客(ke)難東方朔曰:“張儀(yi)壹當萬(wan)乘之(zhi)主,而身都卿(qing)相之(zhi)位,澤及后世(shi)。今子大夫修先王之(zhi)術,慕圣(sheng)(sheng)人之(zhi)義,諷(feng)誦詩書百家之(zhi)言,不可(ke)(ke)勝記,著(zhu)于竹帛(bo);唇腐(fu)齒落,服(fu)膺而不可(ke)(ke)釋,好學樂道之(zhi)效,明(ming)白甚矣;自以為智能海內無雙,則可(ke)(ke)謂(wei)博(bo)聞辯智矣。然悉力盡忠(zhong),以事圣(sheng)(sheng)帝,曠日持久,積(ji)數十年,官不過(guo)侍郎,位不過(guo)執(zhi)戟。意者尚有遺行邪?同胞之(zhi)徒,無所容居,其(qi)故何也(ye)?”
東方先生(sheng)喟然長(chang)(chang)息(xi),仰而應之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)曰(yue):“是故(gu)(gu)非子之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)所(suo)能備。彼一(yi)時也,此一(yi)時也,豈可同哉?夫蘇(su)秦(qin)、張儀之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)時,周室大(da)壞,諸侯不(bu)朝,力政(zheng)爭權,相擒以兵,并為(wei)十二國,未(wei)有(you)雌雄。得士(shi)者(zhe)強(qiang),失士(shi)者(zhe)亡,故(gu)(gu)說得行焉。身處尊位,珍寶充內,外(wai)有(you)倉麋,澤(ze)及(ji)后(hou)世,子孫長(chang)(chang)享。今(jin)則(ze)(ze)不(bu)然:圣帝(di)德(de)流,天下(xia)(xia)震(zhen)懾,諸侯賓服,連四海之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)外(wai)以為(wei)帶,安于覆盂;天下(xia)(xia)平均,合為(wei)一(yi)家(jia),動(dong)發舉事,猶運(yun)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)掌,賢與(yu)不(bu)肖何以異哉?遵(zun)天之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)道,順地(di)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)理(li),物無(wu)不(bu)得其所(suo);故(gu)(gu)綏之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)則(ze)(ze)安,動(dong)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)則(ze)(ze)苦;尊之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)則(ze)(ze)為(wei)將,卑之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)則(ze)(ze)為(wei)虜(lu);抗(kang)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)則(ze)(ze)在青云(yun)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)上(shang),抑之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)則(ze)(ze)在深淵之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)下(xia)(xia);用之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)則(ze)(ze)為(wei)虎,不(bu)用則(ze)(ze)為(wei)鼠;雖欲盡節效情(qing),安知(zhi)前后(hou)?夫天地(di)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)大(da),士(shi)民之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)眾(zhong),竭精馳(chi)說,并進輻湊(cou)者(zhe),不(bu)可勝(sheng)數(shu);悉力慕之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),困于衣食,或失門戶。使(shi)蘇(su)秦(qin)、張儀與(yu)仆并生(sheng)于今(jin)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)世,曾(ceng)不(bu)得掌故(gu)(gu),安敢望(wang)侍郎乎(hu)!傳曰(yue):‘天下(xia)(xia)無(wu)害,雖有(you)圣人,無(wu)所(suo)施才;上(shang)下(xia)(xia)和同,雖有(you)賢者(zhe),無(wu)所(suo)立(li)功。’故(gu)(gu)曰(yue):時異事異。
“雖(sui)然,安可(ke)以(yi)不(bu)(bu)務修身(shen)乎哉!《詩》曰:‘鼓鐘于(yu)宮,聲聞(wen)于(yu)外。’‘鶴(he)鳴九(jiu)皋,聲聞(wen)于(yu)天(tian)’。茍能修身(shen),何(he)患(huan)不(bu)(bu)榮!太公體(ti)行仁義(yi)(yi),七十有(you)(you)二,乃設用于(yu)文武,得(de)(de)信厥(jue)說(shuo)。封于(yu)齊,七百歲(sui)而不(bu)(bu)絕。此(ci)士所以(yi)日夜孳(zi)孳(zi),修學敏行,而不(bu)(bu)敢怠也(ye)。譬若鹡(ji)鸰(ling),飛(fei)且鳴矣。傳曰:‘天(tian)不(bu)(bu)為人(ren)之惡(e)寒(han)而輟其(qi)冬(dong),地不(bu)(bu)為人(ren)之惡(e)險(xian)而輟其(qi)廣,君子(zi)不(bu)(bu)為小人(ren)之匈(xiong)匈(xiong)而易其(qi)行。’‘天(tian)有(you)(you)常(chang)(chang)度,地有(you)(you)常(chang)(chang)形,君子(zi)有(you)(you)常(chang)(chang)行;君子(zi)道其(qi)常(chang)(chang),小人(ren)計其(qi)功。”詩云:‘禮義(yi)(yi)之不(bu)(bu)愆(qian),何(he)恤人(ren)之言?’水至清則(ze)無魚,人(ren)至察則(ze)無徒;冕而前(qian)旒,所以(yi)蔽明;黈纊充耳,所以(yi)塞(sai)聰。明有(you)(you)所不(bu)(bu)見,聰有(you)(you)所不(bu)(bu)聞(wen),舉大德,赦小過,無求備于(yu)一人(ren)之義(yi)(yi)也(ye)。枉(wang)而直之,使(shi)自(zi)得(de)(de)之;優而柔之,使(shi)自(zi)求之;揆而度之,使(shi)自(zi)索之。蓋圣(sheng)人(ren)之教(jiao)化如此(ci),欲其(qi)自(zi)得(de)(de)之;自(zi)得(de)(de)之,則(ze)敏且廣矣。
“今(jin)世之(zhi)處士,時雖不用,塊然無(wu)徒,廓然獨居;上觀(guan)許由,下(xia)察接輿;計同范蠡,忠合子胥;天下(xia)和(he)平(ping),與義(yi)相扶,寡偶少徒,固其宜也(ye)(ye)。子何(he)疑于(yu)予哉(zai)?若(ruo)大燕之(zhi)用樂(le)毅,秦之(zhi)任李斯,酈食其之(zhi)下(xia)齊,說行如(ru)流,曲(qu)從如(ru)環;所欲必得,功若(ruo)丘(qiu)山;海內定,國(guo)家安;是(shi)遇其時者也(ye)(ye),子又(you)何(he)怪之(zhi)邪(xie)?語曰:‘以(yi)管窺天,以(yi)蠡測海,以(yi)筵撞鐘,’豈能通其條貫(guan),考其文理,發(fa)其音聲(sheng)哉(zai)?猶(you)是(shi)觀(guan)之(zhi),譬由鼱鼩之(zhi)襲(xi)狗,孤豚之(zhi)咋虎,至則靡耳,何(he)功之(zhi)有?今(jin)以(yi)下(xia)愚而(er)非處士,雖欲勿困,固不得已(yi),此適足(zu)以(yi)明其不知(zhi)權變(bian),而(er)終惑于(yu)大道也(ye)(ye)。”
作品注釋
[1]蘇(su)秦(qin)、張(zhang)儀:戰國縱橫(heng)家。蘇(su)秦(qin)主合(he)縱,張(zhang)儀主連橫(heng)。
[2]執(zhi)戟:指(zhi)執(zhi)戟侍從的官。
[3]黈(音(yin)偷上聲)纊:黃(huang)色絲綿,懸于(yu)冕之兩邊。
[4]圣人:指孔子。前所引諸語皆(jie)孔子所云。見《大戴(dai)禮記·子張問入官(guan)》。
[5]許(xu)由(you):堯時隱士。堯讓天下,不受,隱于(yu)穎水之(zhi)濱(bin)。
[6]接輿(yu):孔子(zi)(zi)時隱士。曾狂歌譏(ji)孔子(zi)(zi),稱楚狂。
[7]范蠡:越王謀臣(chen),助勾(gou)踐滅吳后,退隱五湖
[8]子胥:伍子胥,吳(wu)王夫差忠臣,被殺。
[9]樂毅:燕昭王戰將,曾破齊,稱雄一時(shi)。
[10]李(li)斯(si):秦始皇時(shi)為丞相。
[11]酈食(shi)其(qi)(音義幾):漢高祖劉邦謀(mou)臣(chen)。曾說齊王田廣歸(gui)漢,下齊七十二(er)城。
[13]鼱(jing)鼩(音(yin)精渠(qu)):地(di)老鼠。
[14].難:詰問
[15].澤:恩(en)澤
[16]都:居(ju)住
[17].修:學(xue)習(xi)
[18]智(zhi)能:智(zhi)慧(hui)和才能
[19]覆盂:翻轉過來放置的盂,不(bu)傾不(bu)搖(yao)
作品譯文
有人(ren)(ren)詰難東方(fang)朔(shuo)道(dao):“蘇(su)秦(qin)(qin)、張儀(yi)一(yi)旦遇上萬(wan)乘(cheng)之(zhi)主,就(jiu)能身居卿相(xiang)(xiang)之(zhi)位(wei),澤(ze)及后世(shi)。如(ru)今(jin)你修習先王之(zhi)術,仰(yang)慕圣(sheng)人(ren)(ren)之(zhi)義,誦讀《詩(shi)經》.《尚(shang)書》.諸子(zi)(zi)百(bai)家的(de)(de)(de)(de)典籍,不(bu)(bu)可(ke)(ke)勝數(shu)。甚至將它們(men)寫于竹帛上.以(yi)致唇腐齒落,爛熟于胸而(er)(er)不(bu)(bu)能忘懷(huai)。好學樂(le)道(dao)的(de)(de)(de)(de)效(xiao)果(guo)(guo),是(shi)很明顯的(de)(de)(de)(de)了;自以(yi)為(wei)(wei)才智海內(nei)無雙,可(ke)(ke)謂博聞(wen)強辯(bian)了。然(ran)(ran)而(er)(er)盡(jin)(jin)(jin)心竭力(li).曠日持(chi)久地侍奉圣(sheng)明的(de)(de)(de)(de)君主,結(jie)果(guo)(guo)卻(que)是(shi)官(guan)不(bu)(bu)過(guo)(guo)侍郎(lang),位(wei)不(bu)(bu)過(guo)(guo)執(zhi)戟(按:韓信謝絕項羽(yu)派來的(de)(de)(de)(de)說客時說:“臣事項王,官(guan)不(bu)(bu)過(guo)(guo)郎(lang)中,位(wei)不(bu)(bu)過(guo)(guo)執(zhi)戟),恐(kong)怕還是(shi)品德上有不(bu)(bu)足之(zhi)處(chu)(chu)(chu)吧?連同胞兄(xiong)弟都無處(chu)(chu)(chu)容身,這是(shi)何緣故呢(ni)?”東方(fang)朔(shuo)喟然(ran)(ran)長嘆,仰(yang)面回應道(dao):“這不(bu)(bu)是(shi)你能完全(quan)(quan)理解的(de)(de)(de)(de)啊。此一(yi)時,彼一(yi)時也(ye)(ye),豈能一(yi)概而(er)(er)論呢(ni)?想那(nei)蘇(su)秦(qin)(qin).張儀(yi)所(suo)處(chu)(chu)(chu)的(de)(de)(de)(de)時代,周室衰微,諸侯不(bu)(bu)朝,爭權奪利,兵革(ge)相(xiang)(xiang)戰,兼(jian)并為(wei)(wei)十(shi)二國,難分(fen)雌雄。得(de)(de)(de)士者強,失士者亡,所(suo)以(yi)游說之(zhi)風大(da)(da)行于世(shi)。他(ta)(ta)們(men)身處(chu)(chu)(chu)尊(zun)位(wei),內(nei)充珍寶,外(wai)有糧倉,澤(ze)及后世(shi),子(zi)(zi)孫長享。如(ru)今(jin)則不(bu)(bu)然(ran)(ran):圣(sheng)主德澤(ze)流布,天下(xia)震懾,諸侯賓服。四海相(xiang)(xiang)連如(ru)同腰(yao)帶,天下(xia)安(an)穩得(de)(de)(de)像倒扣的(de)(de)(de)(de)痰盂。全(quan)(quan)國有統(tong)一(yi)的(de)(de)(de)(de)機構,規制,管理或指(zhi)揮(hui)起來,非(fei)常(chang)順(shun)暢(chang),就(jiu)像用(yong)手一(yi)樣(yang)。一(yi)舉一(yi)動(dong)盡(jin)(jin)(jin)在(zai)掌(zhang)握,賢與(yu)不(bu)(bu)賢如(ru)何區分(fen)呢(ni)?遵天之(zhi)道(dao),順(shun)地之(zhi)理,萬(wan)物(wu)皆得(de)(de)(de)其(qi)所(suo)。所(suo)以(yi)撫慰他(ta)(ta)就(jiu)安(an)寧,折騰他(ta)(ta)就(jiu)痛苦。尊(zun)崇他(ta)(ta)可(ke)(ke)以(yi)為(wei)(wei)將領,貶斥(chi)他(ta)(ta)可(ke)(ke)以(yi)為(wei)(wei)俘虜。提拔他(ta)(ta)可(ke)(ke)在(zai)青云之(zhi)上,抑制他(ta)(ta)則在(zai)深泉之(zhi)下(xia)。任用(yong)他(ta)(ta)可(ke)(ke)為(wei)(wei)老(lao)虎,不(bu)(bu)用(yong)他(ta)(ta)則為(wei)(wei)老(lao)鼠。雖然(ran)(ran)做臣子(zi)(zi)的(de)(de)(de)(de)想盡(jin)(jin)(jin)忠效(xiao)力(li),但又怎知道(dao)進(jin)退(tui)得(de)(de)(de)宜呢(ni)?天地之(zhi)大(da)(da),士民眾多(duo),竭盡(jin)(jin)(jin)全(quan)(quan)力(li)去游說的(de)(de)(de)(de)人(ren)(ren)就(jiu)像車輪(lun)的(de)(de)(de)(de)輻條(tiao)齊聚車軸一(yi)樣(yang),多(duo)得(de)(de)(de)不(bu)(bu)可(ke)(ke)勝數(shu),被衣食所(suo)困,找(zhao)不(bu)(bu)到晉身之(zhi)階。即使蘇(su)秦(qin)(qin).張儀(yi)與(yu)我并存(cun)于當世(shi),也(ye)(ye)當不(bu)(bu)上掌(zhang)故那(nei)樣(yang)的(de)(de)(de)(de)小吏,還敢期望(wang)成為(wei)(wei)侍郎(lang)嗎(ma)?所(suo)以(yi)說時異(yi)事異(yi)呀。
雖然如(ru)此,又怎么可以不(bu)加(jia)強自身(shen)的修養呢?《詩經》上(shang)說(shuo)(shuo):“室內鳴鐘,聲聞(wen)于(yu)(yu)外(wai),鶴鳴于(yu)(yu)高地(di),聲聞(wen)于(yu)(yu)天(tian)。如(ru)果(guo)真能修身(shen),何(he)患不(bu)榮耀(yao)!姜子(zi)(zi)牙踐行(xing)(xing)仁義,七十二歲(sui)見用于(yu)(yu)文、武(wu)二王,終(zhong)于(yu)(yu)得以實踐他(ta)的學說(shuo)(shuo),受封(feng)于(yu)(yu)齊,七百年不(bu)絕(jue)于(yu)(yu)祀。這就(jiu)是(shi)士人(ren)(ren)日(ri)夜孜(zi)孜(zi)不(bu)倦,勉力而(er)行(xing)(xing)不(bu)敢懈怠的原因(yin)呀。就(jiu)好像那鹡鸰鳥,邊(bian)(bian)飛(fei)翔邊(bian)(bian)鳴叫。《左傳(chuan)》中說(shuo)(shuo):上(shang)天(tian)不(bu)會(hui)因(yin)為(wei)(wei)人(ren)(ren)們(men)害怕(pa)寒(han)冷而(er)使(shi)冬天(tian)消失,大(da)地(di)不(bu)會(hui)因(yin)為(wei)(wei)人(ren)(ren)們(men)厭惡險(xian)峻而(er)停止其廣大(da)。君子(zi)(zi)不(bu)會(hui)因(yin)為(wei)(wei)小人(ren)(ren)的喧囂(xiao)而(er)改(gai)變(bian)自己的品行(xing)(xing)。天(tian)有(you)(you)(you)常度,地(di)有(you)(you)(you)常形,君子(zi)(zi)有(you)(you)(you)常行(xing)(xing)。君子(zi)(zi)走正道,小人(ren)(ren)謀私利。《詩經》說(shuo)(shuo):禮(li)義上(shang)沒有(you)(you)(you)過失,何(he)必在乎人(ren)(ren)們(men)議(yi)論呢?所以說(shuo)(shuo):水至(zhi)清則無(wu)魚,人(ren)(ren)至(zhi)察則無(wu)徒。冠冕(mian)前有(you)(you)(you)玉旒,是(shi)用來遮(zhe)蔽視(shi)線(xian),絲(si)棉(mian)塞耳,是(shi)為(wei)(wei)了減弱聽覺。視(shi)力敏(min)銳卻(que)有(you)(you)(you)所不(bu)見,聽力靈敏(min)卻(que)有(you)(you)(you)所不(bu)聞(wen)。揚大(da)德(de),赦小過,不(bu)要對(dui)人(ren)(ren)求全(quan)責(ze)備(bei)。彎曲的再(zai)直起,但應(ying)讓他(ta)自己去得到(dao)。寬舒進而(er)柔和,但應(ying)讓他(ta)自己去求取。揆情度理(li),應(ying)該(gai)讓他(ta)自己去摸索。大(da)概圣人(ren)(ren)的教(jiao)化就(jiu)是(shi)如(ru)此,想要自己通(tong)過努力得到(dao)它;得到(dao)后,則會(hui)聰敏(min)而(er)廣大(da)。
當(dang)今(jin)之賢士(shi),才(cai)高無友(you),寂(ji)然獨(du)居(ju)。上觀(guan)許由,下視接輿,謀似范蠡,忠類子(zi)(zi)胥(xu)。天(tian)下太平之時(shi),與義(yi)相符(fu),寡合(he)少友(you),是(shi)理(li)(li)所應當(dang)的事情(qing),您(nin)對我(wo)又有(you)什么(me)(me)可(ke)懷(huai)疑的呢(ni)?至于燕(yan)用樂毅(yi)為將,秦任李斯為相,酈食其說(shuo)降齊王,游說(shuo)如(ru)流水,納諫如(ru)轉環,所欲必得,功如(ru)高山,海內穩定,國家安(an)寧,這是(shi)他(ta)們遇(yu)上了(le)好時(shi)勢呀。您(nin)又何必感到奇怪呢(ni)?俗話說(shuo),如(ru)果以(yi)管窺(kui)天(tian),以(yi)瓢(piao)量海,以(yi)草撞鐘,又怎么(me)(me)能(neng)通曉規律(lv).考究原理(li)(li).發(fa)出音響呢(ni)?由是(shi)觀(guan)之,就(jiu)(jiu)像耗子(zi)(zi)襲擊狗,小豬咬老虎,只會(hui)失敗,能(neng)有(you)什么(me)(me)功效呢(ni)?現在就(jiu)(jiu)憑你這樣愚鈍的人(ren)來非難我(wo),要想不(bu)(bu)受窘(jiong),那是(shi)不(bu)(bu)可(ke)能(neng)的。這足以(yi)說(shuo)明不(bu)(bu)知通權達(da)變的人(ren)終究不(bu)(bu)能(neng)明白真理(li)(li)呀。
東(dong)方朔言(yan)政(zheng)治得失,陳農戰(zhan)強國之(zhi)計,但武帝始終把(ba)他當俳優(you)看待,不得重用,于是寫《答客難》以陳志向和(he)發抒自己的(de)不滿。
東(dong)方(fang)朔(shuo)(shuo)(前161或162-前93),字(zi)曼(man)倩,平(ping)原厭次縣(xian)(今山東(dong)省惠民縣(xian)何坊鄉(xiang)欽(qin)風街,一說山東(dong)省陵縣(xian)神頭鎮)人。西漢辭賦家。漢武(wu)(wu)帝即位(wei),征四方(fang)士(shi)人。東(dong)方(fang)朔(shuo)(shuo)上書(shu)自薦,詔拜為郎。后任常(chang)侍(shi)郎、太中(zhong)大夫等職。他性格詼(hui)諧,言詞敏捷,滑稽多智,常(chang)在武(wu)(wu)帝前談笑取樂,“然時觀(guan)察顏色,直言切諫”(《漢書(shu)·東(dong)方(fang)朔(shuo)(shuo)傳》)
。武(wu)帝好奢侈(chi),起(qi)上林(lin)苑,東方(fang)朔直言進(jin)諫,認為這(zhe)是“取民膏腴(yu)之(zhi)地,上乏國家之(zhi)用,下奪農桑之(zhi)業,棄成功,就敗事”(《漢書·東方(fang)朔傳》)。他(ta)曾言政治得失,陳(chen)農戰強國之(zhi)計,但(dan)武(wu)帝始終(zhong)把他(ta)當俳優看待,不得重用,于是寫《答客難》、《非有先生論》,以陳(chen)志向(xiang)和發(fa)抒自己(ji)的不滿。
東(dong)方朔(shuo)一生著述(shu)甚(shen)豐,寫(xie)有《答客(ke)難》、《非有先生論》、《封(feng)泰山》、《責(ze)和氏壁(bi)》、《試子詩》等,后人匯為《東(dong)方太中集》,收入《漢魏(wei)六朝百三(san)家集》中。司馬遷在(zai)《史(shi)記》中稱他為“滑稽(ji)之雄”,晉人夏侯湛寫(xie)有《東(dong)方朔(shuo)畫贊》,對東(dong)方朔(shuo)的(de)(de)高風(feng)亮(liang)節以及他的(de)(de)睿智詼諧,備加(jia)稱頌,唐代大書法家顏(yan)真卿將此文書寫(xie)刻碑(bei)。此碑(bei)至今(jin)仍保存(cun)在(zai)陵縣(xian),名(ming)《顏(yan)字碑(bei)》。日本侵華期(qi)間,此碑(bei)曾被日本當地駐軍當做軍營門前水溝(gou)上的(de)(de)石板,馬踏車碾,致字跡局部損毀。《顏(yan)字碑(bei)》的(de)(de)真跡和仿制(zhi)品都(dou)存(cun)放在(zai)陵縣(xian)人民公園的(de)(de)“顏(yan)碑(bei)亭”里。
《答客難》以主客問答形式,說(shuo)生在(zai)漢武帝(di)大一統(tong)時代,“賢(xian)不(bu)肖”沒有什么區別,雖有才(cai)(cai)能也無從施展,“用之則為虎,不(bu)用則為鼠”揭露了(le)統(tong)治(zhi)者對人才(cai)(cai)隨意抑揚(yang),并為自己鳴不(bu)平。此文語言疏朗,議(yi)論酣暢,劉勰稱其“托古慰志,疏而(er)有辨”(《文心雕龍·雜(za)文》)。揚(yang)雄(xiong)的(de)《解嘲(chao)》、班固的(de)《答賓戲(xi)》、張衡的(de)《應間》等,都是模仿它的(de)作品。
東(dong)方朔《答客難》,既保持主客答難的賦的結(jie)構(gou),又用比較整飾(shi)而不拘對(dui)偶的古文(wen)(wen)語言,實質便是文(wen)(wen)賦。