說《沉香(xiang)(xiang)亭(ting)》的(de)(de)“排場近熟”,于是刪去(qu)(qu)李(li)(li)(li)白的(de)(de)情節(jie),改寫為(wei)李(li)(li)(li)泌輔佐(zuo)肅宗中(zhong)興,更(geng)名(ming)《舞霓(ni)裳》,寫成于康(kang)熙十(shi)八年(1679)。最(zui)后一稿(gao),去(qu)(qu)掉李(li)(li)(li)泌的(de)(de)情節(jie),“專寫釵合(he)情緣,以《長(chang)生殿(dian)》題名(ming)”,在(zai)(zai)康(kang)熙二十(shi)七年(1688)完成。
人物塑造
《長生殿(dian)》作(zuo)者成(cheng)功地(di)寫(xie)出(chu)了李隆基倦于政事,耽(dan)于安樂,“弛(chi)了朝綱,占(zhan)了情(qing)場”,把國家(jia)陷于苦(ku)難(nan)的(de)(de)(de)深淵。作(zuo)者把《進果》一出(chu)安排(pai)在《偷曲》和《舞盤》之(zhi)(zhi)(zhi)間,以宮(gong)廷的(de)(de)(de)享(xiang)樂和人民的(de)(de)(de)痛苦(ku)形成(cheng)對比,大有深意。作(zuo)者寫(xie)出(chu)了帝(di)王的(de)(de)(de)愛(ai)情(qing)并不(bu)專一,因此(ci)李、楊之(zhi)(zhi)(zhi)間盡(jin)管纏綿繾(qian)綣,也不(bu)可避(bi)免地(di)出(chu)現(xian)波(bo)折和污點。七夕(xi)密誓之(zhi)(zhi)(zhi)后,兩人的(de)(de)(de)愛(ai)情(qing)有所發展(zhan)和鞏固,然而漁陽顰鼓已(yi)動地(di)而來,他們(men)終(zhong)于自食苦(ku)果。
作者(zhe)(zhe)處理楊玉環(huan)這個人物也有特(te)色。他并不像(xiang)明人傳奇《驚(jing)鴻記》那(nei)樣寫“太真穢(hui)事”,而是(shi)寫出了一個帝王寵妃的既(ji)驕縱、悍妒又(you)溫柔、軟(ruan)弱(ruo)的典型性格。作者(zhe)(zhe)對(dui)她既(ji)有批判,又(you)有所同情。盡管她在馬嵬(wei)坡下(xia)自盡,承擔(dan)了一切(qie)罪(zui)惡,但作者(zhe)(zhe)并沒(mei)有把安史之亂的全部罪(zui)責歸之于(yu)她。《彈詞》一出中,以鐵笛擅名的李(li)謩說:“休只埋(mai)怨貴妃娘(niang)娘(niang),當日只為誤(wu)任邊將,委(wei)政權(quan)奸(jian),以致廟(miao)謨顛倒,四海(hai)動(dong)搖“,也代表了作者(zhe)(zhe)的觀點。
作者(zhe)通過《賄(hui)權(quan)(quan)》《禊游》《疑讖》《權(quan)(quan)哄》《進(jin)果(guo)》等(deng)出,寫(xie)出了皇帝和貴(gui)戚(qi)的窮奢(she)極侈,宰(zai)相的弄權(quan)(quan)誤國,權(quan)(quan)臣間傾軋(ya)不已,官僚們(men)趨(qu)炎附(fu)勢,志士仁人(ren)痛心疾(ji)首,人(ren)民生活于水深火熱之中。
與宰相楊國忠及(ji)逆(ni)藩安(an)祿山(shan)相對照,作者(zhe)精(jing)心塑造了(le)郭子(zi)儀(yi)和(he)雷海青這(zhe)兩個出身低微的英(ying)雄人物,他們忠心報國,大義凜然。《疑讖》一(yi)場寫(xie)郭子(zi)儀(yi)酒樓買醉,作者(zhe)借此傾注了(le)自(zi)己淪(lun)落不遇、憤世嫉俗的情(qing)感。《罵賊》以琵(pi)琶憤擊安(an)祿山(shan),終(zhong)于慷(kang)慨捐(juan)軀,作者(zhe)寫(xie)來栩栩如生。可能正是因為(wei)這(zhe)些唱詞涉及(ji)了(le)滿族統治者(zhe),再加上(shang)《彈詞》一(yi)出表現了(le)濃厚的興亡之(zhi)感,觸犯(fan)了(le)當(dang)時的忌諱,為(wei)康熙帝和(he)明珠等滿族官僚所不喜(xi)。
內容描寫
《長生殿(dian)》前半(ban)部基本(ben)上是現實(shi)主義的(de)描寫,后(hou)半(ban)部則(ze)顯然加強(qiang)了浪漫主義的(de)描寫。作(zuo)者(zhe)雖然譴責了李隆基因(yin)寵愛楊玉環而(er)致國事敗壞,無法收拾,然而(er)對(dui)他(ta)們兩(liang)人的(de)愛情悲劇卻很同(tong)情。作(zuo)者(zhe)不但對(dui)李、楊兩(liang)人加以(yi)美化和凈化,而(er)且特別宣揚一種“一悔能(neng)教(jiao)萬(wan)孽(nie)清”的(de)思想。作(zuo)者(zhe)意圖總結歷(li)史的(de)教(jiao)訓以(yi)垂戒來世,指出(chu)“古今來逞侈心(xin)而(er)窮人欲,禍敗隨之”。
作品評價
《長(chang)生殿》是(shi)一部寫得(de)很出(chu)色(se)的傳奇戲(xi)曲(qu)。作者在(zai)廣闊的社會、政治背景中(zhong)(zhong)(zhong)來表現李隆基(ji)和(he)楊(yang)玉環的愛情悲劇(ju),對歷史素材(cai)加以精(jing)心(xin)選擇和(he)剪裁(cai),進行了(le)(le)藝(yi)術的概括、集中(zhong)(zhong)(zhong)和(he)虛構(gou),使事件和(he)人(ren)物(wu)的描(miao)寫基(ji)本符合(he)歷史真實(shi),而且全(quan)劇(ju)寫得(de)有(you)(you)聲(sheng)有(you)(you)色(se),許多(duo)場(chang)面強烈感人(ren),把(ba)歷史劇(ju)的創作提(ti)高(gao)(gao)到一個新的水平。當時民間(jian)流傳的口諺(yan)說(shuo):家(jia)家(jia)收拾起(qi)(“收拾起(qi)大地山河一擔(dan)裝(zhuang)”是(shi)明末清初作家(jia)李玉《千(qian)鐘(zhong)祿》中(zhong)(zhong)(zhong)《慘睹》一出(chu)〔傾杯玉芙蓉(rong)〕的唱詞(ci)),戶戶不(bu)提(ti)防(“不(bu)提(ti)防余年(nian)值(zhi)亂(luan)離”是(shi)洪昇《長(chang)生殿》中(zhong)(zhong)(zhong)《彈(dan)詞(ci)》一出(chu)〔一枝花〕的唱詞(ci))。它與當時孔(kong)尚(shang)任(ren)寫的另一部歷史劇(ju)《桃花扇》堪稱“雙璧”。洪昇與孔(kong)尚(shang)任(ren)被譽(yu)為“南洪北孔(kong)”。他(ta)們對中(zhong)(zhong)(zhong)國(guo)古典戲(xi)曲(qu)的發展(zhan)作出(chu)了(le)(le)杰出(chu)的貢(gong)獻,在(zai)中(zhong)(zhong)(zhong)國(guo)文學史上占有(you)(you)很高(gao)(gao)的地位。
精彩篇章
《長生殿》中一些寫得精彩(cai)的(de)篇章,如《定情》(今名《賜盒》)、《驚變》(今名《小宴(yan)》)、《疑讖》(今名《酒樓》)、《偷曲》《絮閣(ge)》《罵賊》《聞鈴》《哭(ku)像》《彈(dan)詞》等,為昆(kun)曲中的(de)優(you)秀傳(chuan)統劇目(mu)。
王晫:洪子昉思少工五七(qi)言(yan)詩,而(er)以余波綺麗(li),溢為(wei)(wei)填(tian)詞,為(wei)(wei)雜劇院本(ben),一時樂人(ren)爭唱(chang)之(zhi)。其客長(chang)安日(ri),取《長(chang)恨歌(ge)傳(chuan)》編為(wei)(wei)《長(chang)生殿》傳(chuan)奇(qi),非但藻思妍(yan)辭(ci)遠接(王)實甫,近追義仍(湯顯祖),而(er)賓白科(ke)目,具入元人(ren)閫奧。
汪熷:今(jin)讀稗畦先生(sheng)《長生(sheng)殿》院本,事(shi)與曩符,意隨義異。聲傳水際,淵魚聽而聳鱗;響(xiang)遏(e)云端(duan),皋禽聞(wen)而振羽。曲調(diao)之工,疇能方駕。
梁廷柟:錢塘洪(hong)昉思昇撰《長生殿》,為千百(bai)年來曲中(zhong)巨擘。以絕(jue)好(hao)題目,作絕(jue)大文(wen)章,學(xue)人、才人,一齊俯(fu)首。自有此曲,毋(wu)論《驚鴻》、《彩毫》空慚(can)形穢,即白(bai)仁甫(白(bai)樸(pu))《梧桐雨》亦不能穩占元人一席矣。