酈(li)道元(yuan)少年(nian)時(shi)期,因父親酈(li)范擔任青州(zhou)刺史,便跟隨(sui)父母居(ju)住青州(zhou)(今(jin)山東省青州(zhou)市)。
太和(he)十三年(nian)(489年(nian)),父親酈(li)范去世,酈(li)道元(yuan)承襲永寧侯爵(jue)位,依例降為伯這一等級。
太(tai)和(he)十(shi)七年(493年)秋季,北魏遷(qian)都洛陽,酈(li)道(dao)元擔任尚書(shu)郎。
太和(he)十八年(494年),跟隨魏孝文(wen)帝出巡北方,因(yin)執(zhi)法清正,被提拔為(wei)(wei)治書侍(shi)御史(shi)。御史(shi)中尉李彪認為(wei)(wei)道元(yuan)執(zhi)法公正嚴厲,自太傅掾引進為(wei)(wei)書侍(shi)御史(shi)。
李(li)彪(biao)被(bei)(bei)仆射李(li)沖所彈劾,酈道(dao)(dao)元也被(bei)(bei)免職(zhi)。景明年間(jian)(500—503年),酈道(dao)(dao)元被(bei)(bei)下(xia)放為冀州鎮東府(fu)長史。酈道(dao)(dao)元在那里為官(guan)三年,為政嚴(yan)酷(ku),人們非(fei)常敬(jing)畏(wei)他,以至于奸人盜賊紛紛逃(tao)往他鄉(xiang),冀州境內大治(zhi)。后(hou)來酈道(dao)(dao)元又做了魯陽郡(jun)太(tai)守,上表朝廷建立(li)(li)學校,推(tui)崇教育,教化鄉(xiang)民。朝廷下(xia)詔說:“魯陽原本是南部邊境的(de)地(di)區,沒有設立(li)(li)過學校。現在可以在那里設立(li)(li)學校,使魯陽像西漢文翁(weng)辦學那樣(yang)成為有文化教養的(de)地(di)區。”酈道(dao)(dao)元在魯陽郡(jun)的(de)日子(zi),老百姓佩服他的(de)威名(ming),不敢(gan)違法。
延昌(chang)年(nian)(nian)間(512—515年(nian)(nian)),酈(li)道(dao)(dao)元(yuan)任(ren)(ren)東荊(jing)州(zhou)刺史(shi),以威(wei)猛為政,就像(xiang)在冀州(zhou)一樣。當地百姓到朝廷向(xiang)皇帝告狀(zhuang),告他苛刻嚴峻,請求前任(ren)(ren)刺史(shi)寇祖(zu)禮回(hui)來復任(ren)(ren)。等到寇祖(zu)禮回(hui)來并派遣戍(shu)邊(bian)士兵七十名送(song)酈(li)道(dao)(dao)元(yuan)回(hui)京時,兩人都因為犯事被罷官。
魏孝(xiao)明帝正光四年(523年),酈(li)道元(yuan)(yuan)擔(dan)任河南(nan)尹(yin),治理京城(cheng)(cheng)洛陽。其后,奉(feng)詔前(qian)往北方各(ge)(ge)鎮(zhen)(zhen),整編相關(guan)(guan)的(de)官吏,籌(chou)備軍(jun)糧,作好防守邊關(guan)(guan)的(de)必要準備。孝(xiao)明帝把(ba)沃野鎮(zhen)(zhen)、懷朔鎮(zhen)(zhen)、薄骨(gu)律(lv)、武川鎮(zhen)(zhen)、撫(fu)冥(ming)鎮(zhen)(zhen)、柔(rou)玄鎮(zhen)(zhen)、懷荒鎮(zhen)(zhen)、御夷鎮(zhen)(zhen)諸(zhu)鎮(zhen)(zhen)都改為州(zhou),它們的(de)郡、縣、戍的(de)名稱,令準古城(cheng)(cheng)邑。朝廷詔令道元(yuan)(yuan)為持節兼黃門侍郎,急速與大都督李崇籌(chou)劃應(ying)設置,裁減去(qu)留。恰逢(feng)各(ge)(ge)鎮(zhen)(zhen)起義叛(pan)(pan)亂,裁減之事沒(mei)有結果就返回了。孝(xiao)昌(chang)初年,梁朝派遣(qian)將領攻(gong)打揚州(zhou),然而刺(ci)史元(yuan)(yuan)法僧又在(zai)彭城(cheng)(cheng)反叛(pan)(pan)。詔令道元(yuan)(yuan)為持節、兼侍中、兼行臺尚書,調度各(ge)(ge)軍(jun),依照仆(pu)射李平的(de)先(xian)例。軍(jun)隊到達渦陽,叛(pan)(pan)軍(jun)戰敗撤退。后酈(li)道元(yuan)(yuan)追逐討伐,多(duo)有斬殺俘獲(huo)。后來被授任御史中尉。
酈(li)(li)道(dao)元(yuan)(yuan)(yuan)執政(zheng)平(ping)素(su)嚴厲,頗遭豪(hao)(hao)強和皇族忌恨。但當地豪(hao)(hao)強卻因(yin)酈(li)(li)道(dao)元(yuan)(yuan)(yuan)為朝廷官吏,不能把酈(li)(li)道(dao)元(yuan)(yuan)(yuan)怎么樣,他(ta)們的聲望也隨之慢慢下降。皇親元(yuan)(yuan)(yuan)微誣陷叔父(fu)元(yuan)(yuan)(yuan)淵(yuan),酈(li)(li)道(dao)元(yuan)(yuan)(yuan)力陳事實真相,元(yuan)(yuan)(yuan)淵(yuan)得(de)以昭雪(xue)。元(yuan)(yuan)(yuan)微因(yin)此(ci)嫉恨酈(li)(li)道(dao)元(yuan)(yuan)(yuan)。
司州牧、汝南王元悅(yue)寵(chong)幸丘(qiu)(qiu)(qiu)(qiu)念(nian)左右親(qin)近(jin)的(de)人(ren),常與他們(men)起居。到選州官的(de)時候,多取決于丘(qiu)(qiu)(qiu)(qiu)念(nian)。丘(qiu)(qiu)(qiu)(qiu)念(nian)經常高興且偷偷地收下元悅(yue)送給他的(de)宅第,有時兩人(ren)還一起去此(ci)宅第,酈道(dao)元秘(mi)密(mi)查訪得知此(ci)事(shi),逮捕了丘(qiu)(qiu)(qiu)(qiu)念(nian)并將其關(guan)進監獄(yu)。元悅(yue)上奏靈太后,請(qing)保全丘(qiu)(qiu)(qiu)(qiu)念(nian)之身,便詔令(ling)赦(she)免丘(qiu)(qiu)(qiu)(qiu)念(nian)。酈道(dao)元(搶在命令(ling)下達之前(qian))就把(ba)丘(qiu)(qiu)(qiu)(qiu)念(nian)處(chu)死,并用此(ci)事(shi)檢舉元悅(yue)的(de)違法行為。 元悅(yue)從此(ci)懷(huai)恨在心。
北魏(wei)孝(xiao)(xiao)昌(chang)三年丁未十(shi)(shi)月(527年11月),南齊皇族(zu)、北魏(wei)雍(yong)(yong)州刺(ci)史(shi)蕭(xiao)(xiao)(xiao)寶(bao)(bao)夤在(zai)長安(an)(今陜西(xi)省西(xi)安(an)市)發(fa)動叛亂,當時雍(yong)(yong)州刺(ci)史(shi)蕭(xiao)(xiao)(xiao)寶(bao)(bao)夤謀反(fan)的(de)情況逐漸嚴重。為(wei)(wei)了安(an)定長安(an)地區,孝(xiao)(xiao)明(ming)帝(di)元(yuan)詡與眾大(da)(da)臣商議,決定派一名(ming)得力的(de)大(da)(da)臣前往長安(an)巡視安(an)撫,并探明(ming)蕭(xiao)(xiao)(xiao)寶(bao)(bao)夤的(de)虛實。侍(shi)中、城陽王(wang)元(yuan)徽平素(su)忌(ji)恨道(dao)(dao)元(yuan)。元(yuan)微、元(yuan)悅便使(shi)出借刀殺(sha)人之計,通過暗示(shi)朝廷,且(qie)竭力慫恿胡太后任命酈(li)道(dao)(dao)元(yuan)為(wei)(wei)關右大(da)(da)使(shi),去監視蕭(xiao)(xiao)(xiao)寶(bao)(bao)夤。蕭(xiao)(xiao)(xiao)寶(bao)(bao)夤顧慮到(dao)酈(li)道(dao)(dao)元(yuan)想要平息(xi)自(zi)己(ji)的(de)叛亂,也認為(wei)(wei)這是(shi)朝廷要算計自(zi)己(ji),受汝南王(wang)元(yuan)悅慫恿便派遣他(ta)的(de)行臺郎中郭子(zi)恢在(zai)陰盤驛(yi)亭圍(wei)住道(dao)(dao)元(yuan)。亭在(zai)岡下(xia),人們常吃(chi)岡下(xia)的(de)井(jing)(jing)水。山(shan)岡給(gei)酈(li)道(dao)(dao)元(yuan)他(ta)們帶(dai)來了安(an)全,也帶(dai)來了致命的(de)隱患。山(shan)岡上沒(mei)有(you)水源,酈(li)道(dao)(dao)元(yuan)趕緊讓大(da)(da)家在(zai)山(shan)岡上挖(wa)井(jing)(jing)。但酈(li)道(dao)(dao)元(yuan)已經(jing)被包圍(wei),掘(jue)井(jing)(jing)十(shi)(shi)多丈都沒(mei)有(you)水。因(yin)為(wei)(wei)極度(du)缺水,導(dao)致無力抵抗。賊(zei)寇于是(shi)跳墻而入(ru)。酈(li)道(dao)(dao)元(yuan)與他(ta)的(de)弟(di)弟(di)酈(li)道(dao)(dao)峻(jun)、酈(li)道(dao)(dao)博,長子(zi)酈(li)伯友、次子(zi)酈(li)仲友被殺(sha)害(hai)。 道(dao)(dao)元(yuan)死前怒目呵斥賊(zei)人,大(da)(da)聲斥責而死亡。蕭(xiao)(xiao)(xiao)寶(bao)(bao)夤還是(shi)派人殯殮他(ta)們父子(zi),停棺在(zai)長安(an)城東。
武泰元年(528年)春(chun),魏軍收(shou)復長安,酈(li)(li)道元還(huan)葬洛陽。后被朝廷追封為(wei)吏部尚書(shu)、冀州(zhou)刺史、安定縣男。三子(zi)酈(li)(li)孝友承襲爵(jue)位(wei)。
《水經注(zhu)》,《本志(zhi)》(共十三(san)篇,失傳),《七聘》(失傳)等。
酈道元勤奮好學(xue),廣(guang)泛閱讀各(ge)種(zhong)奇(qi)書(shu)(shu),年少(shao)(shao)立志要為(wei)西漢后(hou)期桑欽(qin)編寫的(de)(de)(de)地(di)理書(shu)(shu)籍《水經》作(zuo)注。在編纂(zuan)時他(ta)引用的(de)(de)(de)歷史文(wen)獻和資料(liao)(liao)多(duo)達480種(zhong)(前人著(zhu)作(zuo)達437種(zhong)之多(duo)),其中屬于(yu)地(di)理類的(de)(de)(de)就(jiu)有109種(zhong)及酈道元親身考察所得到的(de)(de)(de)資料(liao)(liao),還有不少(shao)(shao)漢、魏時代(dai)的(de)(de)(de)碑刻材料(liao)(liao)(這些資料(liao)(liao)大(da)多(duo)都已失(shi)傳)。這又是(shi)研(yan)究(jiu)中國文(wen)明發(fa)展歷史的(de)(de)(de)極其寶貴的(de)(de)(de)資料(liao)(liao)。且《水經注》可稱為(wei)游記(ji)文(wen)學(xue)的(de)(de)(de)開創者,對后(hou)世游記(ji)散文(wen)的(de)(de)(de)發(fa)展影響頗(po)大(da)。
酈道元(yuan)在(zai)地(di)理方面的(de)主要成就在(zai)于寫成了(le)地(di)理巨著《水經注》。
《水經注》共四(si)十卷(juan)(原(yuan)書宋朝已佚五(wu)卷(juan),今本仍作四(si)十卷(juan),是經后人改編(bian)而成的(de)),三十多萬字,是當時一部(bu)空前(qian)的(de)地(di)理(li)學(xue)巨(ju)著。它(ta)名義上(shang)是注釋《水經》,實(shi)際上(shang)是在《水經》基礎上(shang)的(de)再創(chuang)作。此書不僅(jin)開創(chuang)了古代“寫實(shi)地(di)理(li)學(xue)”的(de)歷史,而且在世界地(di)理(li)學(xue)發展史上(shang)也占有(you)重要的(de)地(di)位(wei)。
酈道(dao)(dao)元作(zuo)為一位杰出的(de)地理學(xue)家,酈道(dao)(dao)元在《水經注》的(de)序(xu)言中(zhong)(zhong)(zhong)對前代的(de)著名(ming)地理著作(zuo)進行了(le)許多點(dian)評(ping)。秦朝以前,已(yi)有(you)許多地理類書籍,但當(dang)時國家不(bu)(bu)統一,生產力水平不(bu)(bu)發達,人們對地理的(de)概念(nian)還比(bi)較模糊,這些作(zuo)品中(zhong)(zhong)(zhong)普遍存在的(de)問(wen)題就(jiu)(jiu)是虛(xu)構,如(ru)《山(shan)海經》、《穆天(tian)子傳》、《禹貢(gong)》等。但酈道(dao)(dao)元堅決反對“虛(xu)構地理學(xue)”,他在《水經注》序(xu)言中(zhong)(zhong)(zhong)提出了(le)自(zi)己的(de)研究和工作(zuo)方法(fa),那就(jiu)(jiu)是重視野外考(kao)察的(de)重要性。
所以(yi)(yi)《水(shui)經(jing)注》一書中(zhong)(zhong)記(ji)(ji)(ji)載了(le)(le)酈道(dao)元在野外考察(cha)中(zhong)(zhong)取得的(de)(de)大量成(cheng)果,這表明(ming)他為了(le)(le)獲(huo)得真實的(de)(de)地(di)理信息,到過許多(duo)地(di)方(fang)考察(cha),足(zu)跡(ji)踏遍長城以(yi)(yi)南、秦嶺以(yi)(yi)東的(de)(de)中(zhong)(zhong)原大地(di),積累了(le)(le)大量的(de)(de)實踐經(jing)驗和地(di)理資料。全書記(ji)(ji)(ji)述了(le)(le)一千二(er)百五十二(er)條河流(liu)(liu),及有關(guan)的(de)(de)歷史遺跡(ji)、人物掌故(gu)、神話(hua)傳說等,比原著(zhu)增(zeng)加(jia)了(le)(le)近千條,文(wen)字增(zeng)加(jia)了(le)(le)二(er)十多(duo)倍(bei),內(nei)容比《水(shui)經(jing)》原著(zhu)要豐富得多(duo)(《水(shui)經(jing)》記(ji)(ji)(ji)錄(lu)河流(liu)(liu)137條,而《水(shui)經(jing)注》則記(ji)(ji)(ji)錄(lu)河流(liu)(liu)1252條。《水(shui)經(jing)》只有1.5萬字,而《水(shui)經(jing)注》竟達30萬字)。此書是中(zhong)(zhong)國最(zui)全面、最(zui)系統的(de)(de)綜(zong)合性地(di)理著(zhu)作。該書還記(ji)(ji)(ji)錄(lu)了(le)(le)不少碑刻墨(mo)跡(ji)和漁歌(ge)民謠,文(wen)筆絢爛,語言清(qing)麗,具有較高的(de)(de)文(wen)學價(jia)值。
但《水(shui)經注(zhu)》在(zai)寫作(zuo)體(ti)例上(shang),不同于(yu)(yu)《禹貢》和(he)《漢書(shu)·地(di)(di)(di)理志》。它(ta)以水(shui)道(dao)(dao)(dao)為綱,詳細(xi)記(ji)(ji)述各地(di)(di)(di)的(de)(de)地(di)(di)(di)理概況(kuang),開創了古代綜合(he)地(di)(di)(di)理著作(zuo)的(de)(de)一(yi)種新形式(shi)。《水(shui)經注(zhu)》涉及(ji)(ji)的(de)(de)范圍(wei)十分廣泛。從地(di)(di)(di)域上(shang)講,酈道(dao)(dao)(dao)元雖然(ran)生(sheng)活在(zai)南北(bei)朝對(dui)峙時(shi)期,但是(shi)他并沒有(you)把眼光(guang)僅限(xian)于(yu)(yu)北(bei)魏所統治(zhi)的(de)(de)一(yi)隅(yu),而(er)是(shi)抓住河(he)流(liu)水(shui)道(dao)(dao)(dao)這(zhe)一(yi)自(zi)然(ran)現(xian)象(xiang),對(dui)全國(guo)地(di)(di)(di)理情(qing)況(kuang)作(zuo)了詳細(xi)記(ji)(ji)載。不僅是(shi)這(zhe)樣,書(shu)中還談(tan)到(dao)了一(yi)些外(wai)國(guo)河(he)流(liu),說(shuo)明作(zuo)者對(dui)于(yu)(yu)國(guo)外(wai)地(di)(di)(di)理也是(shi)注(zhu)意(yi)的(de)(de)。從內(nei)容(rong)上(shang)講,書(shu)中不僅詳述了每條河(he)流(liu)的(de)(de)水(shui)文情(qing)況(kuang),而(er)且(qie)把每條河(he)流(liu)流(liu)域內(nei)的(de)(de)其(qi)他自(zi)然(ran)現(xian)象(xiang)如地(di)(di)(di)質、地(di)(di)(di)貌、地(di)(di)(di)壤、氣候、物產民俗、城(cheng)邑興(xing)衰、歷(li)史古跡以及(ji)(ji)神話傳(chuan)說(shuo)等綜合(he)起來(lai),做了全面描述。
據統計,《水經注(zhu)》記載的(de)(de)歷史上在各(ge)地(di)(di)發生的(de)(de)大小戰役、戰斗不下300次(ci),而且(qie)對作戰雙方不容忽視的(de)(de)地(di)(di)理條(tiao)件,如山岳、關(guan)隘(ai)、河川(chuan)、渡口(kou)(kou)、橋梁、倉(cang)儲等進行了(le)詳(xiang)細描述(shu),“實(shi)開兵要(yao)地(di)(di)理之先河”,為(wei)唐以(yi)后的(de)(de)地(di)(di)理志書所效仿。專家指出(chu),在地(di)(di)理諸因(yin)素中,山和水是冷兵器(qi)時(shi)代影(ying)響戰爭勝(sheng)負的(de)(de)兩(liang)個最重(zhong)要(yao)的(de)(de)地(di)(di)形條(tiao)件,尤其是山地(di)(di)中的(de)(de)隘(ai)口(kou)(kou)更往(wang)往(wang)是兵家必爭之地(di)(di)。《水經注(zhu)》重(zhong)點記載了(le)各(ge)地(di)(di)的(de)(de)重(zhong)要(yao)關(guan)隘(ai)140多處,并且(qie)明確提出(chu)了(le)“關(guan)依人(ren)而固”的(de)(de)軍事觀點,堪稱精辟。
因此(ci)《水經注》是六世紀前中國(guo)第一部全(quan)面、系統的(de)(de)(de)(de)綜合(he)性(xing)地理(li)著述。對(dui)于研究中國(guo)古(gu)代歷史和(he)地理(li)具(ju)有重要的(de)(de)(de)(de)參考價(jia)值(zhi)。《水經注》不(bu)僅是一部具(ju)有重大科學價(jia)值(zhi)的(de)(de)(de)(de)地理(li)巨著,而且也是一部頗(po)具(ju)特(te)色的(de)(de)(de)(de)山水游記。酈(li)道元以飽滿的(de)(de)(de)(de)熱情,渾厚的(de)(de)(de)(de)文筆,精美(mei)的(de)(de)(de)(de)語言,形(xing)象、生動地描述了(le)(le)祖國(guo)的(de)(de)(de)(de)壯麗山川,表現了(le)(le)他對(dui)祖國(guo)的(de)(de)(de)(de)熱愛和(he)贊美(mei)。且作者在《水經注》中還記述了(le)(le)全(quan)國(guo)所有河(he)流及其流經區域(yu)的(de)(de)(de)(de)地理(li)情況、建制沿革(ge)、歷史事件及民間傳(chuan)說,為自然科學和(he)人文科學提供了(le)(le)豐富的(de)(de)(de)(de)研究資料。
酈道(dao)元(yuan)一生著述很多,除《水經注》外,還有《本志》十(shi)三篇以(yi)及《七聘》等著作。但是,流傳下來只有《水經注》一種。
酈道元(yuan)對于后世(shi)的(de)主(zhu)要影響是(shi)其著作的(de)《水經注(zhu)》而衍(yan)生出(chu)來的(de)酈學。 酈學是(shi)指學者(zhe)對酈道元(yuan)《水經注(zhu)》不斷研(yan)究(jiu)中逐漸形(xing)成的(de)一(yi)門學問。
酈(li)學中的(de)(de)考(kao)據一(yi)(yi)流即關(guan)注《水(shui)經(jing)(jing)注》文本(ben)本(ben)身(shen)的(de)(de)修補(bu)整理(li)(li)工(gong)作。由于《水(shui)經(jing)(jing)注》文字生動優美,長期來為(wei)(wei)士人所喜(xi)愛,因(yin)(yin)此(ci)晚(wan)期鐘惺、譚(tan)元春評點《水(shui)經(jing)(jing)注》又發展處詞章學派(pai)(pai)(pai)。酈(li)學研(yan)(yan)究中最后形(xing)成的(de)(de)是地(di)理(li)(li)學派(pai)(pai)(pai),因(yin)(yin)為(wei)(wei)《水(shui)經(jing)(jing)注》記敘河流兼及自然地(di)理(li)(li)。楊(yang)守敬(jing)、熊會貞(zhen),撰成《水(shui)經(jing)(jing)注疏(shu)》,并(bing)繪制《水(shui)經(jing)(jing)注圖》,是一(yi)(yi)部(bu)經(jing)(jing)世致用之書,屬于地(di)理(li)(li)學派(pai)(pai)(pai)。地(di)理(li)(li)學派(pai)(pai)(pai)的(de)(de)任務是如(ru)何發揮《水(shui)經(jing)(jing)注》的(de)(de)實際功效,使其(qi)(qi)更好(hao)發揮其(qi)(qi)價值(zhi)。近代(dai)(dai)以來地(di)理(li)(li)學派(pai)(pai)(pai)的(de)(de)代(dai)(dai)表楊(yang)守敬(jing)、熊會貞(zhen)所作《水(shui)經(jing)(jing)注疏(shu)》是《水(shui)經(jing)(jing)注》研(yan)(yan)究的(de)(de)重大成果(guo),使《水(shui)經(jing)(jing)注》的(de)(de)地(di)理(li)(li)學價值(zhi)得到(dao)更好(hao)的(de)(de)發揚,推動了酈(li)學的(de)(de)發展。
《魏(wei)書》:①道(dao)元素有嚴(yan)猛之稱(cheng)。②道(dao)元好(hao)學,歷覽奇(qi)書。撰(zhuan)注《水經》四(si)十卷(juan)、《本志》十三篇,又為《七聘》及諸文,皆(jie)行于世。然兄弟(di)不(bu)能篤穆,又多(duo)嫌忌,時論(lun)薄之。
《北(bei)史》:道(dao)元素有嚴猛之稱(cheng),權豪始頗(po)憚之。
北魏朝廷:①王化(hua)之成,興于(yu)文(wen)教;民俗(su)(su)之厚,系于(yu)郡守(shou)。欲其上答天(tian)心、下安民命(ming),詎能多得?②魯陽郡地僻山隅,俗(su)(su)染剽悍,火(huo)種刀耕,人鮮知學。爾道(dao)元先(xian)任冀州刺史,化(hua)行政浹,盜息民安;今守(shou)魯陽,特建黌序(xu),闡(chan)揚(yang)圣教,釋(shi)金革而誦弦歌,家詩書而戶禮(li)樂。③(酈道(dao)元)克副朕(zhen)命(ming),用(yong)嘉爾功,爰晉(jin)爵三品,封安定縣男,加祿(lu)五千石,咨爾久任,以厲官箴,尚其懋哉!
后魏賢達(da):文章博洽,為儒者(zhe)宗。水經(jing)(jing)有注,禹貢同功。考據天(tian)官,經(jing)(jing)緯融通。魯陽安定,勛奇績雄。流輝史乘,俎豆攸崇。