《除(chu)夜作》是(shi)唐代(dai)高(gao)適的一首七(qi)言絕句,此詩寫除(chu)夕之(zhi)(zhi)夜,游子家(jia)人(ren)兩(liang)地相(xiang)思之(zhi)(zhi)情(qing),深思苦調(diao),委曲婉轉,感人(ren)肺腑。詩精練含(han)蓄,故前人(ren)謂此詩:“添著一語不得。’’用語質(zhi)樸淺近(jin)而寓情(qing)深微(wei)悠遠。
過年(nian)意味著(zhu)又(you)增加(jia)了(le)一歲。天(tian)天(tian)向上的小朋(peng)友往往急于長(chang)大(da),已(yi)過中(zhong)年(nian)的人則很可能痛(tong)感白己正在走向衰老——他們對此事都(dou)比較(jiao)(jiao)計較(jiao)(jiao),當(dang)然有興高(gao)采烈與感慨(kai)系(xi)之之不同。高(gao)適這(zhe)首(shou)詩(shi)將(jiang)這(zhe)兩方面結(jie)合起來寫,“年(nian)味”很足,傳誦極廣。
除夜作①
旅館寒燈(deng)獨不眠,
客心何事(shi)轉凄然②?
故鄉今(jin)夜(ye)思千里(li),
霜鬢明朝又一(yi)年③。
①除夜(ye):除夕之夜(ye)。
②客心(xin):自己(ji)的心(xin)事。轉:變得。凄然:凄涼悲傷。
③霜鬢:白色的鬢發。明朝(zhāo):明天。
我(wo)(wo)獨自在(zai)旅館里躺著,寒冷的燈光(guang)照著我(wo)(wo),久久難(nan)以入眠。是什么事情,讓我(wo)(wo)這個游客的心里變得凄涼悲(bei)傷?故鄉的人今夜一定在(zai)思念遠(yuan)在(zai)千里之外的我(wo)(wo);我(wo)(wo)的鬢發(fa)已經變得斑白,到了明天又是新的一年。
像這樣沒(mei)有多少具體(ti)背景的詩(shi)很不容易確(que)定其(qi)作年(nian)(nian),但(dan)周勛(xun)(xun)初在《高(gao)適年(nian)(nian)譜》有一個絕妙的推測,他將(jiang)此(ci)詩(shi)系于天寶(bao)九載(750年(nian)(nian)),根據是:“高(gao)適游蹤雖(sui)廣,然離梁宋(song)而(er)至遠地,亦(yi)不過閩(min)中、幽(you)州(zhou)、隴(long)右、河西(xi)、劍(jian)南數地而(er)已(yi)。高(gao)適至閩(min)中時(shi)(shi),年(nian)(nian)歲尚輕;次至幽(you)州(zhou)時(shi)(shi),未及(ji)‘霜(shuang)鬢’之(zhi)年(nian)(nian);至隴(long)右、河西(xi)、劍(jian)南時(shi)(shi),已(yi)甚得意(yi),與(yu)此(ci)詩(shi)內(nei)容不合,故知此(ci)詩(shi)定作于第二次北上,即送(song)兵清夷歸來寓薊門旅館之(zhi)時(shi)(shi)。”(《周勛(xun)(xun)初文集》第4冊,江(jiang)蘇古籍(ji)出版社2000年(nian)(nian)版)此(ci)說十分合于情理(li)。
高(gao)適(704—765年),字達夫,一字仲武,渤海(hai)蓨(xiu)(今河(he)北景縣)人(ren),后遷居(ju)宋(song)州宋(song)城(今河(he)南商丘睢陽)。安東都(dou)護高(gao)侃之孫,唐代(dai)大(da)臣、詩人(ren)。曾任刑部侍郎、散騎常(chang)侍,封渤海(hai)縣侯,世(shi)稱(cheng)高(gao)常(chang)侍。于永泰(tai)元年正月病逝(shi),卒贈禮部尚書,謚號忠(zhong)。作為著名邊塞詩人(ren),高(gao)適與(yu)岑(cen)參并稱(cheng)“高(gao)岑(cen)”,與(yu)岑(cen)參、王昌齡(ling)、王之渙合稱(cheng)“邊塞四詩人(ren)”。其詩筆力雄(xiong)健,氣勢奔放,洋溢著盛唐時期所特有的(de)奮發進取(qu)、蓬勃向(xiang)上的(de)時代(dai)精神。有文集二十卷。
除(chu)夕之夜,傳(chuan)統的習慣是一家歡聚,“達旦不眠(mian),謂之守歲”(《風土記》)。詩題《除(chu)夜作》,本應喚(huan)起作者對這個傳(chuan)統佳節的美好記憶,然而這首詩中的除(chu)夕夜卻是另一種(zhong)情景。
詩(shi)(shi)的(de)(de)(de)(de)(de)開頭就是(shi)(shi)“旅館(guan)(guan)”二(er)字,看(kan)(kan)似平平,卻不(bu)可忽視,全詩(shi)(shi)的(de)(de)(de)(de)(de)感情(qing)就是(shi)(shi)由此(ci)而(er)生發開來(lai)的(de)(de)(de)(de)(de)。這是(shi)(shi)一個(ge)除(chu)(chu)夕(xi)之夜,詩(shi)(shi)人(ren)眼看(kan)(kan)著(zhu)外面(mian)家家戶戶燈(deng)火通明,歡聚一堂,而(er)他卻遠(yuan)離家人(ren),身(shen)(shen)居(ju)客(ke)舍。兩(liang)相對(dui)照(zhao),詩(shi)(shi)人(ren)觸景(jing)生情(qing),連眼前那(nei)盞同樣有著(zhu)光(guang)和(he)熱的(de)(de)(de)(de)(de)燈(deng),也(ye)變得“寒(han)(han)”氣襲(xi)人(ren)了(le)。“寒(han)(han)燈(deng)”二(er)字,渲(xuan)染了(le)旅館(guan)(guan)的(de)(de)(de)(de)(de)清(qing)冷和(he)詩(shi)(shi)人(ren)內(nei)心的(de)(de)(de)(de)(de)凄(qi)(qi)寂。除(chu)(chu)夕(xi)之夜,寒(han)(han)燈(deng)只(zhi)影(ying),詩(shi)(shi)人(ren)難(nan)于入眠,而(er)“獨不(bu)眠”又會想(xiang)到一家團聚,其樂融融的(de)(de)(de)(de)(de)守歲景(jing)象,這更讓詩(shi)(shi)人(ren)內(nei)心難(nan)耐。所(suo)以這一句(ju)(ju)看(kan)(kan)上去是(shi)(shi)寫眼前景(jing)、眼前事(shi),但是(shi)(shi)卻處處從反面(mian)扣緊詩(shi)(shi)題,描(miao)繪(hui)出一個(ge)孤(gu)寂清(qing)冷的(de)(de)(de)(de)(de)意(yi)境。第二(er)句(ju)(ju)“客(ke)心何事(shi)轉凄(qi)(qi)然(ran)”,這是(shi)(shi)一個(ge)轉承的(de)(de)(de)(de)(de)句(ju)(ju)子(zi),用提(ti)問的(de)(de)(de)(de)(de)形式將思想(xiang)感情(qing)更明朗化,因(yin)身(shen)(shen)在客(ke)中,故(gu)稱“客(ke)”。詩(shi)(shi)中問道(dao):“是(shi)(shi)什么使得客(ke)人(ren)心里面(mian)變得凄(qi)(qi)涼(liang)悲(bei)傷?”原因(yin)就是(shi)(shi)他身(shen)(shen)處除(chu)(chu)夕(xi)之夜。晚(wan)上那(nei)一片濃厚(hou)的(de)(de)(de)(de)(de)除(chu)(chu)夕(xi)氣氛(fen),把(ba)詩(shi)(shi)人(ren)包圍(wei)在寒(han)(han)燈(deng)只(zhi)影(ying)的(de)(de)(de)(de)(de)客(ke)舍之中,他的(de)(de)(de)(de)(de)孤(gu)寂凄(qi)(qi)然(ran)之感便油然(ran)而(er)生了(le)。此(ci)句(ju)(ju)中“轉凄(qi)(qi)然(ran)”三個(ge)字寫出了(le)在除(chu)(chu)夕(xi)之夜,作者(zhe)單身(shen)(shen)一人(ren)的(de)(de)(de)(de)(de)孤(gu)苦(ku);對(dui)千里之外故(gu)鄉親人(ren)的(de)(de)(de)(de)(de)思念(nian);以及對(dui)時光(guang)流(liu)逝之快的(de)(de)(de)(de)(de)感嘆。
詩中寫完一二(er)句后(hou),詩人似(si)乎(hu)要(yao)傾吐他此刻的(de)心(xin)緒了(le),可是,他卻又撇開自己,從遠方的(de)故(gu)鄉(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)寫來:“故(gu)鄉(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)今夜思千(qian)里(li)(li)。”“故(gu)鄉(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)”,是借指(zhi)故(gu)鄉(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)的(de)親人;“千(qian)里(li)(li)”,借指(zhi)千(qian)里(li)(li)之(zhi)外的(de)詩人自己。其(qi)實,這也正是“千(qian)里(li)(li)思故(gu)鄉(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)”的(de)一種(zhong)表(biao)現(xian)。詩人并(bing)沒(mei)有直接表(biao)達對故(gu)鄉(xiang)(xiang)(xiang)(xiang)的(de)思念,而是表(biao)達的(de)更(geng)加含蓄委婉。
“霜鬢明(ming)朝又(you)一年(nian)”,“今夜(ye)”是除夕,所以明(ming)朝又(you)是一年(nian)了,由舊的(de)(de)(de)(de)一年(nian)又(you)將“思”到(dao)新的(de)(de)(de)(de)一年(nian),這漫(man)漫(man)無(wu)邊的(de)(de)(de)(de)思念之苦,又(you)要(yao)為詩(shi)人(ren)增添新的(de)(de)(de)(de)白發(fa)。清代沈德(de)潛評價(jia)說:“作故(gu)鄉親友思千里外人(ren),愈(yu)有意味(wei)。”(《唐(tang)詩(shi)別裁》)之所以“愈(yu)有意味(wei)”,就(jiu)是因為詩(shi)人(ren)巧妙地運(yun)用“對寫法”,把深摯(zhi)的(de)(de)(de)(de)情思抒(shu)發(fa)得更為婉曲含蘊。這在(zai)古典(dian)詩(shi)歌(ge)中也是一種常(chang)見的(de)(de)(de)(de)表(biao)現手法,如杜甫的(de)(de)(de)(de)《月夜(ye)》:“今夜(ye)鄜州月,閨中只獨看。”詩(shi)中寫的(de)(de)(de)(de)是妻子(zi)思念丈(zhang)夫,其實恰(qia)恰(qia)是詩(shi)人(ren)自己感(gan)情的(de)(de)(de)(de)折射。
明(ming)代(dai)胡應麟(lin)認(ren)為,絕句“對結者須(xu)意(yi)盡(jin)。如(ru)……高達夫‘故(gu)鄉今(jin)夜(ye)思千里,霜鬢明(ming)朝又(you)一年’,添(tian)著一語不得(de)(de)乃(nai)可”(《詩(shi)(shi)藪·內(nei)編》卷(juan)六)。所謂(wei)“意(yi)盡(jin)”,是(shi)指(zhi)詩(shi)(shi)意(yi)的(de)(de)(de)完(wan)整(zheng);所謂(wei)“添(tian)著一語不得(de)(de)”,也就是(shi)指(zhi)語言的(de)(de)(de)精煉(lian)。“故(gu)鄉今(jin)夜(ye)思千里,霜鬢明(ming)朝又(you)一年”,正是(shi)把雙方(fang)思之(zhi)(zhi)(zhi)久、思之(zhi)(zhi)(zhi)深、思之(zhi)(zhi)(zhi)苦,集中地通(tong)過除夕之(zhi)(zhi)(zhi)夜(ye)抒寫出來(lai)了(le)(le),完(wan)滿地表現了(le)(le)詩(shi)(shi)的(de)(de)(de)主題思想(xiang)。因此,就這首詩(shi)(shi)的(de)(de)(de)高度概(gai)括(kuo)和精煉(lian)含蓄的(de)(de)(de)特(te)色而言,已經收到了(le)(le)“意(yi)盡(jin)”和“添(tian)著一語不得(de)(de)”的(de)(de)(de)藝術效果。
《注解選唐詩》:“故(gu)鄉今夜(ye)思千(qian)里,霜(shuang)鬢(bin)明朝又一年(nian)。”客中除(chu)夕(xi)聞此(ci)兩句,誰不凄然?
《批點唐音(yin)》:此(ci)篇音(yin)律稍似中唐,但四句中意態圓足自別。
《增(zeng)訂評注(zhu)唐(tang)詩正聲》:郭云(yun):婉轉在數虛(xu)字。
《唐詩(shi)絕句類選》:“獨(du)”者(zhe)(zhe),他人不然(ran);“轉(zhuan)”者(zhe)(zhe),比常尤甚(shen)。二字為詩(shi)眼。
《唐詩廣選(xuan)》:敖子發曰:首句已自凄(qi)然(ran)。后二(er)句又說出“轉凄(qi)然(ran)”之(zhi)情,客邊除夜怕(pa)誦此(ci)詩。胡濟鼎曰:“轉”字(zi)喚起后二(er)句。唐絕謹嚴,一字(zi)不(bu)亂下(xia)如此(ci)。
《唐詩歸》:譚云:故鄉親友,思千里外霜鬢,其味無窮。若兩(liang)句(ju)開說,便(bian)索然矣(yi)。
《唐風(feng)定》:以中(zhong)晚《除夜》二律(按指戴(dai)叔倫《除夜宿石頭驛》、崔涂(tu)《巴(ba)山道中(zhong)除夜書懷》)方之(zhi),更見(jian)此詩之(zhi)高。對結意盡(jin)(未句下)。
《姜齋詩話》:七言絕句有對(dui)偶,如“故鄉(xiang)今夜思千(qian)里,霜(shuang)鬢明(ming)朝又一(yi)年”,亦流動不羈。
《唐詩箋注》:“故鄉今夜”承(cheng)首句(ju),“霜(shuang)鬢明朝”承(cheng)次句(ju),意有(you)兩(liang)層,故用(yong)“獨(du)”字、“轉”字。詩律甚細。
《網師園唐詩(shi)箋(jian)》:不直說己之思鄉(xiang),而推到故鄉(xiang)親友之思我,此與(yu)摩詰《九(jiu)月九(jiu)日》詩(shi)同是勘進一(yi)層法。
《唐詩選(xuan)勝直解》:首(shou)二(er)句(ju)自問之詞,末二(er)句(ju)從上生出。
《詩法(fa)易簡(jian)錄》:后二句寓流走于整(zheng)對之(zhi)中(zhong),又恰好(hao)結(jie)得住,令人(ren)讀(du)之(zhi),幾(ji)不(bu)覺其為整(zheng)對也。末(mo)句醒出(chu)“除夜”。
《挑燈詩話》:只眼前(qian)景,口邊語(yu),一倒(dao)轉來說,便曲折(zhe)有余味。
《詩(shi)(shi)境(jing)淺(qian)說續編》:絕句以不說盡為佳,此(ci)詩(shi)(shi)三四(si)句將第二句“凄然(ran)”之意說盡,而亦(yi)耐人(ren)尋味(wei)。以流水對句作收筆,尤為自然(ran)。