《西江(jiang)月·梅(mei)花(hua)》是宋代文學家蘇(su)軾(shi)被貶嶺(ling)南(nan)惠州時所作的一首詞(ci)。此詞(ci)當為(wei)悼念隨作者貶謫惠州的侍妾朝云而作,詞(ci)中(zhong)所寫(xie)嶺(ling)外(wai)梅(mei)花(hua)玉(yu)骨冰姿,素面唇紅,高(gao)(gao)情(qing)逐(zhu)云,不(bu)與(yu)梨花(hua)同夢,自(zi)有一種風情(qing)幽致。上(shang)闋(que)通過(guo)(guo)贊(zan)揚(yang)嶺(ling)南(nan)梅(mei)花(hua)的高(gao)(gao)風亮節來(lai)歌贊(zan)朝云不(bu)懼“瘴(zhang)霧”而與(yu)詞(ci)人(ren)一道(dao)來(lai)到嶺(ling)南(nan)瘴(zhang)癘之(zhi)地(di);下闋(que)通過(guo)(guo)贊(zan)美梅(mei)花(hua)的艷麗多姿來(lai)寫(xie)朝云天生麗質,進而感謝朝云對自(zi)己(ji)純真高(gao)(gao)尚的感情(qing)一往而深,互為(wei)知己(ji)的情(qing)誼,并點(dian)明悼亡(wang)之(zhi)旨。全詞(ci)詠梅(mei),又懷(huai)人(ren),立意脫俗,境象朦朧虛幻,寓(yu)意撲朔迷離。格調哀婉,情(qing)韻悠長,為(wei)蘇(su)軾(shi)婉約詞(ci)中(zhong)的佳作。
西江月·梅花
玉骨那愁瘴霧⑴,冰姿自有仙風⑵。海仙時遣探(tan)芳叢(cong)⑶,倒掛綠毛幺鳳⑷。
素(su)面翻嫌(xian)粉涴⑸,洗妝不褪(tun)唇紅⑹。高(gao)情已逐(zhu)曉云空⑺,不與梨花同夢⑻。
⑴玉(yu)骨(gu):梅花枝干的美稱。唐馮贄《云仙雜記》卷二:“袁豐居宅(zhai)后(hou),有(you)六株梅……(豐)嘆曰:‘煙姿(zi)玉(yu)骨(gu),世外佳人,但恨無傾城笑(xiao)耳。’即使妓秋蟾出比之(zhi)。”瘴霧:猶(you)瘴氣(qi)。南(nan)方山林(lin)中的濕熱之(zhi)氣(qi)。
⑵冰姿:淡(dan)雅(ya)的姿態。仙風:神仙的風致。
⑶芳叢:叢生的(de)繁花。
⑷綠毛幺鳳:嶺南(nan)的一(yi)種(zhong)珍(zhen)禽,似鸚(ying)鵡。
⑸涴(wan)(wò):沾污,弄臟(zang)。
⑹唇紅:喻(yu)紅色(se)的(de)梅花。
⑺高情:高隱(yin)超然(ran)物外之情。
⑻“不(bu)與”句:蘇(su)軾自注:“詩人王昌齡,夢中(zhong)作梅(mei)花(hua)詩。”
玉(yu)潔(jie)冰(bing)清(qing)的(de)風(feng)骨是(shi)自然的(de),哪(na)里會(hui)去理(li)會(hui)那些(xie)瘴(zhang)霧,它自有一種(zhong)仙人的(de)風(feng)度(du)。海(hai)上之仙人時(shi)不時(shi)派(pai)遣來(lai)探視芬芳的(de)花叢,那倒掛著綠羽裝點的(de)鳳兒。
它的(de)素色(se)面(mian)容(rong)施鉛(qian)粉還(huan)怕弄臟,就(jiu)算雨雪洗(xi)去妝色(se)也不(bu)會褪去那朱唇樣的(de)紅色(se)。高尚的(de)情操已經追隨向曉云的(de)天空,就(jiu)不(bu)會想(xiang)到與(yu)梨花有同一種夢想(xiang)。
此詞當作(zuo)(zuo)(zuo)(zuo)于紹圣三年(nian)(1096年(nian))。據《耆舊(jiu)續聞》、《野(ye)客叢書》記載(zai),此詞乃蘇(su)軾為(wei)悼念(nian)死于嶺外的(de)(de)(de)(de)歌妓(ji)朝(chao)(chao)云(yun)(yun)而作(zuo)(zuo)(zuo)(zuo)。作(zuo)(zuo)(zuo)(zuo)者創(chuang)作(zuo)(zuo)(zuo)(zuo)這首(shou)詞時大約60歲,人生觀已經(jing)很成(cheng)熟(shu)了(le)(le),經(jing)歷了(le)(le)那么多患難,他始終沒有改變,越來越堅(jian)持做自己。不過,雖然他的(de)(de)(de)(de)心態已經(jing)能很好的(de)(de)(de)(de)應對外界(jie)的(de)(de)(de)(de)各(ge)種(zhong)風雨(yu),但命運(yun)的(de)(de)(de)(de)無(wu)常并不會因為(wei)他的(de)(de)(de)(de)堅(jian)強就減少(shao)對他的(de)(de)(de)(de)打擊——朝(chao)(chao)云(yun)(yun)故(gu)去了(le)(le),他暮(mu)年(nian)最心愛的(de)(de)(de)(de)女子離開(kai)他了(le)(le),從此他的(de)(de)(de)(de)愛情情懷隨(sui)著(zhu)朝(chao)(chao)云(yun)(yun)的(de)(de)(de)(de)離去也(ye)一去不返。蘇(su)軾雖在(zai)(zai)政治上屢(lv)遭磨難,但是在(zai)(zai)與(yu)朝(chao)(chao)云(yun)(yun)的(de)(de)(de)(de)愛情生活上還(huan)是很幸(xing)福的(de)(de)(de)(de)。作(zuo)(zuo)(zuo)(zuo)品在(zai)(zai)這種(zhong)背景下被(bei)創(chuang)作(zuo)(zuo)(zuo)(zuo)出來,集中吐(tu)露了(le)(le)這些感情。
蘇軾(1037~1101),宋(song)代文學(xue)(xue)家。字(zi)子瞻,一(yi)字(zi)和(he)(he)仲(zhong),號東(dong)(dong)坡居士(shi)。眉(mei)州(zhou)(zhou)眉(mei)山(今屬四川)人。蘇洵(xun)長子。嘉祐二年(1057年)進士(shi)。累除(chu)中(zhong)書(shu)舍人、翰林學(xue)(xue)士(shi)、端明殿學(xue)(xue)士(shi)、禮部尚書(shu)。曾通判杭州(zhou)(zhou),知密州(zhou)(zhou)、徐(xu)州(zhou)(zhou)、湖州(zhou)(zhou)、穎州(zhou)(zhou)等。元豐(feng)三(san)年(1080年)以(yi)謗(bang)新法貶謫(zhe)黃州(zhou)(zhou)。后又貶謫(zhe)惠州(zhou)(zhou)、儋州(zhou)(zhou)。宋(song)徽宗立,赦還(huan)。卒(zu)于(yu)常州(zhou)(zhou)。追謚文忠。博學(xue)(xue)多才,善文,工(gong)詩(shi)詞,書(shu)畫俱佳。于(yu)詞“豪(hao)放,不喜剪裁以(yi)就聲律”,題材豐(feng)富,意(yi)境(jing)開(kai)闊,突破晚唐五代和(he)(he)宋(song)初以(yi)來“詞為(wei)艷(yan)科”的傳統樊籬(li),以(yi)詩(shi)為(wei)詞,開(kai)創豪(hao)放清曠一(yi)派,對后世產生巨大影(ying)響。有《東(dong)(dong)坡七集》《東(dong)(dong)坡詞》等。
這首詞明(ming)為(wei)(wei)詠梅(mei)(mei),暗為(wei)(wei)悼亡,是(shi)蘇(su)軾為(wei)(wei)悼念毅然隨自己(ji)貶謫嶺南惠州的侍妾朝(chao)云(yun)而作。詞中(zhong)所描寫的惠州梅(mei)(mei)花,實為(wei)(wei)朝(chao)云(yun)美麗的姿容和高(gao)潔(jie)的人品的化身(shen)。
詞的(de)(de)上闋寫惠州梅(mei)花(hua)的(de)(de)風(feng)姿、神(shen)韻(yun)。起首兩句,突兀而起,說惠州的(de)(de)梅(mei)花(hua)生長在(zai)瘴癘之鄉,卻不怕瘴氣(qi)的(de)(de)侵襲,是因這(zhe)它有(you)冰雪般的(de)(de)肌體、神(shen)仙般的(de)(de)風(feng)致。接下來(lai)兩句說它的(de)(de)仙姿艷(yan)態,引起了海仙的(de)(de)羨愛(ai),海仙經常派遣使者來(lai)到(dao)花(hua)叢中探望;這(zhe)個使者,原來(lai)是倒(dao)掛在(zai)樹上的(de)(de)綠毛小(xiao)鳥(狀如幺(yao)鳳)。以上數句,傳神(shen)地勾勒出嶺南(nan)梅(mei)花(hua)超塵(chen)脫(tuo)俗(su)的(de)(de)風(feng)韻(yun)。
下闋追寫梅(mei)花(hua)的(de)形(xing)貌。“素面(mian)常嫌粉(fen)涴”,嶺南(nan)(nan)梅(mei)天然潔白的(de)容(rong)貌,是不(bu)屑于用鉛粉(fen)來妝飾的(de);施了(le)鉛粉(fen),反而掩蓋了(le)它的(de)自然美容(rong)。嶺南(nan)(nan)的(de)梅(mei)花(hua),花(hua)葉四周(zhou)皆紅(hong),即(ji)使梅(mei)花(hua)謝(xie)了(le)(洗妝),而梅(mei)葉仍有紅(hong)色(不(bu)褪唇(chun)紅(hong)),稱得上是絢麗多姿,大(da)可游目騁情(qing)。面(mian)對著這種美景的(de)東坡(po),卻另有懷(huai)抱:“高情(qing)已(yi)(yi)逐曉(xiao)云(yun)(yun)空(kong),不(bu)與梨花(hua)同夢(meng)”。東坡(po)慨嘆愛(ai)梅(mei)的(de)高尚情(qing)操已(yi)(yi)隨著曉(xiao)云(yun)(yun)而成空(kong)無,已(yi)(yi)不(bu)再夢(meng)見梅(mei)花(hua),不(bu)像王(wang)昌(chang)齡夢(meng)見梨花(hua)云(yun)(yun)那(nei)樣做同一類的(de)夢(meng)了(le)。句(ju)中“梨花(hua)”即(ji)“梨花(hua)云(yun)(yun)”,“云(yun)(yun)”字承前“曉(xiao)云(yun)(yun)”而來。曉(xiao)與朝疊(die)韻(yun)同義(yi),這句(ju)里(li)的(de)“曉(xiao)云(yun)(yun)”,可以認為是朝云(yun)(yun)的(de)代(dai)稱,透露(lu)出這首詞的(de)主旨所在。
這一首(shou)悼亡詞是(shi)借詠梅(mei)(mei)來(lai)抒發自己的(de)(de)哀傷(shang)之(zhi)情(qing)的(de)(de),寫(xie)的(de)(de)是(shi)梅(mei)(mei)花(hua)(hua)(hua),而(er)且是(shi)惠(hui)州特產(chan)的(de)(de)梅(mei)(mei)花(hua)(hua)(hua),卻能很自然地綰合(he)到朝(chao)(chao)云(yun)(yun)身上(shang)來(lai)。上(shang)闋的(de)(de)前兩(liang)句,贊賞(shang)惠(hui)州梅(mei)(mei)花(hua)(hua)(hua)的(de)(de)不畏瘴霧(wu),實質上(shang)則(ze)是(shi)懷念朝(chao)(chao)云(yun)(yun)對(dui)自己的(de)(de)深(shen)情(qing)。下闋的(de)(de)前兩(liang)句,結(jie)合(he)蘇(su)軾《殢(ti)人嬌(jiao)·贈朝(chao)(chao)云(yun)(yun)》一詞看,明顯也是(shi)寫(xie)朝(chao)(chao)云(yun)(yun)。再結(jie)合(he)末兩(liang)句來(lai)看,哀悼朝(chao)(chao)云(yun)(yun)的(de)(de)用意(yi),更(geng)加明朗(lang)。
這首(shou)詠(yong)梅詞(ci)(ci)(ci)空靈蘊(yun)藉,言近旨遠(yuan),給(gei)人以(yi)深深的遐思。詞(ci)(ci)(ci)雖詠(yong)梅,實有寄托,其中蘊(yun)有對(dui)朝云的一(yi)往情深和無(wu)限思戀。作者既以(yi)人擬花,又(you)借比喻以(yi)花擬人,無(wu)論是寫(xie)人還是寫(xie)花都妙在得其神韻(yun)。張貴《詞(ci)(ci)(ci)源》論及(ji)詠(yong)物詞(ci)(ci)(ci)時指出:“體(ti)物稍真,則(ze)拘而(er)不(bu)暢;模寫(xie)差遠(yuan),則(ze)晦而(er)不(bu)明(ming)。要須收縱聯密,用事合題,一(yi)段意思,全在結句,斯為絕妙。”以(yi)這一(yi)標準(zhun)來衡量此詞(ci)(ci)(ci),可以(yi)窺(kui)見(jian)其藝術技(ji)巧的精湛。
南(nan)宋陳鵠《耆舊續(xu)聞》卷(juan)二:晁氏云(yun):‘東(dong)坡(po)有妾,名(ming)曰朝云(yun)、榴花(hua),朝云(yun)死于嶺外,東(dong)坡(po)嘗作《西江(jiang)月(yue)》一闋(que),寓(yu)意于梅,所謂“高(gao)情已逐曉云(yun)空”是也。惟榴花(hua)獨(du)存,故(gu)其(qi)詞(ci)多及之,觀“浮花(hua)浪蕊都(dou)盡,伴君幽獨(du)”可見(jian)其(qi)意矣。
明代楊慎《詞(ci)品》卷(juan)二(er):“古(gu)今梅詞(ci),以(yi)東坡此(ci)首為第一。”
近代俞(yu)陛云《唐五代兩宋(song)詞選(xuan)釋》:《冷齋夜話》謂東坡在惠州作《梅(mei)花》時,時侍(shi)兒名朝云者,新(xin)亡(wang),“其寓(yu)意(yi)為朝云作也”。