武帝失策
晉武帝統一(yi)三國,開(kai)天人之功,成霸(ba)王(wang)之業。但(dan)是,他完(wan)成大一(yi)統之后就開(kai)始縱情聲(sheng)色,又(you)無(wu)(wu)遠大眼光,拒(ju)絕(jue)徙胡,反接受大批匈奴歸附。其罷州郡兵(大郡置(zhi)100、小(xiao)郡50),令(ling)地(di)方武備廢弛(chi),連盜(dao)賊亦(yi)不能制(zhi),故胡人起兵,全無(wu)(wu)阻礙。司(si)馬(ma)光主編的《資(zi)治通鑒(jian)》即持這種觀點。同時,武帝以宗室屏藩(fan)而(er)行封建(jian)制(zhi),卻引致(zhi)八王(wang)之亂,令(ling)晉室自(zi)弱實方。
八王之亂
八王之(zhi)亂(luan)前(qian)后持續七年,戰火(huo)東(dong)起河南鄴(ye)郡,西至長安,范圍不限于中央,以致生靈涂炭,盜(dao)賊四起。中原地區雖經曹魏(wei)及晉初數十年的整飭,但尚未完全(quan)重建,逢此變故,人(ren)民戰死(si)餓死(si)百萬以上,令(ling)晉室國力大(da)減。八王之(zhi)亂(luan)后期,匈奴劉淵據平陽、氐(di)人(ren)李雄據成都,晉室已告分裂。羯人(ren)石(shi)勒、王彌,更率(lv)軍隊乘虛流竄,蹂躪大(da)河南北。房玄齡等(deng)編纂的《晉書》,將八王之(zhi)亂(luan)視作永嘉(jia)之(zhi)亂(luan)的一個主要原因。
西晉腐朽
西晉政(zheng)(zheng)治黑(hei)暗,士大夫雖身(shen)(shen)系國家要職(zhi),為(wei)求明(ming)哲保(bao)身(shen)(shen),崇尚清談,相(xiang)率鄙棄政(zheng)(zheng)事(shi)俗務,以此為(wei)清高,如(ru)王戎、王衍(yan)、樂廣等,位居三公,平日不論世事(shi)。
錢穆《國史大綱》謂西晉(jin)由君主至世(shi)族皆無氣節,如匈奴劉聰問晉(jin)懷帝(di)為(wei)何(he)有骨肉(rou)相(xiang)殘之事,懷帝(di)說:“故為(wei)陛下自相(xiang)驅(qu)除(chu),此(ci)殆天(tian)意。
”貴(gui)為三(san)公的(de)王衍,竟勸石勒稱帝。故錢穆(mu)評謂:“君臣(chen)男女,無廉恥節,猶(you)不如胡(hu)人(ren)略涉漢學,粗識大義。”
漢魏以來胡人內徙
兩漢(han)以(yi)來,不(bu)斷與西(xi)北外族作戰,戰后基(ji)於(wu)“柔遠人(ren)也(ye)”的觀(guan)念,把投降(jiang)的部落遷入塞內,與漢(han)族雜居。如漢(han)文帝(di)時,晁錯建議用重賞厚(hou)酬招胡(hu)民(min)實邊;漢(han)宣帝(di)時,納呼韓邪“保塞內附”;東漢(han)光武(wu)亦曾徙南匈奴數萬(wan)人(ren)居西(xi)河。凡此種(zhong)種(zhong),皆為“容(rong)胡(hu)”措施,即使曹操(cao)將降(jiang)附的匈奴分為五(wu)部;分別(bie)居於(wu)山西(xi)汾水等地,也(ye)不(bu)能挽回(hui)局(ju)勢。至晉武(wu)帝(di)時,郭欽指出“西(xi)北諸郡,皆為戎居”。惠帝(di)時的江統亦強調(diao)關中百多萬(wan)人(ren)口中,“戎狄居半”,并州匈奴五(wu)部之眾,人(ren)至萬(wan)萬(wan)。隨時會引發變亂。
西(xi)晉王朝未(wei)能徙胡
西晉(jin)初年(nian),不(bu)少(shao)胡(hu)人已(yi)入居關中(zhong)及涇、渭(wei)二水流域,勢如弧形,包圍晉(jin)都洛陽,形勢極(ji)不(bu)利(li)。故武帝太康初年(nian),侍御史(shi)郭欽請徙(xi)胡(hu)族(zu)于(yu)塞外(wai),并以漢(han)人實邊以絕胡(hu)患,武帝不(bu)納。惠帝元康元年(nian),江統作《徙(xi)戎論》,謂若(ruo)不(bu)立刻徙(xi)胡(hu),晉(jin)室岌岌可危(wei)。亦不(bu)為(wei)惠帝接納。當(dang)時(shi)形勢已(yi)積重難返,既無法徙(xi)胡(hu),即使要(yao)他們“各附(fu)本種,還其舊(jiu)土”,亦不(bu)可能(neng),故所有徙(xi)胡(hu)之(zhi)議,成為(wei)一紙空文。加上政府容許胡(hu)人移(yi)入,只(zhi)有加深(shen)胡(hu)漢(han)兩族(zu)的矛盾。
胡族武裝逐(zhu)漸強盛(sheng)
東漢末(mo),政(zheng)府與(yu)州郡為(wei)(wei)挽救戰亂(luan)的(de)頹勢,乃以(yi)降服的(de)胡人(ren)為(wei)(wei)兵(bing),保(bao)衛(wei)疆(jiang)土,如漢靈帝以(yi)南匈(xiong)奴兵(bing)助平(ping)黃巾。魏晉政(zheng)府亦繼承這“用(yong)(yong)(yong)胡”政(zheng)策,曹操用(yong)(yong)(yong)氐族(zu)兵(bing),又將匈(xiong)奴編入(ru)軍隊(dui),增強戰斗(dou)力。晉武帝以(yi)匈(xiong)奴人(ren)劉(liu)淵(yuan)為(wei)(wei)北部都尉(wei)、惠帝更(geng)以(yi)劉(liu)淵(yuan)為(wei)(wei)五(wu)部大都督。以(yi)胡人(ren)為(wei)(wei)兵(bing),這情(qing)況(kuang)于八王之亂(luan)時(shi)更(geng)普(pu)遍,如王浚,司(si)馬(ma)騰用(yong)(yong)(yong)鮮卑人(ren),成都王則(ze)用(yong)(yong)(yong)匈(xiong)奴。在(zai)用(yong)(yong)(yong)胡策略下,胡人(ren)盡(jin)知西晉國(guo)力虛實,只要時(shi)機(ji)一到,便起兵(bing)作亂(luan)。
與(yu)此同(tong)時,胡族(zu)的軍事實力也逐漸顯現出(chu)來。晉武帝時發生(sheng)的秦涼(liang)之變中,禿發樹機能屢敗(bai)晉軍,動亂持續(xu)十年。晉惠(hui)帝時又有齊萬(wan)年起(qi)事,晉廷(ting)主帥昏庸,折損大(da)將周(zhou)處。
西(xi)晉(jin)自武帝太康(kang)二年(nian)至惠(hui)帝太熙元年(nian)(282-292)十年(nian)間,幾無歲不(bu)旱,關中(zhong)大(da)(da)饑,以致“人多饑乏(fa),更相(xiang)鬻賣,奔迸流移,不(bu)可勝數。”此后又(you)發(fa)生蝗災(zai)瘟疫(yi),引(yin)發(fa)大(da)(da)規(gui)模的(de)(de)(de)災(zai)民流徙。西(xi)晉(jin)王朝對天災(zai)應對乏(fa)力,對天災(zai)所引(yin)發(fa)的(de)(de)(de)社會問題應對失當(dang),激化了(le)社會矛盾,造(zao)成了(le)包(bao)括李特起義在內的(de)(de)(de)一(yi)系列(lie)反抗(kang)運動,進一(yi)步削弱(ruo)了(le)晉(jin)王朝的(de)(de)(de)統治。同時,北方大(da)(da)范圍的(de)(de)(de)饑饉(jin)也(ye)造(zao)成關中(zhong)和(he)晉(jin)都洛陽糧食緊張(zhang),削弱(ruo)了(le)其(qi)抵抗(kang)外部(bu)進攻的(de)(de)(de)能力。
在永(yong)嘉之亂(luan)已露端倪時,八王(wang)之亂(luan)的勝利者司(si)馬(ma)(ma)越(yue)著意(yi)于(yu)晉(jin)廷(ting)內部(bu)的權力斗爭。晉(jin)惠(hui)帝中毒身亡后,司(si)馬(ma)(ma)越(yue)擁立(li)司(si)馬(ma)(ma)熾、殺(sha)司(si)馬(ma)(ma)覃,借(jie)以(yi)打(da)壓羊(yang)皇后的勢力;不(bu)久司(si)馬(ma)(ma)越(yue)與晉(jin)懷(huai)帝司(si)馬(ma)(ma)熾又矛盾激(ji)化,于(yu)是(shi)他在外(wai)安插(cha)黨羽、在內威逼晉(jin)帝,結(jie)果既因所托非人使洛(luo)陽(yang)失去屏障(zhang),又因心(xin)懷(huai)不(bu)臣加劇晉(jin)廷(ting)內部(bu)矛盾,并且未(wei)能及時對(dui)劉淵和(he)石(shi)勒進行有效(xiao)打(da)擊,對(dui)永(yong)嘉之亂(luan)的擴(kuo)大起(qi)到(dao)推動作(zuo)用。
勞榦剖析永嘉(jia)之(zhi)亂謂(wei):由于“據守江南的人(ren)勤(qin)王不力,對京(jing)師不作有(you)效(xiao)的援助”。亦備一說。
惠帝永興(xing)元年(304年),劉淵(yuan)叛晉,自稱漢王,上尊漢高祖與昭烈帝。
懷帝(di)永(yong)嘉二(er)年(nian)(nian)(308年(nian)(nian)),匈(xiong)奴劉淵(yuan)自立於平陽(yang),建立漢國。
壺關之爭
永嘉三年(309年)夏(xia)季,漢主(zhu)劉(liu)(liu)(liu)淵讓王(wang)彌與楚王(wang)劉(liu)(liu)(liu)聰(cong)(cong)一(yi)起進(jin)攻壺關(guan),以(yi)石勒任前鋒都督。晉(jin)將劉(liu)(liu)(liu)琨派遣護軍黃肅、韓(han)述救援壺關(guan),劉(liu)(liu)(liu)聰(cong)(cong)在(zai)西澗打(da)敗韓(han)述,石勒在(zai)封(feng)田打(da)敗黃肅,把他們都殺了。司(si)馬越派遣淮南內史王(wang)曠、將軍施(shi)融(rong)、曹(cao)(cao)超帶(dai)兵抵(di)御劉(liu)(liu)(liu)聰(cong)(cong)等人。王(wang)曠不聽施(shi)融(rong)勸阻,貿然進(jin)軍,在(zai)太行(xing)與劉(liu)(liu)(liu)聰(cong)(cong)遭遇,在(zai)長(chang)平(ping)地區交戰,王(wang)曠的軍隊慘(can)敗,施(shi)融(rong)、曹(cao)(cao)超都戰死。劉(liu)(liu)(liu)聰(cong)(cong)于是攻陷屯留、長(chang)子,一(yi)共斬獲一(yi)萬九千首級。上黨太守龐淳交出壺關(guan)向漢投降(jiang)。
永嘉(jia)三(san)年(nian)(309年(nian))秋八月,漢主劉(liu)淵命令劉(liu)聰等人(ren)進(jin)(jin)兵攻(gong)打洛陽,這(zhe)是劉(liu)漢政權首次(ci)進(jin)(jin)攻(gong)洛陽。晉廷派平北將軍曹武(wu)等人(ren)抵御劉(liu)聰,都被劉(liu)聰打敗。劉(liu)聰長驅直入到達(da)宜陽,自(zi)己(ji)倚仗著已(yi)經多次(ci)取勝(sheng),懈怠而(er)不進(jin)(jin)行防備。九月,弘農(nong)太守垣延(yan)假裝投降(jiang),夜間突襲(xi)劉(liu)聰的軍隊,劉(liu)聰大敗而(er)歸。
與(yu)此同時,王浚派(pai)遣祁(qi)弘與(yu)鮮(xian)卑人段(duan)務勿(wu)塵在飛龍山攻(gong)打石(shi)勒(le),石(shi)勒(le)大敗,撤退(tui)到(dao)黎(li)陽駐扎。
永(yong)嘉三年(nian)(nian)(309年(nian)(nian))冬十(shi)月,漢(han)主劉(liu)淵再次派遣(qian)劉(liu)聰、王彌、劉(liu)曜、劉(liu)景率領(ling)五萬精銳(rui)騎兵(bing)進犯洛陽(yang),派呼延翼帶領(ling)步兵(bing)作為后續軍(jun)隊。十(shi)月二十(shi)一日(丙辰),劉(liu)聰等人到達(da)宜陽(yang)。晉廷因為漢(han)軍(jun)剛剛失敗,沒(mei)有料到他們(men)這么快又(you)來(lai)了(le),大為恐慌。
十月二(er)十六日(ri)(辛酉),劉聰屯兵西明門。北(bei)宮純(chun)等(deng)(deng)人(ren)帶(dai)領(ling)一千多勇士(shi)趁黑(hei)夜突襲漢軍營壘,殺了他們的征虜將(jiang)軍呼延(yan)顥。次(ci)日(ri),劉聰向南到洛(luo)水駐扎。不久,呼延(yan)翼又(you)被部(bu)下(xia)殺死,部(bu)眾潰散。劉淵下(xia)令讓劉聰等(deng)(deng)人(ren)撤(che)兵回(hui)來。劉聰上奏表,堅持要留下(xia)來進(jin)攻洛(luo)陽(yang),劉淵同意了。而(er)司馬越(yue)也環城防守(shou)。
不久,劉(liu)(liu)聰(cong)(cong)自(zi)己到嵩山祈禱,留(liu)下劉(liu)(liu)厲和呼延朗代理指(zhi)揮留(liu)守的(de)軍(jun)隊。司馬(ma)越采納太傅參(can)軍(jun)孫(sun)詢的(de)建議,乘虛(xu)出兵襲擊呼延朗,果(guo)然取勝,殺死了呼延朗,劉(liu)(liu)厲則(ze)跳入(ru)洛水而死。王彌勸劉(liu)(liu)聰(cong)(cong)撤軍(jun),劉(liu)(liu)聰(cong)(cong)不敢自(zi)行(xing)撤兵。后劉(liu)(liu)淵在宣于之的(de)勸說(shuo)下再(zai)次(ci)下令召劉(liu)(liu)聰(cong)(cong)等人回來(lai),劉(liu)(liu)聰(cong)(cong)這(zhe)才撤軍(jun)。
漢政權兩次進攻洛陽失(shi)敗,遂調整策略(lve)。
永嘉三年(nian)(309年(nian)),漢政權第二次(ci)撤兵前,王彌(mi)(mi)曾(ceng)議(yi)親(qin)自“在兗州、豫州之間招募兵士,收聚糧食(shi)”。于是,在劉聰(cong)等撤回平(ping)陽時(shi),王彌(mi)(mi)則向南(nan)(nan)出兵。王彌(mi)(mi)出身(shen)世(shi)家大族,有號召力。在潁川、襄城、汝南(nan)(nan)、南(nan)(nan)陽、河(he)南(nan)(nan)的流民幾萬(wan)家,一直被當(dang)地土(tu)著居民欺擾,紛紛放火燒城焚邑,殺掉郡守、長史(shi)等官員,響應王彌(mi)(mi)。
永嘉四年(nian)(310年(nian)),劉和接替劉淵為君,不久被其弟劉聰奪位。同時(shi),由于(yu)王(wang)彌(mi)等切斷糧道,洛(luo)陽(yang)發生饑荒。司馬(ma)越派遣使者帶(dai)著插(cha)羽毛(mao)的(de)檄文征(zheng)召全(quan)國軍隊(dui),讓(rang)他們來救(jiu)援(yuan)京(jing)城(cheng)。懷帝對(dui)使者說:“替我告訴各征(zheng)、鎮,還可(ke)以(yi)援(yuan)救(jiu),遲了(le)就(jiu)來不及了(le)!”然而(er),征(zheng)南將軍山簡(jian)的(de)救(jiu)兵(bing)被王(wang)如打敗,荊州(zhou)刺史王(wang)澄親自(zi)帶(dai)兵(bing)援(yuan)助洛(luo)陽(yang),聞訊(xun)而(er)部眾(zhong)不戰自(zi)潰(kui),也只好回師,其他藩(fan)鎮作壁上觀,終究沒有軍隊(dui)到達。晉廷商議,多數(shu)人想(xiang)遷(qian)都逃(tao)難,王(wang)衍(yan)反對(dui)。這時(shi),石勒(le)(le)已南下(xia)渡過黃河,屢屢取勝。司馬(ma)越在(zai)朝中喪失(shi)人心,在(zai)外(wai)擔憂石勒(le)(le),于(yu)是請求親自(zi)討伐(fa)石勒(le)(le),并且屯兵(bing)鎮守在(zai)兗州(zhou)、豫州(zhou)。
永(yong)嘉四年(310年)十(shi)一月十(shi)五(wu)日,司(si)馬(ma)越(yue)率領(ling)四萬兵士(shi)向許昌進發,除留(liu)下必要的監視力量外,幾(ji)乎搬空了洛陽朝(chao)廷。宮廷缺少守衛(wei),饑(ji)餓日益嚴重(zhong),宮殿中死人交(jiao)相雜(za)橫,盜(dao)賊公然(ran)搶劫,各府、寺、營(ying)、署,都挖掘壕塹自(zi)衛(wei)。
寧平城之戰
永嘉五年(311年),劉聰派(pai)劉曜率(lv)兵四萬(wan)攻洛陽(yang)(yang)。當(dang)時晉王朝(chao)仍處于(yu)內訌(hong)中,晉懷帝派(pai)荀晞討東海(hai)王司(si)(si)馬越,司(si)(si)馬越病死。王衍決定秘(mi)不發喪,以襄陽(yang)(yang)王司(si)(si)馬范為大(da)將(jiang)軍(jun)統令(ling)其部,回到(dao)東海(hai)國(guo)安(an)葬。
四月,石勒率輕裝騎(qi)兵追(zhui)(zhui)擊太(tai)傅司馬(ma)(ma)(ma)越(yue)的靈(ling)車,在(zai)苦縣寧平城追(zhui)(zhui)上,把晉(jin)朝軍隊(dui)打得大敗,又放開騎(qi)兵包圍并(bing)用(yong)弓箭射擊,十多萬(wan)晉(jin)朝官兵互相踐踏(ta)堆積如(ru)山,無一人幸免。太(tai)尉王(wang)(wang)衍、襄陽王(wang)(wang)司馬(ma)(ma)(ma)范、武陵莊王(wang)(wang)司馬(ma)(ma)(ma)澹、西河王(wang)(wang)司馬(ma)(ma)(ma)喜、齊(qi)王(wang)(wang)司馬(ma)(ma)(ma)超、吏部尚書劉望(wang)、廷尉諸葛銓、豫州刺史(shi)劉喬、太(tai)傅長史(shi)庾銓等(deng)人都被擒(qin)獲。當夜(ye),石勒派人推(tui)倒墻把這些人壓死了。石勒又剖開司馬(ma)(ma)(ma)越(yue)的靈(ling)柩,焚燒了司馬(ma)(ma)(ma)越(yue)的尸體。
寧(ning)平城(cheng)之戰(zhan)后,洛(luo)陽(yang)已岌岌可(ke)危。茍晞建議遷都(dou),但群臣(chen)因貪戀洛(luo)陽(yang)財物(wu)而(er)勸阻(zu)。其后洛(luo)陽(yang)饑荒(huang)加重,百官逃亡(wang),晉懷帝決心遷都(dou),卻連必要的警(jing)衛隊都(dou)沒有,未能成(cheng)行。而(er)呼(hu)延晏已經率領二萬七千名兵士進犯(fan)洛(luo)陽(yang)。晉軍(jun)連敗十二仗,死三萬人,未能阻(zu)擋漢軍(jun)。
永(yong)嘉五年(311年)五月(yue)(yue)二十(shi)七日(ri),呼(hu)延(yan)晏先于(yu)劉曜(yao)、王(wang)彌(mi)、石勒(le)等到(dao)達洛陽(yang)。二十(shi)八日(ri),攻打平昌(chang)門(men)。三(san)十(shi)日(ri),攻克平昌(chang)門(men),焚燒東(dong)(dong)陽(yang)門(men)以及(ji)各(ge)府(fu)寺等房屋建筑。六月(yue)(yue)初一日(ri),呼(hu)延(yan)晏因援兵未到(dao),擄掠后撤退。晉懷帝在洛水安排準備了一些船只,準備向東(dong)(dong)逃難,呼(hu)延(yan)晏都將之焚燒。而(er)王(wang)彌(mi)和劉曜(yao)也(ye)趕(gan)到(dao)了。
永(yong)嘉五(wu)年(311年)六月十一日(ri),王彌、呼延(yan)晏(yan)攻克宣陽(yang)門(men),進入南宮,登上太(tai)極(ji)前殿,放縱士兵大(da)肆(si)搶掠。懷帝出華林園的(de)門(men),想逃奔長(chang)安,漢兵追(zhui)上把他抓住,囚禁(jin)在(zai)端門(men)。劉(liu)曜從(cong)西明(ming)門(men)進城到(dao)武庫駐扎。十二(er)日(ri),劉(liu)曜殺死晉(jin)太(tai)子(zi)司馬詮等人,士人百姓死了三萬(wan)多(duo)人。于是又(you)挖(wa)掘各個(ge)陵(ling)墓(mu),把宮廟、官府都焚燒光了。劉(liu)曜納娶惠帝羊皇后,把晉(jin)懷帝以及皇帝專用的(de)六方玉(yu)璽都送往平(ping)陽(yang)。
永嘉六年(312年),安定太守賈疋迎(ying)立(li)秦王業為太子,卻(que)傳(chuan)來懷(huai)帝(di)遇(yu)害(hai)消息(xi)。司馬業遂(sui)登(deng)位為愍帝(di),改元建興(xing),都長(chang)安。
建興四年(316年),劉曜再度攻(gong)入(ru)關中(zhong),進圍長安。長安城中(zhong)糧食匱乏,出(chu)現了同類(lei)相食的景象,死者過半。
十一月,長安(an)城(cheng)破,愍(min)帝出降(jiang),被擄至(zhi)平(ping)陽,西晉亡。
建(jian)興五年(317年),晉愍(min)帝在(zai)平陽被殺,瑯琊(ya)王司馬睿在(zai)江南建(jian)立政權,史稱東晉。
晉(jin)武帝司馬炎篡奪(duo)曹魏政權,到晉(jin)愍(min)帝司馬鄴出降,西晉(jin)滅亡,西晉(jin)國祚(zuo)僅歷五十一年。
晉(jin)室南渡后(hou),北方便成為(wei)(wei)胡(hu)族活動(dong)的(de)(de)大舞臺。自(zi)匈奴劉氏興起(qi),五胡(hu)便展開連(lian)串的(de)(de)建(jian)國(guo)運動(dong),彼此混戰不休,令中原(yuan)人民流(liu)離失所,死傷無(wu)數(shu)。加上戰爭阻礙生產(chan),使開發近千(qian)年的(de)(de)中原(yuan)淪為(wei)(wei)白骨蔽野(ye)之地。此亦為(wei)(wei)異族首次成功入主(zhu)中原(yuan)。
永(yong)嘉(jia)之亂后(hou)(hou),北(bei)方五胡民族相(xiang)繼(ji)建(jian)國,匈奴(nu)早有奪取中(zhong)原的野心,酋長劉(liu)宣(xuan)謂(wei):“自漢(han)(han)(han)亡以來(lai),魏晉(jin)代興,我單于雖有虛號(hao),無復尺土(tu)之業,自諸王(wang)侯,降同編(bian)戶,今司馬(ma)氏(shi)骨肉(rou)相(xiang)殘,四海鼎沸(fei),興邦(bang)復業,此(ci)其(qi)時矣!”故八王(wang)作亂期間(jian),劉(liu)淵及劉(liu)聰(cong)已建(jian)漢(han)(han)(han)國,后(hou)(hou)劉(liu)曜陷長安,滅(mie)西(xi)晉(jin),據長安建(jian)前趙;山西(xi)、山東則為(wei)羯(jie)人石(shi)勒(le)所(suo)據,國號(hao)為(wei)后(hou)(hou)趙。鮮(xian)卑(bei)本居塞外,日漸強大(da);酋長檀石(shi)槐統一(yi)鮮(xian)卑(bei)各部(bu),劃(hua)為(wei)三部(bu),繼(ji)匈奴(nu)成為(wei)較強民族,包括:慕(mu)容氏(shi)居于幽州、段氏(shi)居遼(liao)西(xi)、宇文氏(shi)居遼(liao)東、拓(tuo)跋氏(shi)居漠北(bei)。后(hou)(hou)來(lai),慕(mu)容氏(shi)與拓(tuo)跋氏(shi)相(xiang)繼(ji)入主中(zhong)原,分別建(jian)立前燕及代國(北(bei)魏)。至于氐、羌,氐人李(li)雄(xiong)于惠(hui)帝末年(nian)建(jian)“成”國,后(hou)(hou)改國號(hao)“漢(han)(han)(han)”;不久,氐人苻健一(yi)族建(jian)前秦(qin),都長安。羌人建(jian)國較后(hou)(hou),主要有淝水之戰后(hou)(hou)的后(hou)(hou)秦(qin)。
永(yong)嘉亂(luan)時,瑯琊王司(si)馬睿以安東將軍(jun),都(dou)督揚州軍(jun)事(shi),出鎮建康(kang)(今(jin)南京(jing)),聞愍帝遇害,得(de)北(bei)方(fang)大族王敦、王導幫助,又(you)拉(la)攏得(de)江東士族如(ru)顧榮、賀循、陸機的擁護(hu),于建康(kang)(今(jin)南京(jing))即位,是為(wei)(wei)(wei)晉元帝。從此東晉建立(li),下開宋、齊、梁、陳之(zhi)局。北(bei)方(fang)則自劉淵(yuan)稱號建國,到(dao)鮮卑(bei)拓跋(ba)氏(shi)統一北(bei)方(fang),前后136年間皆(jie)陷紛亂(luan)狀(zhuang)態(tai),先后興起很(hen)多國家,史稱“五胡十六國”。此后南北(bei)分裂(lie)達270余年,南北(bei)對立(li)因分裂(lie)日久而加深,有(you)“南謂北(bei)為(wei)(wei)(wei)索虜,北(bei)謂南為(wei)(wei)(wei)島夷”之(zhi)論。
晉(jin)(jin)建武年間,晉(jin)(jin)元帝率中原漢(han)族(zu)(zu)衣(yi)冠仕族(zu)(zu)臣民(min)南(nan)(nan)渡,史稱“衣(yi)冠南(nan)(nan)渡”,這(zhe)是(shi)(shi)(shi)中原漢(han)人第一次大規模南(nan)(nan)遷,主(zhu)要有林、陳、黃、鄭、詹、邱、何、胡八姓。“衣(yi)冠”是(shi)(shi)(shi)文明的(de)意思,衣(yi)冠南(nan)(nan)渡即是(shi)(shi)(shi)中原文明南(nan)(nan)遷,晉(jin)(jin)朝(chao)遷都建康(今南(nan)(nan)京)。
五胡入據中原后,北方中原人流亡四方,死(si)者(zhe)不可勝數;晉室南(nan)渡建(jian)(jian)國,中原人士亦隨之(zhi)南(nan)移(yi),他們帶來先進(jin)的技(ji)術及資金,又使當時(shi)尚(shang)未(wei)得(de)到(dao)充分開發的江(jiang)南(nan)地(di)區(qu)得(de)到(dao)充足(zu)的勞動力。此后,江(jiang)南(nan)地(di)區(qu)冶鐵、造(zao)紙(zhi)、紡織、制瓷等技(ji)術也得(de)到(dao)進(jin)一(yi)步發展。而建(jian)(jian)康(今南(nan)京)、京口、山陰、江(jiang)陵(ling)、成(cheng)都(dou)、廣州成(cheng)為當時(shi)繁榮的都(dou)市。
對此(ci),學界也存在不同觀點(dian),認(ren)為南方開發的(de)主要勞(lao)動(dong)力是(shi)南方既有的(de)非華夏人口(例(li)如山越),衣冠南渡本身并不會直接在勞(lao)動(dong)力和生產技術上帶(dai)給南方多大幫助。
永嘉以(yi)后,胡(hu)(hu)(hu)人(ren)盤據中(zhong)原,他們在武力上(shang)(shang)是(shi)勝(sheng)利者,但文(wen)(wen)化(hua)(hua)上(shang)(shang)卻被漢(han)人(ren)同(tong)化(hua)(hua)。五胡(hu)(hu)(hu)的(de)(de)首領多(duo)傾(qing)慕中(zhong)原文(wen)(wen)化(hua)(hua),重用漢(han)人(ren),委(wei)以(yi)國政。如石勒用張賓,苻堅用王猛,北魏拓跋氏用崔(cui)浩(hao)、李(li)安(an)世,北周宇文(wen)(wen)氏用蘇綽等。其(qi)中(zhong)鮮卑建立(li)的(de)(de)北魏,孝文(wen)(wen)帝更推行(xing)大(da)規模的(de)(de)漢(han)化(hua)(hua)運動(dong),胡(hu)(hu)(hu)漢(han)相(xiang)互通婚(hun),泯滅(mie)兩(liang)族(zu)(zu)(zu)(zu)(zu)界限。其(qi)后,胡(hu)(hu)(hu)化(hua)(hua)的(de)(de)漢(han)人(ren)高歡,與漢(han)化(hua)(hua)的(de)(de)胡(hu)(hu)(hu)人(ren)宇文(wen)(wen)泰更積極從事民族(zu)(zu)(zu)(zu)(zu)調和(he)工作。在南(nan)方,晉(jin)室定都建康(今(jin)南(nan)京)后,隨之(zhi)南(nan)遷的(de)(de)中(zhong)原大(da)族(zu)(zu)(zu)(zu)(zu),亦積極剿滅(mie)山越盜寇,開發(fa)江南(nan),其(qi)中(zhong)以(yi)廣州(zhou)的(de)(de)發(fa)展最著名。自永嘉以(yi)后,南(nan)、北方皆出現民族(zu)(zu)(zu)(zu)(zu)融(rong)和(he),擴大(da)中(zhong)華民族(zu)(zu)(zu)(zu)(zu)的(de)(de)內(nei)涵(han);亦調和(he)胡(hu)(hu)(hu)漢(han)文(wen)(wen)化(hua)(hua),漢(han)族(zu)(zu)(zu)(zu)(zu)文(wen)(wen)化(hua)(hua)既吸納(na)胡(hu)(hu)(hu)族(zu)(zu)(zu)(zu)(zu)文(wen)(wen)化(hua)(hua)的(de)(de)精(jing)粹,取長補短(duan),下開隋唐文(wen)(wen)化(hua)(hua)。
西晉政權(quan)(quan)高層爭權(quan)(quan)奪利,無視平(ping)(ping)民(min)百(bai)姓生死,致使(shi)民(min)不聊(liao)生,饑荒遍野,適(shi)時處(chu)于底(di)層的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)平(ping)(ping)民(min)、和(he)部分受壓迫(po)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)少數(shu)民(min)族團結起來(lai)反抗西晉政權(quan)(quan)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)暴虐,這(zhe)(zhe)一斗(dou)爭是(shi)正當的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)。但(dan)這(zhe)(zhe)一運(yun)動(dong)(dong)發展到一定(ding)階段,運(yun)動(dong)(dong)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)領導權(quan)(quan)落入(ru)少數(shu)民(min)族的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)部落領袖(xiu)手里時,某些野心家(jia)為(wei)了維系自(zi)己(ji)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)統治,或(huo)是(shi)鼓動(dong)(dong)本族對漢(han)族人民(min)進行(xing)殘酷虐殺(sha)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)行(xing)為(wei),如(ru):石虎(hu)、苻生等。或(huo)是(shi)籠絡漢(han)族名士(shi)為(wei)其所用(yong),甚至徹底(di)拋棄舊習(xi)俗,徹底(di)融入(ru)漢(han)族,如(ru):苻堅、拓(tuo)跋宏(hong)等。而正是(shi)后者的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)行(xing)為(wei),為(wei)未來(lai)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)北方政權(quan)(quan)統一中國,打(da)下了堅實的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)基礎(chu)。
《世說(shuo)新語(yu)·輕詆》:“桓公入洛,過淮(huai)泗,踐北境,與諸僚屬(shu)登平乘樓,眺矚中原,慨然曰:‘遂(sui)使神州陸沉(chen),百年(nian)丘虛,王夷甫諸人不(bu)(bu)得不(bu)(bu)任其責(ze)!”
南朝劉義慶評價,永嘉(jia)之(zhi)亂、神州陸沉,司(si)馬越(yue)、王衍(yan)之(zhi)責首當其(qi)沖(chong),不可推卻(que)。