《次元明韻寄子由(you)》是(shi)北宋詩(shi)人(ren)黃庭(ting)堅創作的(de)一首七(qi)言(yan)律(lv)詩(shi)。此詩(shi)首聯(lian)(lian)(lian)感(gan)(gan)慨時(shi)光如逝水,功業難成;頷(han)聯(lian)(lian)(lian)描(miao)寫(xie)春(chun)天景物,花開(kai)江漲,而懷遠之(zhi)情(qing)見于言(yan)外,如作畫之(zhi)著色;頸聯(lian)(lian)(lian)敘寫(xie)懷抱,以虛(xu)詞領(ling)句,以作轉折(zhe);尾(wei)聯(lian)(lian)(lian)又轉筆感(gan)(gan)嘆(tan)兄弟之(zhi)思,欲歸而不得,只好聽(ting)任時(shi)光流(liu)(liu)轉,催生白發而已。詩(shi)寫(xie)景時(shi)流(liu)(liu)麗綿(mian)密,議論時(shi)疏朗有致,輕(qing)重虛(xu)實,對比分(fen)明,一直被人(ren)當(dang)作律(lv)詩(shi)的(de)樣(yang)板。
次元明1韻(yun)寄子由(you)2
半世交親3隨逝(shi)水4,幾(ji)人圖畫入凌煙5?
春風春雨花經眼(yan)6,江北江南水拍天。
欲解銅章7行(xing)8問道9,定知石友10許忘年11。
脊令12各(ge)有思歸(gui)恨,日月相催雪滿(man)顛13。
1.元(yuan)明(ming):黃(huang)(huang)庭堅的哥(ge)哥(ge)黃(huang)(huang)大臨的字。
2.子(zi)由:蘇(su)軾的弟(di)弟(di)蘇(su)轍的字。元(yuan)明有詩寄(ji)與在筠州(今江西高安懸(xuan))監鹽酒稅的子(zi)由,庭堅(jian)依其用(yong)韻次第同作(zuo)。
3.交(jiao)親:指相互親近,友好交(jiao)往。
4.逝(shi)水:暗(an)用《論語》“子在川上曰:‘逝(shi)者如(ru)斯夫,不舍晝夜。’”
5.凌煙:閣(ge)名,在(zai)唐代長(chang)安太極(ji)宮內。唐太宗曾令著名人(ren)物畫家閻立(li)本將功(gong)臣長(chang)孫無忌等二十四人(ren)的像(xiang)畫在(zai)閣(ge)內,以表彰他們(men)的勛(xun)勞。這兩(liang)句是說他們(men)兄(xiong)弟(di)交(jiao)好,已有多年,但都在(zai)政(zheng)爭中遭到(dao)失(shi)敗,時光像(xiang)流水(shui)般過去了,卻(que)沒有為國家效力的機會。
6.經眼:過目。
7.銅章:指縣令(ling)的印,史容注(zhu)引《漢官儀》:“縣令(ling)秩五百石,銅章墨綬(shou)。”
8.行:將。
9.問道(dao):就是要向子(zi)由學(xue)道(dao)。出(chu)于《莊子(zi)·在宥》:“黃帝聞(wen)廣成子(zi)在空同之(zhi)上(shang),故往(wang)見之(zhi),曰:‘敢(gan)問至(zhi)道(dao)之(zhi)精。’”
10.石(shi)友:指志(zhi)同(tong)道合(he)的金石(shi)之(zhi)交。指子由。潘岳《金谷詩(shi)》:“投分寄(ji)石(shi)友,白首同(tong)所歸。”(《晉書·潘岳傳》)
11.忘(wang)年(nian):指朋友投契,不計年(nian)歲的(de)大小差(cha)別。梁何(he)遜(xun)弱冠有才,范云對他很稱(cheng)賞(shang),“因結(jie)忘(wang)年(nian)交(jiao)好”(《梁書·文學·何(he)遜(xun)傳》)。蘇轍(che)比黃庭堅大七歲。許忘(wang)年(nian),是說料想子(zi)由定會同(tong)意自己的(de)要(yao)求。
12.脊(ji)令(ling):借指(zhi)(zhi)兄(xiong)弟(di)。“脊(ji)令(ling)”是一種水鳥,朱熹《集傳》:“脊(ji)令(ling)飛則鳴,行(xing)則搖(yao),有急難之意,故以(yi)起(qi)興。”后人常用“脊(ji)令(ling)”借指(zhi)(zhi)兄(xiong)弟(di)。《詩經·雅·常棣》:“脊(ji)令(ling)在(zai)原(yuan),兄(xiong)弟(di)急難。”
13.雪滿(man)顛:比喻白發滿(man)頭。
半世交往(wang),親密的情誼像流水(shui)般(ban)地過去,有幾人能建(jian)立功(gong)名,繪像在凌煙?
又(you)(you)是(shi)(shi)春風,又(you)(you)是(shi)(shi)春雨(yu),又(you)(you)是(shi)(shi)番春花過(guo)眼;我悵望(wang)著江南,悵望(wang)著江北,只見到波浪拍天。
我想解(jie)下銅印(yin)辭去(qu)官職前去(qu)尋求人生的真諦(di),知道你(ni)這位(wei)金石之友一定不會嫌棄,彼此忘(wang)掉(diao)年齡輩分的界限。
我們都(dou)深深地思(si)念著自己的兄長,但欲歸(gui)不得,日(ri)月相催,都(dou)已是白發(fa)蒼顏。
這(zhe)首詩是元豐(feng)四年(nian)(1081年(nian))黃(huang)(huang)庭堅(jian)知吉州太(tai)和縣(今(jin)江西(xi)泰和)時所作,年(nian)三十七(qi)歲。這(zhe)時蘇轍(子由)貶(bian)官在(zai)筠州(治(zhi)所在(zai)今(jin)江西(xi)高(gao)安)監鹽酒稅(shui)。黃(huang)(huang)庭堅(jian)兄黃(huang)(huang)元明(名大臨(lin))寄給子由的詩,起(qi)二句說:“鐘鼎功名淹管庫,朝廷翰墨寫風煙。”黃(huang)(huang)庭堅(jian)次韻作此詩寄子由。
黃庭堅(jian)(1045—1105),字魯直(zhi),自號(hao)山(shan)谷道(dao)人,晚號(hao)涪翁,洪州分寧(今(jin)江(jiang)西修水)人。治平年間(1064—1067)進士(shi)(shi)。宋哲(zhe)宗時以校書郎為(wei)(wei)《神宗實錄》檢(jian)討官(guan),遷著(zhu)作(zuo)佐郎。后因(yin)修史(shi)“多誣”遭貶。早年以詩文受知于蘇(su)軾,與張耒、晁(chao)補之(zhi)、秦觀并稱(cheng)“蘇(su)門四學士(shi)(shi)”。與蘇(su)軾齊名,世稱(cheng)“蘇(su)黃”。詩以杜(du)甫為(wei)(wei)宗,有(you)“奪胎換骨(gu)”、“點(dian)鐵(tie)成金”之(zhi)論,風格奇(qi)硬拗澀,開創江(jiang)西詩派,在宋代影響頗大(da)。又(you)能詞。兼擅行書、草書,為(wei)(wei)“宋四家(jia)”之(zhi)一(yi)。有(you)《山(shan)谷集》、《山(shan)谷琴趣外篇》。
詩(shi)首聯就對(dui),突(tu)破律詩(shi)常格,是(shi)學杜甫《登高》一類詩(shi)的(de)痕跡。首句平平而(er)起,感(gan)慨年華猶(you)如(ru)逝水,筆勢很坦(tan)蕩。次句提出問題,指出朋友(you)中這么多人,有(you)誰能(neng)夠建(jian)功立業圖形凌煙閣呢(ni)?問得很自然(ran)(ran),稍(shao)見(jian)有(you)一絲不平之氣透(tou)出,但不是(shi)劍(jian)拔弩張(zhang)式(shi)的(de)直露刻(ke)薄語。詩(shi)雖然(ran)(ran)用對(dui)偶,因為用的(de)是(shi)流水對(dui),語氣直貫(guan),既均齊(qi)又不呆板,這樣作對(dui)是(shi)黃庭堅的(de)拿手好(hao)戲。
“春風春雨”二(er)句(ju)(ju)是名聯(lian),在(zai)對偶上又改用(yong)當句(ju)(ju)對,語(yu)(yu)句(ju)(ju)跳(tiao)蕩輕(qing)快。在(zai)詩(shi)意上,由(you)上聯(lian)半世(shi)交(jiao)親(qin),幾人得遂(sui)功名的感(gan)慨而聯(lian)想到朋友間聚散無端,相(xiang)會無期。在(zai)表現上只是具(ju)體(ti)說春天(tian)到來,滿眼春雨春花(hua),悵望(wang)江北江南,春水生(sheng)波,浪花(hua)拍天(tian)。詩(shi)全(quan)用(yong)景(jing)語(yu)(yu),無一字涉情,但自然令人感(gan)到興象高妙,情深無邊。黃庭(ting)堅詩(shi)很喜(xi)歡故作奇語(yu)(yu),像這樣清(qing)通秀(xiu)麗(li)、融情入景(jing)的語(yu)(yu)句(ju)(ju)不(bu)很多,看似自然,實際上費(fei)盡(jin)爐錘而復歸于(yu)自然,代表了(le)江西(xi)詩(shi)派熔詞鑄句(ju)(ju)的最(zui)高成就(jiu)。
五(wu)、六句轉入議論(lun),以虛(xu)詞領句,以作轉折。詩(shi)說自己(ji)要解下(xia)官印,尋求人(ren)生的真諦,想來對(dui)方(fang)(fang)這樣的金石交,一定會(hui)忘掉年齡的差異,共同研道。這兩句得(de)(de)贈答詩(shi)正體,一方(fang)(fang)面(mian)表(biao)示自己(ji)對(dui)蘇轍的人(ren)品仰慕,并恰到(dao)好處地進行頌揚,一方(fang)(fang)面(mian)又表(biao)明自己(ji)的心(xin)意(yi)志(zhi)向。因為(wei)詩(shi)中加(jia)入了自己(ji),便不顯得(de)(de)空洞,不單(dan)是(shi)應酬,這樣寫就(jiu)使被贈者覺得(de)(de)自然(ran),也容易引起讀者的共鳴。
末二句又轉筆,說(shuo)自(zi)(zi)(zi)己(ji)(ji)與(yu)(yu)蘇轍都(dou)在(zai)懷念自(zi)(zi)(zi)己(ji)(ji)的兄長(chang),但欲歸不得,空自(zi)(zi)(zi)惆悵,時光飛(fei)度,日月(yue)催人,二人都(dou)是滿頭白發了。黃庭堅與(yu)(yu)哥哥元明、蘇轍與(yu)(yu)哥哥蘇軾,兄弟間感情都(dou)很好,詩所(suo)以作雙收(shou),把共(gong)同的感情鑄合(he)在(zai)一起。詩又通過《詩經》典(dian),寫兄弟之情,與(yu)(yu)題目(mu)所(suo)說(shuo)自(zi)(zi)(zi)己(ji)(ji)是和哥哥原韻相結合(he)。這樣收(shou),含(han)蓄不露,又具有(you)獨特性,所(suo)以方東樹稱贊說(shuo):“收(shou)別有(you)情事(shi),親切(qie)。”
黃(huang)庭(ting)堅(jian)喜(xi)歡步韻(yun)(yun)以顯露才氣(qi),同(tong)一韻(yun)(yun),他(ta)往往賡和(he)四五次(ci)(ci)之(zhi)多(duo)。他(ta)曾經自夸說:“見(jian)子瞻粲字(zi)韻(yun)(yun)詩(shi)和(he)答,三(san)入四返,不(bu)困而愈崛(jue)奇,輒(zhe)次(ci)(ci)韻(yun)(yun)。”在黃(huang)庭(ting)堅(jian)詩(shi)集中,次(ci)(ci)韻(yun)(yun)詩(shi)占了(le)很大比例,如(ru)《戲呈孔毅夫》詩(shi),用(yong)的(de)是(shi)書、珠等(deng)窄韻(yun)(yun),疊和(he)了(le)多(duo)首(shou)(shou),都自然而富有變化,很見(jian)工力(li)。但(dan)也有不(bu)少詩(shi)片面追求(qiu)新巧,賣弄才氣(qi),成(cheng)為后世口實。這首(shou)(shou)《次(ci)(ci)元(yuan)明韻(yun)(yun)寄子由》是(shi)他(ta)疊韻(yun)(yun)詩(shi)中的(de)佳篇,全(quan)詩(shi)四句(ju),都用(yong)同(tong)一韻(yun)(yun),雖(sui)是(shi)和(he)作(zuo),但(dan)絲毫不(bu)見(jian)局促,為人稱道。
其次,黃庭堅這首詩(shi)中(zhong)間(jian)兩聯,一寫景(jing),一議論(lun)(lun),寫景(jing)時流麗(li)綿密,議論(lun)(lun)時疏朗(lang)有致,輕重虛實(shi),對(dui)比分明,一直被(bei)人當作(zuo)律(lv)詩(shi)的(de)樣板。
胡守仁(ren)先(xian)生(sheng)點評:山谷(gu)締交(jiao)于東坡兄(xiong)弟,情(qing)誼(yi)甚深,其政治(zhi)立場(chang)大抵(di)相(xiang)(xiang)同,俱落祐黨籍。子由之(zhi)從績溪謫(zhe)地還(huan)朝,山谷(gu)有(you)詩相(xiang)(xiang)贈,喜形于色。此(ci)詩寫作時(shi)間在前,其中言(yan)交(jiao)親有(you)不(bu)少已(yi)經物故,至于畫像凌煙閣者幾(ji)何(he)人哉(zai)!且看(kan)萬花開落于春(chun)風春(chun)雨中,時(shi)光如此(ci)之(zhi)速,而江北江南水(shui)勢拍天,一(yi)片茫茫,行旅如此(ci)之(zhi)艱,睹此(ci)情(qing)景,何(he)若退(tui)隱之(zhi)為(wei)得(de)。想子由同此(ci)心理。況俱有(you)兄(xiong)弟之(zhi)思,安可(ke)因循(xun)仕途而不(bu)歸也(ye)?首聯對(dui)得(de)令人不(bu)覺,頷(han)聯筆勢宏放(fang),且字字有(you)出(chu)處,又不(bu)害其為(wei)己詩。楊誠齋《詩話》曾拈出(chu)以示人,蓋以為(wei)作詩之(zhi)妙用也(ye)。
方(fang)東樹(shu)《昭昧詹言》續卷七說:“此(ci)詩足供揣模取法。”
楊萬里說:“春(chun)風春(chun)雨,江(jiang)北江(jiang)南(nan),詩家常用(yong)。杜(du)云‘且看欲(yu)盡花經(jing)眼’,退(tui)之(zhi)云‘海水昏昏水拍(pai)天’。此以四字(zi)(zi)合三字(zi)(zi),入口便(bian)成詩句,不至生梗。要(yao)誦詩之(zhi)多,擇字(zi)(zi)之(zhi)精,始乎摘用(yong),久(jiu)而自(zi)出肺腑,縱橫出波(bo),用(yong)亦可(ke),不用(yong)亦可(ke)。”