若(ruo)有人兮山之阿,被(bei)薜荔兮帶女蘿。
既(ji)含睇兮又宜笑,子慕予(yu)兮善窈窕。
乘赤豹兮(xi)從文貍,辛夷車兮(xi)結桂(gui)旗。
被石蘭兮帶杜衡(heng),折芳馨(xin)兮遺(yi)所思。
余處幽(you)篁兮終不(bu)見天,路險難(nan)兮獨后來。
表獨立兮山之(zhi)上,云容容兮而在下。
杳冥冥兮羌晝晦,東風飄兮神靈雨。
留(liu)靈修兮(xi)憺忘歸(gui),歲既晏兮(xi)孰華予?
采三秀兮(xi)于山間(jian),石磊磊兮(xi)葛蔓蔓。
怨公(gong)子兮悵忘(wang)歸,君(jun)思我兮不得閑。
山中人兮芳杜若,飲石泉(quan)兮蔭松柏,
君思我(wo)兮然(ran)疑作(zuo)。
雷填(tian)填(tian)兮雨冥冥,猨啾啾兮狖夜鳴。
風颯颯兮木(mu)蕭蕭,思公(gong)子(zi)兮徒離憂。
九(jiu)歌:《楚(chu)辭》篇名。原為傳(chuan)說中的一種(zhong)遠(yuan)古歌曲的名稱,屈原據民間祭神樂歌改作或加工而成,共(gong)十(shi)一篇。
山鬼:即一般所(suo)說的山神,因為未獲天帝正式冊(ce)封在正神之列(lie),故稱山鬼。
山之阿(ē):山隈,山的彎曲處。
被(pī):通假字(zi),通“披”。薜荔、女蘿:皆蔓(man)生植物。
含(han)睇:含(han)情而視。睇(dì),微視。宜(yi)笑:笑得很美。
子(zi):山鬼對(dui)所愛(ai)慕男子(zi)的稱呼。窈(yao)窕:嫻雅美好貌。
赤豹:皮毛(mao)呈褐的(de)(de)豹。從(cong)(cong):跟從(cong)(cong)。文:花紋(wen)(wen)。貍:狐一(yi)類的(de)(de)獸。文貍:毛(mao)色有花紋(wen)(wen)的(de)(de)貍。
辛夷(yi)車:以辛夷(yi)木為(wei)車。結:編結。桂旗(qi),以桂為(wei)旗(qi)。
石蘭、杜蘅:皆香(xiang)草(cao)名(ming)。
遺(wèi):贈。
余:我。篁:竹(zhu)。
表:獨立突出之貌。
容(rong)容(rong):即“溶溶”,水(shui)或煙(yan)氣流動之貌。
杳冥冥:又(you)幽(you)深又(you)昏暗。羌(qiang):語助(zhu)詞。
神靈(ling)雨:神靈(ling)降下雨水。
靈修:指神(shen)女。憺(dàn):安樂。
晏:晚。華予(yu):讓(rang)我像花(hua)一樣(yang)美(mei)麗。華,花(hua)。
三秀:芝(zhi)草,一年開三次花,傳說服(fu)食了(le)能延年益壽。
磊(lei)磊(lei):亂石堆積(ji)的樣子(zi)。葛(ge):葛(ge)草。蔓蔓:連接不(bu)斷的樣子(zi)。
公子:也指神女。
“君思”句:意謂君子之所以(yi)不來相會,是因為沒(mei)有空閑。
杜若:香草。
蔭松柏:住在松柏樹(shu)下。
然疑作:信(xin)疑交加。然,相信(xin);作,起。
靁:同“雷”。填(tian)填(tian):雷聲。
猨:同“猿(yuan)”。啾啾:猿(yuan)叫聲。狖(yòu):長尾猿(yuan)。
颯颯:風(feng)吹(chui)聲(sheng)。蕭(xiao)(xiao)蕭(xiao)(xiao):風(feng)吹(chui)落葉(xie)的聲(sheng)音。
離:通“罹”,遭受。
好像有人在(zai)那山隈經過,是我身披薜荔腰(yao)束女蘿。
含(han)情注視巧笑多(duo)么優美,你會羨慕我的姿(zi)態婀娜。
駕乘赤豹后(hou)面跟著花貍,辛夷(yi)木車桂花扎起彩旗。
是我身披(pi)石蘭腰束(shu)杜衡,折枝鮮花贈你聊表相思(si)。
我在幽深竹林不見天日(ri),道路艱(jian)險難行獨自來(lai)遲。
孤身一人佇立高高山巔,云(yun)霧溶(rong)溶(rong)腳下浮動舒卷。
白晝(zhou)昏(hun)昏(hun)暗暗如同(tong)黑夜,東(dong)風飄旋(xuan)神靈降下雨點。
等待神女怡(yi)然(ran)忘卻歸(gui)去,年漸老誰讓我永如花(hua)艷?
在山間采摘益壽的芝草,巖石磊磊葛(ge)藤四處盤(pan)繞(rao)。
抱怨神(shen)女(nv)悵然忘卻歸去,你想(xiang)我嗎難道(dao)沒空來到。
山中人兒就像(xiang)芬芳杜若(ruo),石泉口中飲松柏頭上遮,
你(ni)想我嗎心中信(xin)疑交錯。
雷(lei)聲(sheng)滾滾雨勢溟(ming)溟(ming)蒙蒙,猿鳴啾(jiu)啾(jiu)穿透(tou)夜幕沉沉。
風吹颼颼落葉蕭蕭墜落,思念女神徒然煩惱(nao)橫生。
此(ci)(ci)篇(pian)為(wei)(wei)祭祀(si)山(shan)(shan)神(shen)(shen)的(de)(de)頌歌(ge)。至(zhi)于詩中(zhong)的(de)(de)“山(shan)(shan)鬼(gui)”究(jiu)竟是(shi)女(nv)(nv)神(shen)(shen)還是(shi)男神(shen)(shen)存(cun)在爭(zheng)議。宋元以前的(de)(de)楚辭家多據(ju)《國語(yu)》《左傳》所說(shuo),定山(shan)(shan)鬼(gui)為(wei)(wei)“木(mu)石之怪”、“魑魅魍魎(liang)”,而視之為(wei)(wei)男性山(shan)(shan)怪。但元明時期的(de)(de)畫家,卻依詩中(zhong)的(de)(de)描(miao)摹(mo),頗有繪作“窈窕”動人的(de)(de)女(nv)(nv)神(shen)(shen)的(de)(de)。清人顧成天(tian)《九歌(ge)解》首倡山(shan)(shan)鬼(gui)為(wei)(wei)“巫(wu)山(shan)(shan)神(shen)(shen)女(nv)(nv)”之說(shuo),又(you)經游國恩、郭沫若的(de)(de)闡發,“山(shan)(shan)鬼(gui)”當為(wei)(wei)“女(nv)(nv)鬼(gui)”或(huo)“女(nv)(nv)神(shen)(shen)”的(de)(de)意見,遂被(bei)廣泛接受(shou)。郭沫若根據(ju)“于”字(zi)古(gu)音讀“巫(wu)”,推(tui)斷(duan)于山(shan)(shan)即巫(wu)山(shan)(shan),認為(wei)(wei)山(shan)(shan)鬼(gui)就(jiu)是(shi)巫(wu)山(shan)(shan)神(shen)(shen)女(nv)(nv)。楚國神(shen)(shen)話中(zhong)有巫(wu)山(shan)(shan)神(shen)(shen)女(nv)(nv)的(de)(de)傳說(shuo),此(ci)(ci)詩所描(miao)寫的(de)(de)可能是(shi)早期流(liu)傳的(de)(de)神(shen)(shen)女(nv)(nv)形象。
自(zi)蘇雪林提出《九(jiu)歌(ge)》表(biao)現“人(ren)(ren)神(shen)戀(lian)愛”之(zhi)說以(yi)(yi)(yi)后,大多數研究(jiu)家均以(yi)(yi)(yi)“山(shan)(shan)(shan)鬼”與“公(gong)子(zi)(zi)”的(de)(de)(de)失戀(lian)解說此(ci)詩(shi)。該說法似乎(hu)不(bu)妥。按先秦及漢代的(de)(de)(de)祭(ji)(ji)祀禮俗,巫(wu)者降神(shen)必須(xu)先將自(zi)己裝扮(ban)得與神(shen)靈(ling)相(xiang)貌、服飾相(xiang)似,神(shen)靈(ling)才肯“附(fu)身(shen)”受祭(ji)(ji)。但由于山(shan)(shan)(shan)鬼屬(shu)于“山(shan)(shan)(shan)川之(zhi)神(shen)”,古人(ren)(ren)采取(qu)的(de)(de)(de)是“遙望而(er)(er)致(zhi)其祭(ji)(ji)品(pin)”的(de)(de)(de)“望祀”方式,故山(shan)(shan)(shan)鬼是不(bu)降臨(lin)祭(ji)(ji)祀現場的(de)(de)(de)。此(ci)詩(shi)即按照這一特點,以(yi)(yi)(yi)裝扮(ban)成山(shan)(shan)(shan)鬼模樣的(de)(de)(de)女(nv)巫(wu),入(ru)山(shan)(shan)(shan)接(jie)迎神(shen)靈(ling)而(er)(er)不(bu)遇(yu)的(de)(de)(de)情狀,來表(biao)現世人(ren)(ren)虔誠迎神(shen)以(yi)(yi)(yi)求福佑的(de)(de)(de)思戀(lian)之(zhi)情。詩(shi)中的(de)(de)(de)“君”“公(gong)子(zi)(zi)”“靈(ling)修”,均指山(shan)(shan)(shan)鬼;“余”“我”“予”等(deng)第一人(ren)(ren)稱(cheng),則指入(ru)山(shan)(shan)(shan)迎神(shen)的(de)(de)(de)女(nv)巫(wu)。
屈原(約前(qian)340—約前(qian)278),戰(zhan)國(guo)(guo)時期楚(chu)(chu)國(guo)(guo)政治(zhi)家(jia),中國(guo)(guo)最早的(de)(de)大(da)(da)詩(shi)人。名(ming)平,字原,又自云(yun)名(ming)正則,號靈均(jun)。學識淵博,初輔(fu)佐楚(chu)(chu)懷王,任三閭大(da)(da)夫、左(zuo)徒。主張對(dui)內舉(ju)賢能(neng),修明(ming)法(fa)度(du),對(dui)外力(li)主聯齊抗秦(qin)。因(yin)遭貴族排擠(ji),被流放沅湘(xiang)流域。后(hou)因(yin)楚(chu)(chu)國(guo)(guo)政治(zhi)腐敗,首都郢(ying)被秦(qin)攻破,既無力(li)挽救,又深感政治(zhi)理想無法(fa)實現,遂投汨羅江而死。他寫下了《離(li)騷》《天問》《九章》《九歌》等許多不(bu)(bu)朽(xiu)詩(shi)篇。其詩(shi)抒發了熾熱的(de)(de)愛國(guo)(guo)主義思(si)想感情(qing),表達了對(dui)楚(chu)(chu)國(guo)(guo)的(de)(de)熱愛,體現了他對(dui)理想的(de)(de)不(bu)(bu)懈追求(qiu)和為(wei)此九死不(bu)(bu)悔(hui)的(de)(de)精(jing)神(shen)。他在(zai)吸收(shou)民間文學藝術(shu)營養的(de)(de)基礎上,創造出騷體這一新形(xing)式,以優(you)美的(de)(de)語言、豐富的(de)(de)想象,融(rong)化神(shen)話傳(chuan)說(shuo),塑造出鮮(xian)明(ming)的(de)(de)形(xing)象,富有積(ji)極浪(lang)漫主義精(jing)神(shen),對(dui)后(hou)世(shi)影響(xiang)很大(da)(da)。其傳(chuan)世(shi)作品,均(jun)見漢代劉向輯集的(de)(de)《楚(chu)(chu)辭》。
此詩一(yi)開頭(tou)(tou),那打(da)扮成山鬼(gui)模樣(yang)的(de)(de)(de)(de)(de)女(nv)(nv)(nv)巫(wu),就正(zheng)喜滋滋飄(piao)行在接(jie)迎(ying)(ying)神(shen)靈(ling)的(de)(de)(de)(de)(de)山隈(wei)間。從詩人(ren)(ren)(ren)對巫(wu)者裝束(shu)的(de)(de)(de)(de)(de)精妙描(miao)摹,可知楚人(ren)(ren)(ren)傳(chuan)說中的(de)(de)(de)(de)(de)山鬼(gui)該是(shi)怎樣(yang)倩麗,“若有人(ren)(ren)(ren)兮(xi)山之(zhi)(zhi)(zhi)阿”,是(shi)一(yi)個(ge)遠(yuan)鏡(jing)(jing)頭(tou)(tou)。詩人(ren)(ren)(ren)下(xia)一(yi)“若”字,狀(zhuang)貌她在山隈(wei)間忽隱(yin)忽現的(de)(de)(de)(de)(de)身(shen)(shen)(shen)影,開筆即給人(ren)(ren)(ren)以縹緲神(shen)奇之(zhi)(zhi)(zhi)感。鏡(jing)(jing)頭(tou)(tou)拉近,便是(shi)一(yi)位身(shen)(shen)(shen)披薜(bi)荔、腰束(shu)女(nv)(nv)(nv)蘿、清新鮮翠的(de)(de)(de)(de)(de)女(nv)(nv)(nv)郎,那正(zheng)是(shi)山林(lin)神(shen)女(nv)(nv)(nv)所(suo)(suo)獨具的(de)(de)(de)(de)(de)風(feng)采!此刻,她一(yi)雙眼波正(zheng)微(wei)微(wei)流轉,蘊含著脈脈深情;嫣然一(yi)笑(xiao),齒白唇紅,更使(shi)笑(xiao)靨(ye)生(sheng)輝!“既含睇(di)兮(xi)又宜笑(xiao),著力處只在描(miao)摹其(qi)眼神(shen)和(he)笑(xiao)意(yi)(yi),卻(que)比《詩經(jing)·衛風(feng)·碩人(ren)(ren)(ren)》“手如(ru)柔荑,膚如(ru)凝脂,領如(ru)蝤蠐”之(zhi)(zhi)(zhi)類(lei)鋪(pu)排,顯得(de)更覺輕(qing)靈(ling)傳(chuan)神(shen)。女(nv)(nv)(nv)巫(wu)如(ru)此裝扮,本意(yi)(yi)在引得(de)神(shen)靈(ling)附身(shen)(shen)(shen),故接(jie)著便是(shi)一(yi)句“子(zi)(指(zhi)神(shen)靈(ling))慕予兮(xi)善(shan)窈窕”——“我這(zhe)(zhe)樣(yang)美好,可要把你(ni)羨慕死了”:口吻也是(shi)按傳(chuan)說的(de)(de)(de)(de)(de)山鬼(gui)性(xing)格設(she)計的(de)(de)(de)(de)(de),開口便是(shi)不假掩飾的(de)(de)(de)(de)(de)自夸自贊,一(yi)下(xia)顯露了活潑、爽朗的(de)(de)(de)(de)(de)意(yi)(yi)態。這(zhe)(zhe)是(shi)通(tong)過女(nv)(nv)(nv)巫(wu)的(de)(de)(de)(de)(de)裝扮和(he)口吻為(wei)山鬼(gui)畫像(xiang),應(ying)該說已極精妙了。詩人(ren)(ren)(ren)卻(que)還嫌(xian)氣(qi)氛冷(leng)清了些,所(suo)(suo)以又將(jiang)鏡(jing)(jing)頭(tou)(tou)推(tui)開,色彩(cai)濃烈地渲(xuan)染她的(de)(de)(de)(de)(de)車駕隨從:“乘赤豹兮(xi)從文貍(li),辛夷車兮(xi)結桂(gui)(gui)旗……”這(zhe)(zhe)真是(shi)一(yi)次堂皇、歡快的(de)(de)(de)(de)(de)迎(ying)(ying)神(shen)之(zhi)(zhi)(zhi)旅!火(huo)紅的(de)(de)(de)(de)(de)豹子(zi),毛色斑斕的(de)(de)(de)(de)(de)花(hua)貍(li),還有開著筆尖(jian)狀(zhuang)花(hua)朵的(de)(de)(de)(de)(de)辛夷、芬芳四溢(yi)的(de)(de)(de)(de)(de)桂(gui)(gui)枝,詩人(ren)(ren)(ren)用它(ta)們充(chong)當迎(ying)(ying)神(shen)女(nv)(nv)(nv)巫(wu)的(de)(de)(de)(de)(de)車仗(zhang),既切合(he)所(suo)(suo)迎(ying)(ying)神(shen)靈(ling)的(de)(de)(de)(de)(de)環境(jing)、身(shen)(shen)(shen)份,又將(jiang)她手燃花(hua)枝、笑(xiao)吟吟前行的(de)(de)(de)(de)(de)氣(qi)氛,映(ying)襯得(de)格外歡快和(he)熱(re)烈。
自“余處幽篁兮(xi)(xi)(xi)終不(bu)(bu)(bu)見(jian)天”以下,情節出(chu)現了(le)曲折,詩情也(ye)由此(ci)從歡快的(de)(de)(de)(de)頂(ding)峰跌落(luo)。滿懷喜悅的(de)(de)(de)(de)女(nv)巫(wu),只因山(shan)(shan)(shan)高路險耽誤了(le)時(shi)間(jian),竟沒(mei)能(neng)接到山(shan)(shan)(shan)鬼姑(gu)娘(這(zhe)當(dang)然(ran)是(shi)按(an)“望祀”而神(shen)(shen)靈不(bu)(bu)(bu)臨現場的(de)(de)(de)(de)禮俗構思(si)的(de)(de)(de)(de))。她(ta)(ta)懊惱、哀(ai)愁,同時(shi)又(you)(you)懷著一(yi)線(xian)希冀,開(kai)始(shi)在(zai)山(shan)(shan)(shan)林(lin)間(jian)尋(xun)找(zhao)(zhao)。詩中(zhong)(zhong)正是(shi)運用(yong)不(bu)(bu)(bu)斷(duan)轉(zhuan)(zhuan)換的(de)(de)(de)(de)畫(hua)面,生(sheng)動地表(biao)現了(le)女(nv)巫(wu)的(de)(de)(de)(de)這(zhe)一(yi)尋(xun)找(zhao)(zhao)過程及其微妙心(xin)理(li):她(ta)(ta)忽而登上高山(shan)(shan)(shan)之巔俯瞰深林(lin),但(dan)溶(rong)溶(rong)升(sheng)騰的(de)(de)(de)(de)山(shan)(shan)(shan)霧(wu),卻遮(zhe)蔽了(le)她(ta)(ta)焦急顧盼的(de)(de)(de)(de)視(shi)野(ye);她(ta)(ta)忽而行走在(zai)幽暗(an)的(de)(de)(de)(de)林(lin)叢,但(dan)古木森森,昏暗(an)如夜;那(nei)山(shan)(shan)(shan)間(jian)的(de)(de)(de)(de)飄風、飛灑的(de)(de)(de)(de)陣雨,似乎全(quan)為神(shen)(shen)靈所(suo)催發,可山(shan)(shan)(shan)鬼姑(gu)娘就(jiu)是(shi)不(bu)(bu)(bu)露面。人(ren)(ren)們祭(ji)祀山(shan)(shan)(shan)靈,無非(fei)是(shi)想求得(de)她(ta)(ta)的(de)(de)(de)(de)福佑。現在(zai)見(jian)不(bu)(bu)(bu)到神(shen)(shen)靈,就(jiu)沒(mei)有誰能(neng)使我(wo)(巫(wu)者(zhe)代表(biao)的(de)(de)(de)(de)世人(ren)(ren))青(qing)春長駐了(le)。為了(le)寬(kuan)慰(wei)年(nian)華不(bu)(bu)(bu)再的(de)(de)(de)(de)失落(luo)之感,她(ta)(ta)便在(zai)山(shan)(shan)(shan)間(jian)采食靈芝(“三(san)秀”),以求延年(nian)益壽。這(zhe)些描述,寫的(de)(de)(de)(de)雖是(shi)巫(wu)者(zhe)尋(xun)找(zhao)(zhao)神(shen)(shen)靈時(shi)的(de)(de)(de)(de)思(si)慮,表(biao)達的(de)(de)(de)(de)則正是(shi)世人(ren)(ren)共有的(de)(de)(de)(de)愿望和(he)人(ren)(ren)生(sheng)惆悵。詩人(ren)(ren)還特別(bie)妙于展示(shi)巫(wu)者(zhe)迎神(shen)(shen)的(de)(de)(de)(de)心(xin)理(li):“怨公(gong)子兮(xi)(xi)(xi)悵忘歸”,分明(ming)對(dui)神(shen)(shen)靈生(sheng)出(chu)了(le)哀(ai)怨;“君(jun)(jun)思(si)我(wo)兮(xi)(xi)(xi)不(bu)(bu)(bu)得(de)閑”,轉(zhuan)(zhuan)眼卻又(you)(you)怨意全(quan)消,反(fan)去為山(shan)(shan)(shan)鬼姑(gu)娘的(de)(de)(de)(de)不(bu)(bu)(bu)臨辯(bian)解起來。“山(shan)(shan)(shan)中(zhong)(zhong)人(ren)(ren)兮(xi)(xi)(xi)芳(fang)杜若”,字(zi)面上與開(kai)頭的(de)(de)(de)(de)“子慕予兮(xi)(xi)(xi)善窈(yao)窕”相仿(fang),似還在(zai)自夸自贊,但(dan)放在(zai)此(ci)處,則又(you)(you)隱(yin)隱(yin)透露了(le)不(bu)(bu)(bu)遇神(shen)(shen)靈的(de)(de)(de)(de)自憐和(he)自惜。“君(jun)(jun)思(si)我(wo)兮(xi)(xi)(xi)然(ran)疑作”,對(dui)山(shan)(shan)(shan)鬼不(bu)(bu)(bu)臨既思(si)念(nian)、又(you)(you)疑惑的(de)(de)(de)(de),明(ming)明(ming)是(shi)巫(wu)者(zhe)自己;但(dan)開(kai)口訴說之時(shi),卻又(you)(you)推說是(shi)神(shen)(shen)靈。這(zhe)些詩句所(suo)展示(shi)的(de)(de)(de)(de)主人(ren)(ren)公(gong)心(xin)理(li),均表(biao)現得(de)復雜而又(you)(you)微妙。
到了(le)(le)此(ci)詩(shi)(shi)結(jie)尾一節,神靈(ling)(ling)的(de)(de)不臨已成定局,詩(shi)(shi)中(zhong)由(you)此(ci)出(chu)現了(le)(le)哀(ai)(ai)婉(wan)嘯(xiao)嘆的(de)(de)變(bian)徵之(zhi)音。“靁(lei)填填兮(xi)雨(yu)冥冥”三句,將雷鳴(ming)(ming)猿(yuan)啼、風(feng)聲雨(yu)聲交(jiao)織在(zai)(zai)一起,展現了(le)(le)一幅極為凄涼的(de)(de)山(shan)(shan)林夜(ye)景(jing)。詩(shi)(shi)人在(zai)(zai)此(ci)處(chu)似乎運用(yong)了(le)(le)反襯手法:他(ta)愈是(shi)(shi)渲染雷鳴(ming)(ming)啼猿(yuan)之(zhi)夜(ye)聲,便愈加見出(chu)山(shan)(shan)鬼所處(chu)山(shan)(shan)林的(de)(de)幽深和(he)(he)靜(jing)寂。正(zheng)是(shi)(shi)在(zai)(zai)這凄風(feng)苦雨(yu)的(de)(de)無邊靜(jing)寂中(zhong),詩(shi)(shi)人的(de)(de)收(shou)筆則是(shi)(shi)一句突然迸發的(de)(de)哀(ai)(ai)切呼告之(zhi)語:“思公子兮(xi)徒離憂!”這是(shi)(shi)發自迎神女(nv)巫心頭的(de)(de)痛(tong)切呼號——她開初曾那(nei)樣喜悅地拈著(zhu)花枝,乘著(zhu)赤豹,沿(yan)著(zhu)曲曲山(shan)(shan)隈走(zou)來;至此(ci),卻帶著(zhu)多少哀(ai)(ai)怨(yuan)和(he)(he)愁思,在(zai)(zai)風(feng)雨(yu)中(zhong)凄凄離去,終于隱沒在(zai)(zai)一片雷鳴(ming)(ming)和(he)(he)猿(yuan)啼聲中(zhong)。大抵古人“以哀(ai)(ai)音為美”,料(liao)想神靈(ling)(ling)必也喜好悲切的(de)(de)哀(ai)(ai)音。在(zai)(zai)祭(ji)祀中(zhong)愈是(shi)(shi)表現出(chu)人生的(de)(de)哀(ai)(ai)思和(he)(he)悱惻,便愈能引得神靈(ling)(ling)的(de)(de)垂憫和(he)(he)呵護。
宋·朱熹:“此篇(pian)文義(yi)最為明(ming)白,而(er)(er)說者(zhe)(zhe)(zhe)自(zi)(zi)汨(mi)之(zhi)。今既章解而(er)(er)句釋之(zhi)矣(yi),又(you)以(yi)其(qi)托意君(jun)(jun)臣之(zhi)間(jian)者(zhe)(zhe)(zhe)而(er)(er)言之(zhi),則(ze)言其(qi)被(bei)服之(zhi)芳者(zhe)(zhe)(zhe),自(zi)(zi)明(ming)其(qi)志行之(zhi)潔也(ye);言其(qi)容色之(zhi)美(mei)者(zhe)(zhe)(zhe),自(zi)(zi)見(jian)其(qi)才能(neng)之(zhi)高也(ye);子(zi)慕予之(zhi)善窈(yao)窕者(zhe)(zhe)(zhe),言懷王之(zhi)始(shi)珍己也(ye);折芳馨而(er)(er)遺所思者(zhe)(zhe)(zhe),言持善道而(er)(er)效之(zhi)君(jun)(jun)也(ye);處(chu)幽篁而(er)(er)不見(jian)天,路險艱又(you)晝晦者(zhe)(zhe)(zhe),言見(jian)棄遠而(er)(er)遭障蔽(bi)也(ye);欲留靈修而(er)(er)卒不至(zhi)者(zhe)(zhe)(zhe),言未(wei)有(you)以(yi)致(zhi)君(jun)(jun)之(zhi)寤(wu)而(er)(er)俗之(zhi)改也(ye);知(zhi)公子(zi)之(zhi)思我而(er)(er)然疑作者(zhe)(zhe)(zhe),又(you)知(zhi)君(jun)(jun)之(zhi)初(chu)未(wei)忘我而(er)(er)卒困于(yu)讒(chan)也(ye);至(zhi)于(yu)思公子(zi)而(er)(er)徒(tu)離(li)憂,則(ze)窮極愁怨,而(er)(er)終不能(neng)忘君(jun)(jun)臣之(zhi)義(yi)也(ye)。是(shi)以(yi)讀(du)之(zhi),則(ze)其(qi)他之(zhi)碎義(yi)曲說, 無足言矣(yi)。”(《楚辭集注(zhu)》)
明·汪瑗:“諸侯得(de)祭其境內(nei)山(shan)川,則山(shan)鬼者,固楚人之所得(de)祀(si)(si)者也(ye)(ye)。但屈子作此,亦(yi)借題以寫己之意耳,無關于(yu)祀(si)(si)事也(ye)(ye)。”(《楚辭集解》)
明·錢澄之(zhi)(zhi)(zhi):“山鬼,蓋山魅(mei)、木魈之(zhi)(zhi)(zhi)屬。往往能(neng)出(chu)而魅(mei)人,然(ran)人不慕之(zhi)(zhi)(zhi),亦不為(wei)所惑。篇中狀其妖(yao)柔(rou)之(zhi)(zhi)(zhi)態,婉(wan)孌之(zhi)(zhi)(zhi)情(qing),蓋深足動人思慕者(zhe)。惑者(zhe)忘其為(wei)鬼,一則曰‘若(ruo)有人’,再則曰‘山中人’,自惑之(zhi)(zhi)(zhi)者(zhe)言之(zhi)(zhi)(zhi)也。述(shu)其居處(chu)服食,則分(fen)明鬼趣也。至欲留靈(ling)修,使之(zhi)(zhi)(zhi)忘歸,鬼情(qing)甚可畏也。” (《莊屈合詁》)
清(qing)·王夫之(zhi):“此章(zhang)纏綿(mian)依戀,自然(ran)為情至之(zhi)語,見忠厚篤悱之(zhi)音焉。然(ran)必非(fei)以山鬼自擬,巫覡比(bi)君,為每(mei)況(kuang)愈(yu)下之(zhi)言也(ye)。”(《楚辭通釋(shi)》卷二)
清(qing)·戴震:“《山(shan)鬼》六章,通篇(pian)皆為山(shan)鬼與(yu)己(ji)相親之辭,亦(yi)可以山(shan)鬼自喻,蓋自吊其與(yu)山(shan)鬼為伍,又(you)自悲其同于山(shan)鬼也。歌(ge)辭反(fan)側(ce)讀之,皆其寄意所在。此(ci)歌(ge)與(yu)《涉江》篇(pian)相表里,以此(ci)知《九歌(ge)》之作(zuo),在頃襄復遷之江南時也。”(《屈原(yuan)賦注》)