明世宗嘉靖二十九年(nian)(1550年(nian))四月三日(ri),趙(zhao)南(nan)星(xing)生于北直隸真定府高(gao)邑。趙(zhao)南(nan)星(xing)少時即表現出過(guo)人的(de)天賦(fu),九歲時,人稱神童(tong)。明穆宗隆慶四年(nian)(1570年(nian)),考中(zhong)舉人。
明神宗萬歷二年(nian)(1574年(nian))中進士,授職(zhi)汝(ru)寧推官(guan)。任職(zhi)期間,趙南星勤于分內公(gong)務,并廣(guang)泛交結汝(ru)南各界人士,贏得了很好的聲譽。又(you)不遺余力教(jiao)授徒(tu)弟,培養人才。因其為官(guan)廉潔,治理(li)太(tai)平,逐漸提(ti)升為戶部(bu)主事。張居(ju)正(zheng)病重時(shi),朝(chao)廷大臣為表順從,都(dou)為他祈神,唯有(you)趙南星與顧憲成、姜士昌不參與。
萬歷十(shi)年(nian)(nian)(1582年(nian)(nian)),張居正去(qu)世后(hou),趙南(nan)星被調任吏部考功郎中。后(hou)稱病回家。
萬歷(li)十二年(1584年),朝廷起(qi)用趙南星擔任文選員外郎。任職期間,趙南星上疏陳(chen)述天下(xia)四大害:
官(guan)員為(wei)謀求官(guan)職,而(er)相互詆毀,不務實而(er)務虛(xu),此為(wei)“干進之害(hai)”;
奸(jian)邪小(xiao)人(ren)詆(di)毀忠臣(chen),以致正臣(chen)辭職,奸(jian)佞得志,此(ci)為(wei)“傾危(wei)之害”;
地方按察使選拔州縣(xian)官(guan)員時,過于隨(sui)便,升降過速,且不考察官(guan)員的才干品行(xing),而根據選官(guan)者的自(zi)身(shen)利(li)益來(lai)推舉。以致貪墨橫(heng)行(xing),民生凋敝,為(wei)“州縣(xian)之害”;
退休大(da)官的權力(li)甚至大(da)過郡守縣(xian)令,橫(heng)行鄉(xiang)(xiang)里,無所顧忌(ji),敢于制裁鄉(xiang)(xiang)官的官員卻(que)難獲升遷。此為(wei)“鄉(xiang)(xiang)官之害”。
趙南(nan)星(xing)認為這四害不除,國家就不可(ke)能得到治(zhi)理(li)。奏疏(shu)出來后,朝中大臣都認為他說的對。但疏(shu)中所抨擊(ji)的官員全都是當朝達官所庇(bi)護(hu)的,于是給事中李(li)春(chun)開站出來反駁他。李(li)春(chun)開的奏疏(shu)先交(jiao)給廷議,趙南(nan)星(xing)幾乎被貶。但給事中王繼光、史(shi)孟麟、萬自(zi)約,部下(xia)姜士昌、吳正志一(yi)起幫趙南(nan)星(xing)攻擊(ji)李(li)春(chun)開,并且(qie)揭發(fa)吳時來、詹仰(yang)庇(bi)、黃洪憲誣陷忠良、阿諛(yu)奉承的情(qing)形。但趙南(nan)星(xing)最終因(yin)病回家。后再次(ci)起用,擔任(ren)考功郎(lang)中。
萬歷(li)二(er)十一年(1593年),朝(chao)廷考(kao)核(he)在京官員。
張居(ju)正之后,繼任的首輔申時行崇尚清凈,對(dui)國(guo)事(shi)多采取調和(he)補漏(lou)之策,但(dan)面對(dui)挑剔的群臣(chen)和(he)任性的天子,他不(bu)堪重負,已(yi)在(zai)此前(qian)不(bu)久前(qian)“乞(qi)骸骨”歸去。明(ming)神宗漸變倦政,身(shen)處深宮而不(bu)見朝(chao)臣(chen);萬歷十四(si)年(1586年)拉開(kai)序幕的爭(zheng)國(guo)本波(bo)瀾(lan)未(wei)平,三(san)王并封之議又使矛盾(dun)進一步激化(hua),朝(chao)政紛紛攘(rang)攘(rang)。主持這(zhe)次考察的孫鑨、趙南星(xing)、李世達等人不(bu)甘(gan)于(yu)時局(ju)的步步惡(e)化(hua),決(jue)心充分利用(yong)這(zhe)次難(nan)得的機會整肅(su)官場(chang),以便奪回(hui)部(bu)權、扭(niu)轉衰敗的風氣(qi)。
為平(ping)息(xi)輿論(lun)異議(yi)、避(bi)免黨(dang)爭惡(e)名,孫鑨的外(wai)甥吏部(bu)文選司員(yuan)外(wai)郎(lang)呂胤昌(chang)、趙南星(xing)的姻親都(dou)給事中王三余首(shou)先被斥(chi)黜。之后(hou),開始大(da)舉裁汰不合格(ge)者和關系戶(hu),其中包括大(da)量內閣舉薦的私人,“一時公論(lun)所不予者貶黜殆盡”。
趙南(nan)星等人(ren)破壞成(cheng)例的激進(jin)手段雖(sui)然大快人(ren)心,但也(ye)引發了王錫爵為(wei)首的既得(de)利(li)益集團的反彈。三月,言官以拾(shi)遺彈劾吏(li)部(bu)稽(ji)勛司員(yuan)外郎虞(yu)淳熙、兵(bing)部(bu)職方(fang)郎中楊(yang)于庭、主事(shi)(shi)袁黃。以上三人(ren)皆為(wei)京察(cha)力推的人(ren)選。孫鑨上疏(shu)力保(bao)虞(yu)淳熙和楊(yang)于庭,僅同意將(jiang)袁黃免職。趁著有利(li)時(shi)機,刑科給事(shi)(shi)中劉道(dao)隆在內閣授意下,彈劾吏(li)部(bu)“曲為(wei)解說,僅議(yi)(yi)一(yi)袁黃而止,非體”。神宗下旨切(qie)責,孫鑨再度自辯:“淳熙,臣(chen)鄉人(ren),安(an)貧好學。于廷(ting)力任(ren)西(xi)事(shi)(shi),尚(shang)書石星極(ji)言其才。今寧夏方(fang)平,臣(chen)不敢(gan)以功為(wei)罪(zui)。且既名議(yi)(yi)覆,不嫌異同。若知其無(wu)罪(zui),以諫官一(yi)言而去之,自欺欺君,臣(chen)誼不忍為(wei)也(ye)。”
神宗以為孫(sun)鑨等人(ren)(ren)結黨專(zhuan)權,拒不(bu)認(ren)錯,加上(shang)內閣(ge)擬(ni)職以辯護為名暗指趙南(nan)(nan)星(xing)“是已非人(ren)(ren),抑揚太過,致招訾(zi)議”,導致最后(hou)孫(sun)鑨罰(fa)俸(feng)、趙南(nan)(nan)星(xing)降三(san)級。李世(shi)達等上(shang)疏挽救(jiu),卻更貶斥趙南(nan)(nan)星(xing)為平民,上(shang)疏論救(jiu)的王汝訓、魏允(yun)貞(zhen)、曾乾亨、于(yu)孔兼等一大批人(ren)(ren)受(shou)到牽(qian)連(lian),孫(sun)鑨亦辭官歸。到最后(hou),這場(chang)轟轟烈烈的京察以失(shi)敗告終。
清初(chu)學者(zhe)谷應泰(tai)將此次(ci)京察作(zuo)為東林黨爭的起始,追本(ben)溯源(yuan)是這次(ci)京察引(yin)發(fa)了對(dui)權力的爭奪,朝臣為保有權位紛(fen)紛(fen)結(jie)黨自保,以至(zhi)于一發(fa)不可(ke)收拾,國家被黨爭所誤(wu)。
自萬(wan)歷(li)二十一(yi)年(nian)(1593年(nian))趙南(nan)(nan)星被削籍(ji)為(wei)民,到天啟年(nian)間(jian)被起(qi)復期(qi)間(jian),他閑居鄉間(jian),名聲(sheng)更(geng)大(da),與鄒元標、顧憲(xian)成為(wei)“三君子”。朝廷內外上(shang)疏推薦他的(de)不下(xia)百十起(qi),但最終(zhong)沒(mei)被起(qi)用。在(zai)此(ci)期(qi)間(jian),趙南(nan)(nan)星創作(zuo)了大(da)量反應朝政(zheng)和隱居生(sheng)活的(de)詩(shi)詞(ci),并始終(zhong)關注朝政(zheng),寫下(xia)了為(wei)數不少的(de)憂國之詩(shi)。
萬歷(li)四(si)十八年(nian)(1620年(nian)),明光宗即位(wei),朝(chao)廷起用趙(zhao)南星(xing)為太常少卿,辭不(bu)就職。
明熹(xi)宗(zong)即位后,有意(yi)啟用(yong)老臣,不(bu)久(jiu)改(gai)任右通政,提拔為(wei)太常寺卿,趙南(nan)星均推辭不(bu)就,在明熹(xi)宗(zong)的再三(san)催促(cu)下,趙南(nan)星以七(qi)旬(xun)高(gao)齡再度出仕,到任后又提升為(wei)工部右侍郎。數月之(zhi)后,授官左都御(yu)史。
天(tian)啟三年(1623年),朝(chao)(chao)廷(ting)考核在京官員。趙南星(xing)把(ba)治理國家(jia)當作自己職責(ze)。因原給(gei)事(shi)中(zhong)亓詩教、趙興(xing)邦、官應震、吳亮(liang)嗣在萬(wan)歷朝(chao)(chao)時結黨營私(si)、擾(rao)亂朝(chao)(chao)政,趙南星(xing)建議貶黜,而他們四個人(ren)分別(bie)是齊黨、楚(chu)黨領袖(xiu)。吏科都給(gei)事(shi)中(zhong)魏應嘉極(ji)力不同意。趙南星(xing)著《四兇(xiong)論(lun)》,終(zhong)于同考功(gong)郎程(cheng)正已認(ren)定(ding)四人(ren)不合做(zuo)官體統,其他考核汰除情形,完全跟他做(zuo)考功(gong)郎中(zhong)時相同。浙江巡按張素養舉薦(jian)部(bu)內的(de)人(ren)才(cai),包括了姚宗(zong)文、邵輔忠、劉廷(ting)元。趙南星(xing)揭發他的(de)錯誤,張素養被定(ding)罪剝奪俸祿(lu)。
在(zai)此之前,巡撫(fu)地方的(de)人有提拔舉薦人才的(de)先例,趙(zhao)南星已上(shang)疏制止了。而(er)陜西(xi)巡撫(fu)高弘圖、山(shan)西(xi)巡撫(fu)徐揚先,宣府、大同巡撫(fu)李思(si)啟,河東(dong)巡撫(fu)劉(liu)大受(shou),還按舊例繼續實行。趙(zhao)南星一并(bing)上(shang)疏彈(dan)劾他(ta)們。
天啟三(san)年(nian)(1623年(nian))十月,趙(zhao)南星替代張問達為(wei)吏(li)部尚書。
期間,東林黨勢力昌(chang)盛。在(zai)趙(zhao)南星(xing)的安排下(xia),高攀龍、楊(yang)漣、左光斗執掌(zhang)法(fa)令;李(li)騰芳(fang)、陳于廷輔助(zhu)選舉(ju);魏大(da)中(zhong)、袁化中(zhong)主管科道;鄭三(san)俊、李(li)邦華、孫居相、饒伸、王(wang)之(zhi)寀等人(ren)全(quan)部放在(zai)部里(li)執政。而(er)這四司的下(xia)屬官(guan)員鄒維璉、夏嘉(jia)遇、張光前、程國祥、劉廷諫也都受(shou)到民眾的稱頌。
此時(shi),人們(men)千方(fang)百計奔走(zou)于升遷(qian)之(zhi)道,賄(hui)賂(lu)公(gong)行(xing),而(er)言官(guan)尤為橫(heng)行(xing),每逢文選(xuan)郎(lang)(lang)(lang)外(wai)出(chu),就在半(ban)道上將(jiang)(jiang)他(ta)攔住,替(ti)別(bie)人求(qiu)官(guan),得不(bu)到滿(man)足誹謗(bang)他(ta),或者把(ba)他(ta)趕走(zou)。選(xuan)官(guan)者對此無(wu)可奈何。趙南(nan)星一向(xiang)(xiang)憎恨這種現象,銳(rui)意改革。人們(men)畏(wei)(wei)懼他(ta)的剛(gang)嚴,不(bu)敢(gan)對他(ta)有(you)什么請(qing)求(qiu)。有(you)一位給事(shi)貲郎(lang)(lang)(lang)請(qing)求(qiu)鹽運司的官(guan)職(zhi),趙南(nan)星就將(jiang)(jiang)貲郎(lang)(lang)(lang)注籍(ji)在王(wang)(wang)府里,而(er)將(jiang)(jiang)給事(shi)派往(wang)外(wai)地。知縣(xian)石三畏(wei)(wei)一向(xiang)(xiang)貪財,巴結(jie)權(quan)貴(gui)將(jiang)(jiang)要調任京職(zhi),趙南(nan)星也(ye)把(ba)他(ta)安置(zhi)在王(wang)(wang)府里。當(dang)時(shi)進(jin)士沒(mei)有(you)在王(wang)(wang)府做(zuo)官(guan)的,趙南(nan)星卻不(bu)顧(gu)惜。
天(tian)啟(qi)四(si)年(nian)(1624年(nian)),給事(shi)中傅櫆以鄒維璉(lian)改(gai)任吏(li)部(bu),而(er)自己不(bu)(bu)知道為由,首(shou)先憑(ping)借汪文言(yan)發(fa)難,彈劾(he)趙南(nan)星改(gai)變舊制,培植私(si)黨。鄒維璉(lian)引(yin)咎辭職,趙南(nan)星上疏挽留他,小人(ren)更加不(bu)(bu)滿。正好楊(yang)璉(lian)上疏彈劾(he)魏忠賢,宮中太監(jian)與政府官員更加對立,勢同水火。趙南(nan)星于是閉門乞(qi)求退休,熹宗不(bu)(bu)許。
高攀龍彈劾崔(cui)呈秀,趙南星疏(shu)論讓他充邊(bian)。崔(cui)呈秀處境窘迫,連夜跑(pao)到魏忠(zhong)賢(xian)的(de)住處,叩頭哀求,說:“趙南星、高攀龍、楊漣等人不走,我們二人將(jiang)不知死(si)在哪(na)里啊。”魏忠(zhong)賢(xian)深以(yi)為然,于是和他一起制定(ding)陰謀。
時山西(xi)巡撫空缺,河南(nan)(nan)布政(zheng)使郭尚友垂涎此職。趙南(nan)(nan)星因太常寺卿謝應祥(xiang)有名望,將他列為首選,獲圣旨批(pi)準。然而御史陳九疇(chou)受(shou)魏(wei)廣微的指使,說謝應祥(xiang)曾出知(zhi)嘉善(shan),魏(wei)大中是他的門生,魏(wei)大中以(yi)師徒關系的緣故,同文選郎夏(xia)嘉遇商量啟用(yong)他,徇私舞弊理當斥責。
魏(wei)大中、夏嘉(jia)遇(yu)上疏(shu)(shu)爭辯,語(yu)言(yan)涉及陳(chen)九(jiu)疇(chou)。陳(chen)九(jiu)疇(chou)再(zai)次上疏(shu)(shu)極(ji)力詆毀,二(er)疏(shu)(shu)一起(qi)交給部里討論。趙(zhao)(zhao)(zhao)南(nan)(nan)星(xing)、高攀龍確切(qie)指出謝(xie)應(ying)祥(xiang)是(shi)因為(wei)在群眾有聲望而被推薦的,魏(wei)大中、夏嘉(jia)遇(yu)沒有私(si)情,陳(chen)九(jiu)疇(chou)的胡說不能相信。魏(wei)忠賢(xian)大怒,假傳(chuan)圣(sheng)旨廢黜魏(wei)大中、夏嘉(jia)遇(yu),連同陳(chen)九(jiu)疇(chou)一同被廢黜,而斥(chi)責趙(zhao)(zhao)(zhao)南(nan)(nan)星(xing)等人相互勾結、結黨(dang)營私(si)。趙(zhao)(zhao)(zhao)南(nan)(nan)星(xing)立即引(yin)咎辭職,魏(wei)忠賢(xian)再(zai)次假傳(chuan)圣(sheng)旨痛切(qie)責備他,放(fang)趙(zhao)(zhao)(zhao)南(nan)(nan)星(xing)回家。
第二天(tian),高攀龍也引(yin)咎辭職。給事中沈惟炳上疏挽救,也被(bei)流放在(zai)外。不久,陳于廷、楊漣(lian)、左光斗、袁(yuan)化中因為會同趙南(nan)星等(deng)推舉官員,違背了(le)(le)魏(wei)忠賢(xian)的(de)意思,同時被(bei)排斥(chi)。魏(wei)忠賢(xian)又(you)把趙南(nan)星所(suo)擯棄的(de)徐兆魁(kui)、喬應甲、王(wang)紹徽等(deng)人安排在(zai)政府(fu)要(yao)害(hai)部門。自此,閹(yan)黨(dang)勢力全(quan)面占據上風,東林黨(dang)人都受到了(le)(le)不同程度(du)的(de)迫害(hai)。
此(ci)時,御史(shi)張(zhang)訥(ne)彈(dan)劾趙南星十大罪狀,并且(qie)彈(dan)劾鄒維漣、程(cheng)國祥、夏嘉遇(yu)以(yi)及王(wang)允(yun)成。得(de)熹宗(zong)旨,將他們全部削籍(ji)為平民。叫人(ren)再次上奏趙南星的(de)同(tong)伙(huo),張(zhang)訥(ne)又列(lie)上李(li)邦華、孫鼎相等十四人(ren)的(de)名字,將他們統統貶職罷黜。石三畏也被起用任命為御史(shi),上疏攻擊趙南星以(yi)及李(li)三才、顧憲成、孫丕揚、王(wang)圖等十五人(ren)。東(dong)林黨人(ren)已經(jing)死亡(wang)的(de)都剝奪官(guan)(guan)職,有(you)官(guan)(guan)職的(de)禍害更加慘烈。
不久(jiu),因為(wei)汪文言的供詞涉及到趙(zhao)南(nan)(nan)(nan)星(xing),趙(zhao)南(nan)(nan)(nan)星(xing)被交(jiao)給撫(fu)按審訊。而此時郭(guo)尚友巡撫(fu)保定,巡撫(fu)馬逢皋(gao)也對趙(zhao)南(nan)(nan)(nan)星(xing)懷(huai)恨(hen)在心,于是相邀在朝廷(ting)上侮辱他(ta),用竹板打他(ta)的兒(er)子(zi)(zi)趙(zhao)清(qing)衡和外孫王鐘龐(pang),將他(ta)們下獄,讓趙(zhao)南(nan)(nan)(nan)星(xing)賠償贓(zang)款一(yi)萬五(wu)千兩銀子(zi)(zi)。趙(zhao)南(nan)(nan)(nan)星(xing)家一(yi)向貧窮,靠親友捐助才將官司了結。最后將趙(zhao)南(nan)(nan)(nan)星(xing)發配代州,趙(zhao)清(qing)衡流放莊浪,王鐘龐(pang)謫戍永昌。
趙清衡的嫡母馮氏,生(sheng)母李氏,都由于(yu)哀(ai)痛過度而(er)死。七歲(sui)的兒子(zi)也由于(yu)受驚嚇(xia)死去了。趙南星(xing)到達發配地,安然自處。
天(tian)啟七(qi)(qi)(qi)年(nian)(1627年(nian))八(ba)月,明思(si)宗登(deng)基,下詔(zhao)赦(she)免(mian)趙(zhao)南(nan)星,讓他返京。山西(xi)巡撫(fu)牟志夔是魏忠賢的死黨,故(gu)意推遲(chi)派(pai)送。天(tian)啟七(qi)(qi)(qi)年(nian)(1627年(nian))十二月十七(qi)(qi)(qi)日,趙(zhao)南(nan)星最終死于戍所代州,享年(nian)七(qi)(qi)(qi)十八(ba)歲。
崇禎初年,朝(chao)廷追贈(zeng)趙南星為太(tai)子太(tai)保,謚號“忠毅”。
《趙忠毅公(gong)集》《味檗齋(zhai)文集》《史(shi)韻》《學庸正(zheng)說(shuo)》等(deng)。
《芳茹園樂(le)府》一卷,有(you)明刊本、飲(yin)虹刻本。
詩(shi)集有《趙忠毅公詩(shi)集》。另,趙南星詩(shi)詞共保存下來734首(shou)(shou)(shou),按類別(bie)劃(hua)分,其(qi)中四言(yan)古(gu)詩(shi)9首(shou)(shou)(shou),古(gu)樂府12首(shou)(shou)(shou),五言(yan)古(gu)風(feng)(feng)137首(shou)(shou)(shou),七言(yan)古(gu)風(feng)(feng)60首(shou)(shou)(shou),五言(yan)律詩(shi)175首(shou)(shou)(shou),七言(yan)律詩(shi)225首(shou)(shou)(shou),絕句113首(shou)(shou)(shou),詞3首(shou)(shou)(shou)。其(qi)數(shu)量之多,品種之全,在晚明詩(shi)人中,可說是為(wei)數(shu)不多的(de)一(yi)個。代表作有《灌園》《述懷》等。
健全制度
萬歷年(nian)間,由于明神宗怠政,對官(guan)吏(li)(li)不(bu)及時任免,導致政府機構殘缺不(bu)全,封建國家(jia)機器難以正(zheng)常(chang)運轉,甚至正(zheng)常(chang)功能嚴重缺損。如(ru),萬歷二(er)十(shi)四年(nian)(1596年(nian))閏(run)八月,吏(li)(li)部尚書孫丕(pi)揚離職,神宗“久不(bu)除代”,“部事盡弛”,“其年(nian)十(shi)二(er)月,竟廢大選”。
天啟年(nian)間(jian),趙南星任(ren)吏(li)(li)部(bu)尚書。吏(li)(li)部(bu)掌管全國官吏(li)(li)的任(ren)免(mian)、考核諸(zhu)等(deng)事(shi)宜,在六部(bu)中(zhong)職責最(zui)重。但天啟年(nian)初,其四司官額(e)雖設有(you)十(shi)五(wu)人,實際僅(jin)有(you)八(ba)人,以致“事(shi)多廢(fei)弛”。
趙南(nan)星認為,治國之(zhi)道,在(zai)于嚴明(ming)的吏治,也(ye)在(zai)于清明(ming)的吏制,即形成一套(tao)完善(shan)的官員(yuan)任命、管理制度,僅靠(kao)官員(yuan)的道德覺悟是不(bu)現(xian)實的。而(er)朝(chao)廷(ting)機構(gou)的殘(can)缺不(bu)全必(bi)然會導(dao)致國家危亡。于是趙南(nan)星入(ru)主吏部后,及時選補(bu)(bu)缺官,健全官制,“不(bu)得已(yi)而(er)就(jiu)近推(tui)補(bu)(bu),命下(xia),即時就(jiu)道,依限(xian)而(er)至(zhi)。其遠而(er)不(bu)能待者,亦就(jiu)近調(diao)補(bu)(bu)”。及至(zhi)四司(si)官員(yuan)補(bu)(bu)齊,趙南(nan)星仍然感覺不(bu)敷行政,遂上(shang)疏奏請增司(si)屬,起用(yong)戶(hu)籍近于京城(cheng)的官員(yuan),不(bu)必(bi)拘束資歷排序。部司(si)郎中等官中有賢(xian)能者,“間(jian)一調(diao)之(zhi),或一處二人,以為目前(qian)蛩蟨之(zhi)助”。這個建議(yi),也(ye)得到明(ming)熹宗(zong)的支持和贊成。對于詔書起用(yong)而(er)不(bu)愿就(jiu)職者,趙南(nan)星則催其赴(fu)任。
趙南星催補缺(que)官的努(nu)力在當時起了(le)積極(ji)作用(yong)。天啟(qi)初年,封建(jian)國(guo)家機(ji)器恢復正(zheng)常運轉局面的迅(xun)速形成(cheng)。
整頓吏治
明代后期,吏(li)治(zhi)敗壞(huai)是政治(zhi)腐朽(xiu)的一個重(zhong)要方面。趙南星為官吏(li)部(bu)、都察院,主管官吏(li)的考(kao)(kao)察、任免(mian)等(deng)。官吏(li)的考(kao)(kao)核(he)(he)決定(ding)去取(qu)的基礎,趙南星此特別重(zhong)視。他(ta)抨擊了(le)當時(shi)的考(kao)(kao)核(he)(he)不實,指出考(kao)(kao)核(he)(he)者與被考(kao)(kao)核(he)(he)者往往彼此勾結,互相包庇,使考(kao)(kao)核(he)(he)徒為虛文,“賢(xian)奸雜用”,朝政隳壞(huai)。
為了(le)保證考核得實,他提出(chu),當撫(fu)按(an)考察(cha)(cha)后,“即將其所舉(ju)(ju)、劾(he),令(ling)河南道發(fa)單(dan)各道,一一細加(jia)咨訪,如考察(cha)(cha)之例(li)”;在吏部考功(gong)司、都察(cha)(cha)院河南道及吏科“各立薦(jian)舉(ju)(ju)簿一扇”,每遇撫(fu)按(an)舉(ju)(ju)、劾(he)疏至(zhi),即記錄在案,以(yi)備對照,“濫舉(ju)(ju)必罰”;內、外官員“互相覺察(cha)(cha)”,“若有不公不法,通同故縱,以(yi)致屬(shu)下舉(ju)(ju)首、百姓告發(fa),俱當連坐”。
另外(wai),當(dang)時(shi),趙(zhao)南星奏(zou)折中(zhong)曾提到官吏們多(duo)置國計民生于(yu)不(bu)顧,任上(shang)胡作非(fei)為,官場中(zhong)歪風盛行(xing):
其一(yi),是貪(tan)(tan)污之風(feng)盛行(xing)。趙南星主張嚴懲(cheng)貪(tan)(tan)官(guan)污吏(li)。如在一(yi)份(fen)奏(zou)疏中,他建議:“以后穢跡(ji)昭彰者(zhe)(zhe),撫按(an)先行(xing)究問確實,而后具奏(zou)追贓(zang)”,“如有聽囑受賄、曲為(wei)庇(bi)護者(zhe)(zhe),容臣等(deng)參奏(zou)重處,庶貪(tan)(tan)風(feng)漸息,而亂(luan)萌(meng)可(ke)消”。
其(qi)次(ci),是“干(gan)進”之(zhi)風(feng)(feng)盛(sheng)行。趙(zhao)南星主張對(dui)干(gan)進之(zhi)風(feng)(feng)加以遏止。首(shou)先,他提(ti)出禁止官(guan)吏間的(de)行賄受賄,尤其(qi)是當時盛(sheng)行的(de)饋送“書帕(pa)”之(zhi)風(feng)(feng)。因此,趙(zhao)南星入主吏部(bu)后(hou),“素疾其(qi)弊,銳意澄(cheng)清(qing),獨行己志,政(zheng)府及(ji)中(zhong)貴(gui)亦不得有所干(gan)請,諸人憚其(qi)剛(gang)嚴,不敢犯(fan)”。趙(zhao)南星提(ti)倡官(guan)吏“以全力盡職業(ye)”,改變重交際、忽政(zheng)事(shi)的(de)行政(zheng)作(zuo)風(feng)(feng)。
其(qi)三(san),重(zhong)交(jiao)際、忽(hu)政(zheng)事之風盛行(xing)。趙南星首(shou)先在吏(li)(li)部進行(xing)改革(ge)。他與吏(li)(li)部四司(si)官(guan)(文選(xuan)清吏(li)(li)司(si)、驗封清吏(li)(li)司(si)、稽勛清吏(li)(li)司(si)、考功清吏(li)(li)司(si))約(yue)定,“每日蚤(zao)起,即入衙(ya)門(men),至(zhi)午后公事既畢,退食私寓,乃(nai)與知(zhi)交(jiao)往來”,“至(zhi)于會推之事,亦欲蚤(zao)起入朝,及辰而(er)散(san),以各營其(qi)職”。
規范帝行
萬歷年間,明神宗(zong)怠(dai)政庸懦(nuo),廷臣以在“國本”之爭(zheng)等(deng)事件中抗(kang)諫(jian)直言(yan)和依唯皇帝明顯地分(fen)為(wei)了(le)兩派,前(qian)者主張盡早冊(ce)立太子,并(bing)與明神宗(zong)的(de)胡作(zuo)非為(wei)展(zhan)開斗爭(zheng),以顧(gu)憲成、趙南星等(deng)為(wei)代表,逐漸形成東(dong)林黨。后(hou)(hou)者依唯明神宗(zong),人數雖(sui)少,但(dan)因有神宗(zong)和部分(fen)首輔作(zuo)后(hou)(hou)臺,氣焰囂張,勢(shi)力很盛(sheng),先后(hou)(hou)結為(wei)齊、楚、浙等(deng)黨,“聲勢(shi)相(xiang)倚,并(bing)以攻東(dong)林、排(pai)異(yi)己為(wei)事”。
趙南(nan)星(xing)認(ren)為,政治改革(ge)的(de)關鍵是(shi)皇帝改變作(zuo)風(feng)(feng),帶(dai)頭遵守(shou)封建(jian)紀綱。他指出,“國是(shi)”是(shi)“皇上(shang)之國是(shi)”,“惟(wei)皇上(shang)能定之”,“皇上(shang)一身(shen),天(tian)下(xia)之大紀綱也(ye)”,因此(ci)振(zhen)紀綱必“自皇上(shang)始”。他認(ren)為,只要神宗能改變作(zuo)風(feng)(feng),回到封建(jian)傳統(tong)秩(zhi)序(xu)的(de)軌道上(shang)來,紀綱廢弛的(de)現象就(jiu)可(ke)以得到扭轉,天(tian)下(xia)大治則(ze)不難達到。否(fou)則(ze),即使有志大臣百計補(bu)救(jiu),也(ye)不會收到什么好的(de)效果。
此外,趙(zhao)南星還抨擊了(le)官(guan)場中上官(guan)輕待下屬、地方官(guan)淫刑作威等(deng)不良作風。并對明代后(hou)期政(zheng)治改革審(shen)時度(du)勢提出了(le)一些卓有見識的(de)思想(xiang)主張(zhang),并將之付(fu)諸實踐,對清(qing)明政(zheng)治、健(jian)全制度(du)起到了(le)很好的(de)作用。
但是(shi),也(ye)應指出(chu),趙(zhao)南星(xing)在朝(chao)時(shi)間很短,且職僅至(zhi)吏部尚書,所以他(ta)的(de)(de)(de)政治(zhi)改革(ge)基本上局限于(yu)整頓吏治(zhi),而(er)對皇帝怠政庸懦(nuo)、宦官專(zhuan)權等(deng)無能為力(li)。他(ta)認識不到所有這(zhe)些黑(hei)暗腐朽現象(xiang)是(shi)封建專(zhuan)制制度(du)的(de)(de)(de)痼(gu)疾,徹底(di)消除這(zhe)些現象(xiang)的(de)(de)(de)唯一(yi)途徑是(shi)打(da)碎封建制度(du),這(zhe)反(fan)映出(chu)他(ta)的(de)(de)(de)時(shi)代(dai)和階級局限,也(ye)是(shi)他(ta)改革(ge)失敗并為之付出(chu)生命代(dai)價的(de)(de)(de)根(gen)本原(yuan)因。但趙(zhao)南星(xing)的(de)(de)(de)政治(zhi)改革(ge)思(si)想和實踐,在今天仍有借(jie)鑒(jian)意義。
趙南星是(shi)一位現實主(zhu)義詩人(ren),他(ta)的(de)(de)(de)作品具有(you)(you)豐富的(de)(de)(de)社(she)會內(nei)容(rong),鮮明的(de)(de)(de)時(shi)代(dai)色(se)彩和強烈的(de)(de)(de)政治傾向,而且充盈著憂(you)國(guo)愛民,心懷天下的(de)(de)(de)崇(chong)高精神。由于連續(xu)不斷地變(bian)幻(huan)著朝(chao)野的(de)(de)(de)雙重身份(fen),使他(ta)的(de)(de)(de)觀察(cha)視角(jiao)更加具有(you)(you)特(te)殊(shu)性與穿透力。他(ta)以(yi)詩歌記錄了萬(wan)歷一朝(chao)由盛到衰(shuai)的(de)(de)(de)時(shi)代(dai)變(bian)遷,使他(ta)的(de)(de)(de)詩具有(you)(you)了詩史(shi)的(de)(de)(de)價值。
王夫之在(zai)《明(ming)詩(shi)評選》一書(shu)中(zhong)高度贊揚了趙(zhao)詩(shi),他認為趙(zhao)詩(shi)具有文(wen)質(zhi)兼美(mei)的特點,尤其是《灌(guan)園(yuan)》,可(ke)與陶淵明(ming)之詩(shi)相(xiang)媲(pi)美(mei)。
詩學思想
趙南(nan)星的詩學思想(xiang)主要集中(zhong)在(zai)以下幾個方(fang)面:
一(yi)(yi)是主(zhu)張“詩(shi)以道性(xing)情”,但他(ta)的(de)性(xing)情論強調以“性(xing)”節(jie)“情”,歸(gui)于性(xing)情之(zhi)正(zheng)。如(ru)《古詩(shi)為(wei)橫(heng)山(shan)婦(fu)作(zuo)》,敘述了一(yi)(yi)對患難夫(fu)(fu)妻的(de)忠貞(zhen)之(zhi)愛。盡管兇(xiong)荒之(zhi)年眾多鄉民(min)被(bei)逼為(wei)盜,其夫(fu)(fu)仍恪守本(ben)分,卻被(bei)官(guan)府(fu)無辜捕殺,橫(heng)山(shan)婦(fu)憤而殉情。雖詩(shi)題下標注此(ci)為(wei)“嘉靖(jing)中事”,但仍引發出作(zuo)者的(de)憤慨(kai):“所遇即為(wei)盜,何必真假(jia)為(wei)?真盜如(ru)流星,疾步不(bu)(bu)可追。田(tian)夫(fu)(fu)餓無力(li),擒之(zhi)如(ru)擒雞。并彼(bi)橫(heng)山(shan)夫(fu)(fu),一(yi)(yi)一(yi)(yi)反接之(zhi)。”“冤氣凝不(bu)(bu)散,夜雨雙悲鳴。”“天地(di)終枯(ku)槁(gao),此(ci)恨不(bu)(bu)可平!”處處表現出對于生活在社會最底層的(de)勞(lao)苦大眾的(de)同情和對制造(zao)這一(yi)(yi)冤案的(de)兇(xiong)殘官(guan)吏的(de)控訴。
二是反(fan)對盲(mang)目模擬的(de)(de)行(xing)為(wei),主張詩(shi)(shi)歌創(chuang)作回歸到(dao)對“性情(qing)”的(de)(de)抒發(fa)之(zhi)上(shang)。他倡導“詩(shi)(shi)必從悟人”,他在(zai)《李于(yu)田詩(shi)(shi)集序》中提(ti)出反(fan)對“過于(yu)涂飾(shi)”,“以巧(qiao)蓋其丑”,甚(shen)至(zhi)在(zai)寫給(gei)子(zi)孫的(de)(de)詩(shi)(shi)中,也絕(jue)少兒女情(qing)長,悱惻纏綿之(zhi)意,如《示清(qing)衡》中的(de)(de):“鴻(hong)鵠養六(liu)翮,奮飛覽九州。安能共鸒斯,競為(wei)蒿下游?丈夫懷遠志,圣賢以為(wei)儔。文(wen)藻絢山(shan)川,中情(qing)信姱修。所希在(zai)天表(biao),于(yu)世亦何尤?”
三是重(zhong)視“趣(qu)”,他(ta)同樣也(ye)要求將真“趣(qu)”和真骨格、真力量(liang)結合在一(yi)起。如(ru)《再(zai)作此奉眾(zhong)(zhong)甫慎(shen)可》中(zhong)的(de):“阮(ruan)氏竹林尋匹侶,陶家(jia)松徑有輝光”,既(ji)贊譽了眾(zhong)(zhong)甫慎(shen)可叔侄才華如(ru)大小二阮(ruan),又暗喻了自(zi)己如(ru)陶潛一(yi)樣的(de)隱居生(sheng)涯,遣詞貼切(qie),不著痕跡。《平原(yuan)君詠(yong)》中(zhong)的(de)“縱(zong)有百(bai)毛遂,朱(zhu)門萬里(li)隔”,以“毛遂自(zi)薦”反而用(yong)之,深刻闡述了招賢興(xing)邦的(de)社會環(huan)境,即千(qian)里(li)馬和伯樂(le)的(de)辯證關系。
趙(zhao)南星(xing)治學嚴謹,詩從先哲。他(ta)作詩必(bi)徇(xun)古道,以(yi)成大雅。趙(zhao)南星(xing)認(ren)為(wei):“詩者,圣人(ren)之雅言也。握(wo)管命意,必(bi)覽先民而作,則赴理義以(yi)為(wei)歸,合于作者,乃成德音。”
創作階段
一(yi)般(ban)認(ren)為(wei),趙南星(xing)的詩歌(ge)創(chuang)作可分為(wei)三(san)個階(jie)段:
第一個階(jie)段(duan)為出任汝寧推(tui)官期間(jian)的(de)七年。這一階(jie)段(duan),初登政壇(tan)的(de)趙南星躊躇滿志,創(chuang)作的(de)詩詞(ci)以(yi)反映(ying)其(qi)政治活動為主,如《雪夜大梁道(dao)(dao)中》《尉氏期郭明府不值》《信陽道(dao)(dao)中》等(deng),此外,還有許多以(yi)贈(zeng)答、游玩、宴飲為題材的(de)詩詞(ci)。總之,趙南星此時的(de)創(chuang)作心(xin)態可以(yi)歸納為閑適、享樂。
第二個階段(duan)是萬(wan)(wan)歷(li)京官(guan)(guan)時期。從(cong)萬(wan)(wan)歷(li)九年(nian)(nian)(1581年(nian)(nian))趙南星(xing)始(shi)入京為(wei)官(guan)(guan)(任戶部主事(shi)(shi))至(zhi)萬(wan)(wan)歷(li)二十(shi)一(yi)年(nian)(nian)(1593年(nian)(nian))癸巳(si)京察被罷(ba),除(chu)去萬(wan)(wan)歷(li)十(shi)四(si)、十(shi)五兩年(nian)(nian)因母喪丁憂,和因上“四(si)害(hai)疏”被劾稱病(bing)回(hui)鄉的(de)(de)(de)(de)(de)兩年(nian)(nian),趙南星(xing)實際(ji)在朝(chao)(chao)僅有八年(nian)(nian)時間。但在這八年(nian)(nian)的(de)(de)(de)(de)(de)官(guan)(guan)場生(sheng)涯,使趙南星(xing)目睹了(le)官(guan)(guan)場的(de)(de)(de)(de)(de)種(zhong)種(zhong)弊(bi)病(bing),感受了(le)天災與(yu)人禍(huo)帶給人民的(de)(de)(de)(de)(de)無邊痛苦(ku),也使他(ta)的(de)(de)(de)(de)(de)思想(xiang)逐(zhu)漸成熟和理性。他(ta)的(de)(de)(de)(de)(de)詩詞創(chuang)作的(de)(de)(de)(de)(de)題(ti)材(cai)發生(sheng)轉(zhuan)變,由理想(xiang)化(hua)、抒情化(hua)逐(zhu)漸直擊現(xian)實。他(ta)的(de)(de)(de)(de)(de)詩中反映了(le)萬(wan)(wan)歷(li)朝(chao)(chao)每一(yi)次重大事(shi)(shi)件,如其批判張居正奪情的(de)(de)(de)(de)(de)五言(yan)律詩《壬午六月紀事(shi)(shi)》,嘆息梁(liang)夢龍罷(ba)官(guan)(guan)的(de)(de)(de)(de)(de)七言(yan)古風(feng)《梁(liang)公(gong)行(xing)》,慶(qing)祝(zhu)張居正垮臺、鄒(zou)元(yuan)標(biao)回(hui)朝(chao)(chao)的(de)(de)(de)(de)(de)七言(yan)古風(feng)《長(chang)(chang)蛇歌,飲鄒(zou)南皋作》,反映癸巳(si)京察的(de)(de)(de)(de)(de)《懷于景素先生(sheng)》《懷史(shi)長(chang)(chang)靈》《太宰孫(sun)公(gong)屢疏求歸不得(de),叩闕(que)而行(xing),追送之柏鄉,賦此奉贈》等等。
第三個階段是趙(zhao)南(nan)星癸巳罷官,在鄉閑居的(de)(de)(de)二(er)十八(ba)年(nian)期間(jian)(jian)(jian)。這(zhe)(zhe)近(jin)三十年(nian),是其(qi)各類文學(xue)創作(zuo)的(de)(de)(de)最高峰。這(zhe)(zhe)一(yi)(yi)期間(jian)(jian)(jian),趙(zhao)南(nan)星的(de)(de)(de)許多(duo)詩(shi)詞是寫自(zi)己在芳茹園閑居或(huo)是集(ji)會(hui)時的(de)(de)(de)閑適安逸之情(qing)的(de)(de)(de),如《閑居二(er)絕(jue)句》《東園閑居六(liu)言》《甲辰生日(ri)有感戲作(zuo)》等,或(huo)是自(zi)己一(yi)(yi)人獨處有感而發,或(huo)是幾人集(ji)會(hui)有感而作(zuo),詩(shi)風恬(tian)淡(dan)自(zi)然。他(ta)的(de)(de)(de)詩(shi)中亦記(ji)述了(le)當朝的(de)(de)(de)重(zhong)大歷史事(shi)(shi)件,如反(fan)映(ying)爭國本的(de)(de)(de)《趙(zhao)虛白僉憲進建儲(chu)表,事(shi)(shi)竣得請(qing)歸養》,反(fan)映(ying)礦稅征(zheng)收(shou)、橫行中原的(de)(de)(de)《章元禮先生以四詩(shi)寄,如數奉酬》,反(fan)映(ying)妖書事(shi)(shi)件的(de)(de)(de)《柏鄉送(song)歸德沈相公四首》,反(fan)應萬歷二(er)十八(ba)年(nian)征(zheng)討播州楊應龍反(fan)叛事(shi)(shi)的(de)(de)(de)《送(song)叔廣(guang)之楚藩幕》等。除了(le)軍國大事(shi)(shi),由于(yu)隱于(yu)山林(lin),融入民間(jian)(jian)(jian),趙(zhao)南(nan)星詩(shi)詞中對于(yu)地方(fang)發生的(de)(de)(de)一(yi)(yi)些典型事(shi)(shi)例則多(duo)有反(fan)映(ying)。
趙(zhao)南星散(san)曲涉及拜佛求仙、賞花觀(guan)景、風情調笑等閑居(ju)(ju)之(zhi)作較多,值得重視的(de)是,趙(zhao)南星作為一(yi)名政治(zhi)家(jia)(jia),一(yi)生扶正抑(yi)邪,宦(huan)海浮(fu)沉,艱(jian)辛(xin)備嘗,了解晚明(ming)吏治(zhi)的(de)敗壞(huai)。《芳(fang)茹園樂府》中大(da)部分作品又(you)都寫(xie)于罷官居(ju)(ju)家(jia)(jia)的(de)三十年(nian)間,所(suo)以多磊落不平之(zhi)氣,如套曲《點絳唇·慰(wei)張(zhang)鞏昌罷官》《點絳唇·壽(shou)家(jia)(jia)君六十五》等,表達(da)了他對“傷了時務(wu),損了人民”的(de)現實(shi)的(de)憂慮(lv);
另外,趙(zhao)南星以俗曲(qu)形式寫(xie)的(de)男(nan)女戀歌,爽(shuang)朗熱烈,樸直清新,如《鎖(suo)南枝(zhi)》《折(zhe)桂令》《喜連(lian)聲》《玉抱肚》等,都表現(xian)了他豪辣頑(wan)艷的(de)藝術風格。
趙南星在(zai)書法上也有一定(ding)的造詣。周之(zhi)士《游鶴堂墨(mo)蔽》稱:“趙夢白書,沉渾鴻博(bo),秀(xiu)色可餐。”
高攀龍《高子遺書(shu)》:儕鶴先生(sheng)(趙(zhao)南星)為(wei)小詞,多寓憂(you)世之懷。酒酣令人歌而和(he)之,慷慨徘徊,不能(neng)自已。
陳(chen)鼎《東林列(lie)傳》:余讀南皋(鄒元標(biao))夢白(bai)(趙南星)兩先生傳,不禁涕泗滂沱而傷心也(ye)。
吳應箕《熹(xi)朝(chao)忠(zhong)節死臣列傳(chuan)》:詩(shi)與杜工部(杜甫(fu))殆欲近之(zhi)。
王應奎《柳南(nan)續筆》引方苞語(yu):高邑趙(zhao)忠毅(yi)公(趙(zhao)南(nan)星),有明一(yi)代可(ke)數計之(zhi)君(jun)子也,同時官于畿(ji)輔,風節治行,見于公文,確乎有據者二(er)十余人,而郡縣舊(jiu)志無(wu)一(yi)及焉(yan)。觀其所不載(zai),則其所載(zai)者,可(ke)盡信乎?
王(wang)士禛(zhen)《古(gu)夫(fu)于亭雜錄》:高邑(yi)趙忠毅(yi)公、高陽孫文正公(孫承宗),皆北(bei)方(fang)之偉(wei)人,天下望之如泰山、北(bei)斗(dou)。
尤侗《百末詞馀跋》:“高邑趙儕鶴(he)冢宰,一代(dai)正人也。予于梁(liang)宗伯處見(jian)其(qi)所填(tian)歌,乃雜取村謠里諺,耍弄(nong)打諢,以(yi)泄其(qi)骯臟不平之氣。”
張廷玉等《明史》:趙南(nan)星諸人,持名檢,勵風節,嚴氣正性,侃侃立朝(chao),天下望之(zhi)(zhi)如(ru)泰山喬岳。《詩》有(you)之(zhi)(zhi),“邦之(zhi)(zhi)司直(zhi)”,其(qi)斯人謂(wei)歟?權枉(wang)盈廷,譴謫相繼,“人之(zhi)(zhi)云亡(wang),邦國殄瘁”,悲(bei)夫!
曾(ceng)國藩(fan)《曾(ceng)國藩(fan)文集(ji)》:余觀(guan)直隸先正,若楊忠(zhong)愍(楊繼盛)、趙(zhao)忠(zhong)毅(趙(zhao)南星)、鹿(lu)忠(zhong)節(鹿(lu)善繼)、孫(sun)征(zheng)君諸賢,其后所詣各殊,其初(chu)皆于豪俠為近。