生長于(yu)深(shen)山老(lao)林(lin)中(zhong),喜熱帶濕潤性(xing)氣候,怕霜凍,而(er)以石灰質壤(rang)土(tu)或(huo)微(wei)酸性(xing)粘(zhan)壤(rang)土(tu)生長較好。我國臺灣、福建、廣(guang)東、海南、廣(guang)西和云南南部(bu)等地有栽培。
產于(yu)中國、印度、斯(si)里蘭卡、緬(mian)甸、泰(tai)國、越南(nan)、老撾、柬(jian)埔寨、馬來(lai)西(xi)亞、印度尼西(xi)亞和菲律賓等。
喬木,高5-25米。枝條幼時被微毛(mao),老(lao)枝被毛(mao)脫落。葉(xie)(xie)片紙(zhi)質,近圓(yuan)形(xing)、寬橢圓(yuan)形(xing)至卵形(xing),長(chang)5-18厘(li)米,寬4-13厘(li)米,頂端短漸尖或急尖,基(ji)部(bu)圓(yuan)形(xing),有時淺心形(xing),上面(mian)無(wu)毛(mao);基(ji)出脈3-5條,具網狀(zhuang)橫脈;葉(xie)(xie)柄(bing)長(chang)5-12毫米。
圓錐狀聚傘花(hua)(hua)(hua)(hua)序腋生,長(chang)3-6厘米(mi)(mi)(mi);花(hua)(hua)(hua)(hua)序梗和花(hua)(hua)(hua)(hua)梗被(bei)微毛(mao)(mao);苞片(pian)小(xiao),被(bei)短柔(rou)毛(mao)(mao);花(hua)(hua)(hua)(hua)5數(shu);花(hua)(hua)(hua)(hua)萼裂片(pian)卵形(xing),外(wai)面密被(bei)短柔(rou)毛(mao)(mao);花(hua)(hua)(hua)(hua)冠(guan)綠白色,后變白色,長(chang)13毫米(mi)(mi)(mi),花(hua)(hua)(hua)(hua)冠(guan)管(guan)比花(hua)(hua)(hua)(hua)冠(guan)裂片(pian)長(chang),外(wai)面無毛(mao)(mao),內面僅花(hua)(hua)(hua)(hua)冠(guan)管(guan)內壁基部(bu)(bu)被(bei)長(chang)柔(rou)毛(mao)(mao),花(hua)(hua)(hua)(hua)冠(guan)裂片(pian)卵狀披(pi)針形(xing),長(chang)約3毫米(mi)(mi)(mi);雄蕊(rui)著生于花(hua)(hua)(hua)(hua)冠(guan)管(guan)喉部(bu)(bu),花(hua)(hua)(hua)(hua)藥橢圓形(xing),長(chang)1.7毫米(mi)(mi)(mi),伸出花(hua)(hua)(hua)(hua)冠(guan)管(guan)喉部(bu)(bu)之外(wai),花(hua)(hua)(hua)(hua)絲極短;雌蕊(rui)長(chang)9.5-12毫米(mi)(mi)(mi),子(zi)房卵形(xing),無毛(mao)(mao),花(hua)(hua)(hua)(hua)柱圓柱形(xing),長(chang)達11毫米(mi)(mi)(mi),無毛(mao)(mao),柱頭(tou)頭(tou)狀。
漿果圓球(qiu)狀,直徑(jing)2-4厘(li)(li)米,成熟時(shi)桔黃色(se),內有種子1-4顆;種子扁(bian)圓盤(pan)狀,寬(kuan)2-4厘(li)(li)米,表面灰黃色(se),密被銀(yin)色(se)絨毛。花期春夏兩(liang)季(ji),果期8月(yue)(yue)至(zhi)翌年(nian)1月(yue)(yue)。
在果(guo)肉(rou)軟化(hua)或(huo)果(guo)皮橙紅色時采收,取出(chu)種子洗(xi)凈陰干。去皮后15d內播種,或(huo)瓶(ping)裝2個月內播種。先在沙床上(shang)催芽(ya),待幼苗出(chu)土展子葉時,即可按行株距20cm×20cm移(yi)栽于(yu)苗床或(huo)營養袋中(zhong)。當年6~7月,苗高30~50cm時即可定植。
直用印度馬錢作砧木(mu)。當(dang)砧木(mu)離地高20~30cm處莖(jing)粗達2cm以上,即可在雨(yu)季樹(shu)皮易剝離時進行大田(tian)芽接,或(huo)苗圃芽接后,用芽接苗定植。定植宜選陰(yin)天(tian)或(huo)小雨(yu)天(tian)進行,按行株距(ju)4m×4m挖穴,穴寬50cm,深(shen)40cm。植后澆定根水,蓋草保濕。
藥用價值
種(zhong)子(zi)(zi)極(ji)毒,主要含有(you)馬錢(qian)子(zi)(zi)堿和番木鱉堿等(deng)多種(zhong)生(sheng)物堿,用于健胃藥。中醫學上以(yi)種(zhong)子(zi)(zi)炮制后入藥,性(xing)寒,味苦,有(you)通絡散結(jie),消腫(zhong)止痛之效。西醫學上用種(zhong)子(zi)(zi)提取物,作(zuo)中樞神經興奮劑。
概述
【別名】馬錢,車里馬錢、云南馬錢、馬錢子
【來源】本(ben)品(pin)為馬錢科植物馬錢Strychnos nux-vomica L.的干(gan)燥(zao)成(cheng)熟種子。冬季采(cai)收成(cheng)熟果實,取出種子,曬干(gan)。
【生境分(fen)布】印(yin)度、越南、緬甸、泰國、斯里(li)蘭卡、中國云南省等(deng)。
【化學(xue)成份】含有生物堿(jian)(jian),主要(yao)為番(fan)木(mu)(mu)(mu)鱉堿(jian)(jian)(士的寧(ning))及馬(ma)錢子堿(jian)(jian),并含有微量的番(fan)木(mu)(mu)(mu)鱉次堿(jian)(jian),偽番(fan)木(mu)(mu)(mu)鱉堿(jian)(jian),偽馬(ma)錢子堿(jian)(jian),奴伐新堿(jian)(jian),士屈新堿(jian)(jian)以及脂肪油(you),蛋白質(zhi),綠原酸等。
【性味】苦,溫(wen);有(you)大毒。歸肝、脾經(jing)。
【功(gong)能(neng)主治】興奮健胃,消腫毒,涼血。主治四肢麻(ma)木,癱(tan)瘓,食欲(yu)不振,痞塊,癰瘡腫毒,咽(yan)喉腫痛。
【用法用量】1~3分(fen)(0.3-0.6克),配(pei)成丸散服用。
【備注】本品亦用于(yu)農業除(chu)害藥,可(ke)毒殺(sha)鼠(shu)類、麻(ma)雀等。
處方名(ming):馬(ma)(ma)(ma)(ma)錢(qian)(qian)子(zi)(zi)(zi)(zi)、馬(ma)(ma)(ma)(ma)前子(zi)(zi)(zi)(zi)、生(sheng)馬(ma)(ma)(ma)(ma)錢(qian)(qian)、制(zhi)馬(ma)(ma)(ma)(ma)錢(qian)(qian)、炙(zhi)(zhi)馬(ma)(ma)(ma)(ma)錢(qian)(qian)子(zi)(zi)(zi)(zi)、制(zhi)馬(ma)(ma)(ma)(ma)錢(qian)(qian)子(zi)(zi)(zi)(zi)、砂炙(zhi)(zhi)馬(ma)(ma)(ma)(ma)錢(qian)(qian)子(zi)(zi)(zi)(zi)、油炙(zhi)(zhi)馬(ma)(ma)(ma)(ma)錢(qian)(qian)子(zi)(zi)(zi)(zi)、水(shui)炙(zhi)(zhi)馬(ma)(ma)(ma)(ma)錢(qian)(qian)子(zi)(zi)(zi)(zi)等
處方(fang)中寫(xie)馬(ma)錢子(zi)、馬(ma)前(qian)子(zi)均指生馬(ma)錢子(zi)。為原藥去雜質及毛茸研末入藥者。毒性(xing)特大,用須格外小心。
砂炙馬(ma)前子(zi)或稱炙馬(ma)前子(zi)。為凈馬(ma)錢子(zi)用砂子(zi)炒(chao)至膨(peng)脹內(nei)部棕(zong)黃色時取出入藥者。毒(du)性減小。
油(you)炙馬(ma)錢子又(you)稱油(you)馬(ma)錢子。為凈馬(ma)錢子在植物油(you)中炸至(zhi)膨脹內部棕黃色時(shi)取出入藥者(zhe)。毒性減小。
水炙(zhi)馬前子(zi)為凈馬錢(qian)子(zi)用水煮沸,水浸后切片(pian)晾干入藥者(zhe)。因水煮溫(wen)度低(di),不(bu)能大(da)大(da)減(jian)少其毒性,用量宜小。
制馬前(qian)子為(wei)砂炙、油炙、水(shui)炙馬前(qian)子的統稱。
藥用部位(wei):成(cheng)熟種子。
采收加工與儲藏:采制9~10月,摘取成熟果(guo)(guo)實,取出(chu)種子,洗(xi)凈(jing)附(fu)著的果(guo)(guo)肉(rou),曬干。用砂燙去毛后,研粉(fen)用。
炮制方法:馬錢(qian)子粉(fen):取(qu)沙子,置鍋(guo)內炒熱(re),加入揀凈的馬錢(qian)子,炒至(zhi)呈深(shen)黃色并鼓起,取(qu)出(chu),篩去砂子,刮去毛,研(yan)粉(fen)。油(you)馬錢(qian)子:取(qu)揀凈的馬錢(qian)子,加水煮(zhu)沸,取(qu)出(chu),再用(yong)(yong)水浸泡,撈出(chu),刮去皮毛,微(wei)晾(liang),切(qie)成(cheng)薄片。另取(qu)麻油(you)少許(xu),置鍋(guo)內燒熱(re),馬錢(qian)子片,炒至(zhi)微(wei)黃色,取(qu)出(chu),放涼。《綱目》:“或(huo)云以豆腐制過用(yong)(yong)之良,”
性味歸經:苦,寒,有毒。
①《綱目》:“苦,寒,有毒。”
②《本(ben)草(cao)原始》:“味(wei)苦,寒,大(da)毒。”歸(gui)肝(gan)、脾(pi)二經。
功能主治
1、通絡(luo)止(zhi)痛:用治(zhi)風濕頑痹或拘攣(luan)麻木(mu)。
2、消腫(zhong)散結:用治(zhi)外傷瘀腫(zhong)疼痛及癰疽腫(zhong)痛。治(zhi)多種(zhong)癌腫(zhong),有一定療效。
3、治療小兒麻痹后遺(yi)癥,腰椎間盤突出癥,三(san)叉(cha)神經痛(tong),類風(feng)(feng)濕性關節(jie)炎,跌打損傷、瘀血疼(teng)痛(tong),風(feng)(feng)寒濕痹、全身關節(jie)拘(ju)急(ji)、麻木,癌腫等。主治咽(yan)喉痹痛(tong),癰疽腫毒(du),風(feng)(feng)痹疼(teng)痛(tong),骨折,面神經麻痹,重癥肌無(wu)力。
使用價值
木材灰白色,結構(gou)堅硬(ying)致密,可(ke)供車輛及農(nong)具用料。