陳(chen)圓圓出身于貨郎(lang)之家,母親早亡,育于姨夫家,從姨父的姓“陳(chen)”。居蘇州桃花塢。隸籍梨園,為(wei)吳中名優,戲曲家尤西堂少時“猶及見(jian)之”。
陳(chen)圓圓色藝(yi)雙絕,名(ming)動江(jiang)左。她自幼(you)冰雪聰明(ming),艷(yan)驚鄉里。時(shi)逢江(jiang)南(nan)年谷(gu)不登,重利(li)輕義(yi)的姨夫將圓圓賣給(gei)蘇州梨園,善演(yan)弋(yi)陽(yang)腔戲(xi)劇。初登歌臺,圓圓扮(ban)演(yan)《西廂記》中的紅娘(niang),人麗如花(hua),似云出岫(xiu),鶯聲嚦嚦,六馬仰秣,臺下看客皆凝神屏氣(qi),入迷著(zhu)魔。陳(chen)圓圓“容辭(ci)閑雅,額(e)秀頤豐”,有(you)名(ming)士(shi)大家風度,每一登場演(yan)出,明(ming)艷(yan)出眾,獨冠(guan)當時(shi),“觀者為之魂斷”。
陳(chen)圓(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)作為(wei)梨(li)園(yuan)女(nv)妓,難以擺脫以色事人(ren)(ren)的命運。圓(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)曾屬意于吳(wu)江鄒樞(shu),“常在予家演劇,留連不(bu)去”(《十美詞紀(ji)》)。據載(zai),江陰貢(gong)修(xiu)齡之子貢(gong)若(ruo)甫曾以重金贖(shu)陳(chen)圓(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)為(wei)妾,然圓(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)不(bu)為(wei)正妻所容。而貢(gong)若(ruo)甫的父親(qin)貢(gong)修(xiu)齡,在 見到圓(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)后,非常吃驚,說:“此(ci)貴(gui)人(ren)(ren)!”“縱之去,不(bu)責贖(shu)金。”(李介立(li)《天(tian)香閣隨(sui)筆》)。陳(chen)圓(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)還與冒(mao)(mao)(mao)襄(xiang)(xiang)有(you)過一段情緣(yuan),崇禎十四年(nian)(1641)春,冒(mao)(mao)(mao)襄(xiang)(xiang)省親(qin)衡岳(yue),道經蘇州,經友人(ren)(ren)引薦,得會陳(chen)圓(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan),并訂(ding)后會之期;當(dang)年(nian)八(ba)月,冒(mao)(mao)(mao)襄(xiang)(xiang)移舟(zhou)(zhou)蘇州再會圓(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan),時圓(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)遭豪家劫奪,幸脫身虎口,遂有(you)許嫁冒(mao)(mao)(mao)襄(xiang)(xiang)之意,并冒(mao)(mao)(mao)兵(bing)火之險(xian)至冒(mao)(mao)(mao)襄(xiang)(xiang)家所棲舟(zhou)(zhou)拜見冒(mao)(mao)(mao)襄(xiang)(xiang)之母。二人(ren)(ren)感情繾綣,申(shen)以盟(meng)誓(shi)。此(ci)后冒(mao)(mao)(mao)襄(xiang)(xiang)因喪亂屢失約(yue)期,陳(chen)圓(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)不(bu)幸為(wei)外戚田弘遇劫奪入京。
崇(chong)(chong)禎(zhen)(zhen)十(shi)(shi)(shi)五年(1642)仲春(chun)(chun),陳(chen)圓(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)被外(wai)戚田弘遇劫奪入京(jing)。圓(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)入京(jing)的時(shi)間,有崇(chong)(chong)禎(zhen)(zhen)十(shi)(shi)(shi)四(si)(si)(si)、十(shi)(shi)(shi)五、十(shi)(shi)(shi)六年三(san)說,其中,胡介祉《茨(ci)村詠史新樂府》稱(cheng)(cheng):“崇(chong)(chong)禎(zhen)(zhen)辛巳(si)年,田貴妃父(fu)宏(hong)遇進(jin)香普陀,道過金閶,漁獵(lie)聲妓,遂挾沅(yuan)(yuan)以歸(gui)。”持十(shi)(shi)(shi)四(si)(si)(si)年說;葉(xie)夢珠《閱世(shi)編》稱(cheng)(cheng):“十(shi)(shi)(shi)六年春(chun)(chun),戚畹(wan)田宏(hong)遇南游吳閶,聞歌(ge)妓陳(chen)沅(yuan)(yuan)、顧(gu)(gu)壽。名震一時(shi),宏(hong)遇使人購得顧(gu)(gu)壽,而(er)沅(yuan)(yuan)尤(you)靚(jing)麗絕世(shi),客有私于宏(hong)遇者(zhe),以八百金市沅(yuan)(yuan)進(jin)之(zhi),宏(hong)遇載(zai)以還京(jing)。”持十(shi)(shi)(shi)六年說。然據冒襄(xiang)《影(ying)梅庵憶(yi)語》載(zai),冒襄(xiang)與陳(chen)圓(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)私訂盟約(yue)在崇(chong)(chong)禎(zhen)(zhen)十(shi)(shi)(shi)四(si)(si)(si)年秋,此(ci)后冒襄(xiang)因家(jia)事牽累,未能赴圓(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)約(yue)會。其間圓(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)屢次(ci)寄書(shu)冒襄(xiang),促其踐約(yue),冒襄(xiang)皆不及回復。崇(chong)(chong)禎(zhen)(zhen)十(shi)(shi)(shi)五年仲春(chun)(chun),冒襄(xiang)至蘇州會圓(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)(yuan),不意圓(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)已(yi)于十(shi)(shi)(shi)日前被劫入京(jing)。由于冒襄(xiang)所記(ji)為自己親歷之(zhi)事,故陳(chen)圓(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)(yuan)入京(jing)時(shi)間當為崇(chong)(chong)禎(zhen)(zhen)十(shi)(shi)(shi)五年仲春(chun)(chun)。
至于劫(jie)奪圓(yuan)圓(yuan)之人(ren),有(you)崇禎帝(di)田妃之父(fu)田宏遇、崇禎帝(di)周后之父(fu)周奎兩(liang)說。持前說者以鄒樞、劉健、尤侗(dong)、李(li)介立(li)、葉夢珠、陸次云等人(ren)代表,由于他們為陳圓(yuan)圓(yuan)同時代人(ren),較可(ke)憑(ping)信。持后說者僅有(you)姓名難(nan)以稽(ji)考的“之江(jiang)(jiang)抱(bao)陽(yang)生(sheng)”之記(ji)載及(ji)鈕琇的轉述(shu)。之江(jiang)(jiang)抱(bao)陽(yang)生(sheng)《甲申朝事小紀》稱:“外(wai)戚周嘉定采辦江(jiang)(jiang)南,聞其美,厚縑得之。攜歸京師。”孤證單說,似(si)不可(ke)靠(kao)。
陳(chen)圓(yuan)(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)(yuan)入京(jing)后(hou)(hou),成(cheng)為田弘遇(yu)家樂(le)演(yan)員。田弘遇(yu)因貴(gui)妃去世,日(ri)漸失勢,為了鞏固自己的(de)(de)地位(wei)以(yi)(yi)及在亂世中找到倚靠(kao),有意結交當時聲望甚隆(long)且握有重兵的(de)(de)吳(wu)三桂(gui)(gui)(gui)。田弘遇(yu)曾盛邀(yao)吳(wu)三桂(gui)(gui)(gui)赴其(qi)家宴,“出群姬調(diao)絲(si)竹(zhu),皆殊秀。一淡妝(zhuang)者,統諸美而(er)先(xian)眾音,情艷意嬌。”而(er)這位(wei)淡妝(zhuang)麗質(zhi)的(de)(de)歌姬,就是(shi)陳(chen)圓(yuan)(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)(yuan)。吳(wu)三桂(gui)(gui)(gui)驚(jing)詫于(yu)陳(chen)圓(yuan)(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)(yuan)的(de)(de)美艷,“不覺其(qi)神(shen)移心蕩也”(陸(lu)次云《圓(yuan)(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)(yuan)傳》)。田弘遇(yu)遂(sui)因三桂(gui)(gui)(gui)之請,將(jiang)(jiang)圓(yuan)(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)(yuan)贈送吳(wu)三桂(gui)(gui)(gui),并(bing)置辦豐厚的(de)(de)妝(zhuang)奩,送至(zhi)(zhi)吳(wu)府。李自成(cheng)農民(min)軍攻占北(bei)京(jing)后(hou)(hou),圓(yuan)(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)(yuan)為劉宗敏所(suo)奪。吳(wu)三桂(gui)(gui)(gui)本欲投降(jiang)(jiang)農民(min)軍,但得知(zhi)圓(yuan)(yuan)(yuan)圓(yuan)(yuan)(yuan)遭劫后(hou)(hou),沖冠一怒(nu),憤而(er)降(jiang)(jiang)清。《明史·流寇》稱:“初(chu),三桂(gui)(gui)(gui)奉詔入援(yuan)至(zhi)(zhi)山(shan)海(hai)關(guan)(guan),京(jing)師陷,猶(you)豫不進。自成(cheng)劫其(qi)父襄,作書招之,三桂(gui)(gui)(gui)欲降(jiang)(jiang),至(zhi)(zhi)灤州,聞愛(ai)姬陳(chen)沅被劉宗敏掠去,憤甚,疾歸山(shan)海(hai),襲破賊將(jiang)(jiang)。自成(cheng)怒(nu),親部賊十余(yu)萬,執(zhi)吳(wu)襄于(yu)軍,東攻山(shan)海(hai)關(guan)(guan),以(yi)(yi)別將(jiang)(jiang)從(cong)一片石越關(guan)(guan)外。三桂(gui)(gui)(gui)懼,乞(qi)降(jiang)(jiang)于(yu)我(wo)。”
在吳(wu)三(san)(san)桂(gui)(gui)所(suo)部和清軍(jun)(jun)的聯系夾擊下(xia),李自成農民軍(jun)(jun)遭(zao)受重創(chuang),倉皇(huang)逃離北京,盡棄所(suo)掠(lve)輜重、婦女(nv)于道。吳(wu)三(san)(san)桂(gui)(gui)在兵火中找到了陳圓(yuan)圓(yuan),軍(jun)(jun)營團圓(yuan)。此后(hou)陳圓(yuan)圓(yuan)一直跟隨(sui)吳(wu)三(san)(san)桂(gui)(gui)輾轉(zhuan)征(zheng)戰。吳(wu)三(san)(san)桂(gui)(gui)平(ping)定(ding)云南后(hou),圓(yuan)圓(yuan)進(jin)入了吳(wu)三(san)(san)桂(gui)(gui)的平(ping)西(xi)王府,一度“寵(chong)冠后(hou)宮”(《十美詞(ci)紀》)。
吳三桂(gui)獨霸云南后,陰(yin)懷異志,窮奢侈欲,歌舞(wu)征逐。構建園(yuan)(yuan)(yuan)林安阜(fu)園(yuan)(yuan)(yuan),“采買吳伶(ling)之年十五者(zhe),共四十人(ren)為一(yi)隊”(《甲申朝(chao)事小紀》),“園(yuan)(yuan)(yuan)囿聲伎之盛(sheng),僭侈逾禁(jin)中”(王澐《漫游(you)紀略》)。陳(chen)圓圓因年老色衰,加之與(yu)吳三桂(gui)正妻不諧,且吳三桂(gui)另(ling)有寵姬(ji)數人(ren),于是(shi)日漸失(shi)寵,遂辭宮入道,“布衣蔬食,禮佛以畢此生”(《天香閣隨筆》)。一(yi)代(dai)紅妝從此豪華落盡,歸于寂寞(mo)。
陳(chen)圓(yuan)圓(yuan),雖遠不(bu)如(ru)梁紅玉英姿颯爽(shuang),但她(ta)(ta)以(yi)(yi)她(ta)(ta)的(de)美貌傾(qing)倒了(le)吳三桂(gui),傾(qing)倒了(le)劉宗敏(min),傾(qing)倒了(le)大順王朝(chao),也傾(qing)倒了(le)許(xu)多年后的(de)無數(shu)的(de)男人(ren)(ren)(ren)。即便李自(zi)成不(bu)敵悍滿,但吳三桂(gui)若不(bu)投降多爾(er)袞,滿人(ren)(ren)(ren)最(zui)少要晚入關幾十年。所(suo)以(yi)(yi)說,陳(chen)圓(yuan)圓(yuan)以(yi)(yi)她(ta)(ta)個人(ren)(ren)(ren)魅力的(de)影響著(zhu)別人(ren)(ren)(ren)而(er)改變了(le)歷史(shi)。在隨后的(de)日子里,身負國賊之(zhi)名的(de)吳三桂(gui)以(yi)(yi)陳(chen)圓(yuan)圓(yuan)作為(wei)(wei)精神支柱(zhu),自(zi)山西(xi),渡黃河、入潼(tong)關、克西(xi)安、平李闖(chuang)、定云南(nan)、驅永歷,可謂(wei)風塵仆仆,東征西(xi)伐,為(wei)(wei)清廷統(tong)一中國立下了(le)汗馬功勞。 ?
陸次云稱(cheng)贊曰:“聲(sheng)甲(jia)天(tian)下(xia)之聲(sheng),色甲(jia)天(tian)下(xia)之色。”(《陳圓圓傳》)
吳三桂曰﹕“大丈(zhang)夫不能保(bao)一女子(zi),何面目見(jian)人耶!”(劉(liu)建《庭聞錄》)
冒辟疆曾說:“婦人(ren)以資質(zhi)為主,色次之,碌碌雙鬢,難其選(xuan)也。慧心紈(wan)質(zhi),淡秀天然,平(ping)生所見(jian),則獨有圓圓爾。”(《影梅庵憶語(yu)》)
冒襄(xiang)稱(cheng)“其人(ren)澹而韻,盈盈冉(ran)冉(ran),衣椒繭,時背顧湘(xiang)裙,真如(ru)(ru)孤鸞(luan)之在(zai)煙(yan)霧”,觀看(kan)陳圓(yuan)圓(yuan)演弋陽(yang)腔《紅(hong)梅(mei)記》,為其演技所迷醉:“是曰演弋腔《紅(hong)梅(mei)》,以燕俗之劇,咿呀啁哳之調,乃(nai)出之陳姬身口,如(ru)(ru)云出岫(xiu),如(ru)(ru)珠(zhu)大盤,令人(ren)欲(yu)仙欲(yu)死。”(《影梅(mei)庵憶語》)
鄒樞稱(cheng)她“演(yan)《西廂》,扮貼旦、紅娘腳(jiao)色,體態傾靡,說白便巧,曲盡(jin)蕭寺(si)當年情緒(xu)。”(《十(shi)美詞紀》“陳(chen)圓(yuan)”)