《周易參(can)同契》 簡稱為(wei)《參(can)同契》。作者是(shi)魏伯陽,生卒年不詳,東(dong)漢會稽上虞(今(jin)浙(zhe)江(jiang)上虞)人,號云牙子,著名煉丹家。為(wei)魏伯陽讀《黃(huang)帝(di)內經》、《道德經》及《易》后(hou)而(er)著。
乾坤門戶章第一(大易(yi)總(zong)敘章)
乾坤者(zhe),易之(zhi)門戶,眾卦(gua)之(zhi)父母。坎離匡(kuang)廓,運轂正(zheng)軸,牝牡四(si)卦(gua),以為橐(tuo)龠(yue)。覆冒陰陽之(zhi)道,尤工御(yu)者(zhe)、準繩墨,執銜轡(pei),正(zheng)規距(ju),隨(sui)軌轍,處中以制外(wai),數(shu)在律歷紀。月節有(you)五六,經緯奉(feng)日使,兼并為六十,剛柔有(you)表里。朔旦屯直事,至暮蒙當(dang)受,晝夜各一卦(gua),用(yong)之(zhi)依次序。既未(wei)至晦(hui)爽,終(zhong)則(ze)復更(geng)始,日月為期度,動靜有(you)早晚。春夏(xia)據(ju)內體,從(cong)子到辰巳,秋(qiu)冬當(dang)外(wai)用(yong),自午訖戌(xu)亥。賞罰應春秋(qiu),昏明(ming)順寒暑,爻辭有(you)仁義(yi),隨(sui)時發喜(xi)怒,如是應四(si)時,五行得其理。
坎離二用(yong)章(zhang)第二(乾坤設(she)位(wei)章(zhang))
天地設位,而易(yi)行(xing)乎其中(zhong)。天地者(zhe)(zhe)(zhe),乾坤之(zhi)(zhi)象也(ye);設位者(zhe)(zhe)(zhe),列(lie)陰陽配合(he)之(zhi)(zhi)位也(ye);易(yi)謂坎離者(zhe)(zhe)(zhe),乾坤二用(yong)。二用(yong)無爻位,周流行(xing)六虛(xu),往來既不(bu)定(ding),上下亦無常,幽(you)潛淪匿(ni),變化于中(zhong),包囊萬物(wu),為(wei)道紀(ji)綱,以(yi)無制有,器(qi)用(yong)者(zhe)(zhe)(zhe)空(kong),故推消(xiao)息(xi),坎離沒亡。言(yan)不(bu)茍造,論不(bu)虛(xu)生,引驗(yan)見效,校度神明,推類結字,原理為(wei)征。坎戊月精,離己(ji)日光,日月為(wei)易(yi),剛柔相當,土旺四季(ji),羅絡始終,青赤白黑,各居一(yi)方,皆秉中(zhong)宮,戊己(ji)之(zhi)(zhi)功(gong)。
日月含符(fu)章第三(日月懸象(xiang)章)
易者,象(xiang)也。懸(xuan)象(xiang)著明,莫大(da)乎日月。日含五行精(jing),月受六律(lv)紀。五六三(san)十(shi)度(du),度(du)竟復更始(shi)。窮神(shen)(shen)以知化,陽(yang)往則陰來(lai),輻輳而輪轉,出入(ru)更卷舒。易有三(san)百(bai)八十(shi)四爻(yao),據(ju)爻(yao)摘符,符謂六十(shi)四卦。晦至朔旦,震(zhen)來(lai)受符。當斯之際,天地媾其(qi)精(jing),日月相撢持。雄陽(yang)播玄(xuan)施,雌陰化黃包。混沌相交接,權輿樹根基。經營養(yang)鄞鄂,凝神(shen)(shen)以成(cheng)軀。眾夫蹈以出,蠕動莫不由。
天符進退(tui)章第四(圣人上觀章)
于(yu)是仲尼贊鴻蒙,乾坤德洞虛,稽(ji)古當元(yuan)皇,關睢建始(shi)初,冠(guan)婚炁相(xiang)紐,元(yuan)年乃芽(ya)滋。圣人不虛生(sheng)(sheng),上觀(guan)顯天(tian)符(fu)。天(tian)符(fu)有進(jin)退,屈伸以應(ying)時(shi)(shi)。故易統(tong)(tong)天(tian)心,復(fu)卦(gua)(gua)建始(shi)萌,長子(zi)繼父體(ti),因母(mu)立(li)兆基。消息應(ying)鐘律,升(sheng)降據斗樞(shu)。三(san)日(ri)出(chu)為(wei)爽,震庚受西方。八日(ri)兌受丁,上弦平如繩(sheng)。十(shi)五(wu)乾體(ti)就,盛滿甲東方。蟾蜍與兔魄,日(ri)月炁雙(shuang)明,蟾蜍視卦(gua)(gua)節(jie)(jie),兔者吐生(sheng)(sheng)光。七八道(dao)已(yi)訖,曲折低下降。十(shi)六轉受統(tong)(tong),巽辛(xin)見(jian)平明,艮直于(yu)丙南,下弦二十(shi)三(san),坤乙三(san)十(shi)日(ri),東北(陽路)喪其(qi)(qi)朋。節(jie)(jie)盡相(xiang)禪與,繼體(ti)復(fu)生(sheng)(sheng)龍,壬癸配(pei)甲乙,乾坤括始(shi)終(zhong)。七八數十(shi)五(wu),九六亦相(xiang)應(ying),四者合(he)三(san)十(shi),陽炁索(suo)滅藏。八卦(gua)(gua)布列曜,運移(yi)不失中,元(yuan)精妙(眇(miao))難睹,推度效符(fu)征。居則觀(guan)其(qi)(qi)象,準(zhun)擬其(qi)(qi)形容,立(li)表以為(wei)范,占候定(ding)吉兇,發號(hao)順節(jie)(jie)令,勿失爻動時(shi)(shi)。上觀(guan)河圖文(wen),下察地形流,中稽(ji)于(yu)人心,參(can)合(he)考三(san)才。動則循卦(gua)(gua)節(jie)(jie),靜則因彖辭,乾坤用施行,天(tian)下然(ran)后(hou)治。
君臣御政章第五
可不(bu)(bu)慎(shen)乎,御政之(zhi)首(shou),鼎新(xin)革故。管括微密,開舒(shu)布寶。要道(dao)魁(kui)柄,統化綱紐。爻象(xiang)內動(dong),吉兇(xiong)外起,五緯錯順,應時感動(dong)。四七乖(guai)戾,誃離俯(fu)仰。文昌統錄,詰(jie)責臺(tai)輔,百(bai)官有(you)司,各典所部。原始要終,存亡之(zhi)緒,或(huo)(huo)君驕佚,亢滿(man)違(wei)道(dao);或(huo)(huo)臣(chen)邪佞,行不(bu)(bu)順軌(gui)。弦望(wang)盈縮,垂變兇(xiong)咎。執法刺譏(ji),詰(jie)過貽主。辰極受正(zheng),優游任下。明堂(tang)布政,國無害道(dao)。
煉己立基章第六
內以養己,安(an)靜虛(xu)無(wu)。原本隱(yin)明,內照(zhao)形軀。閉(bi)塞其兌,筑固靈株。三光陸沉,溫養子珠,視之不見,近而易求。黃中漸(jian)通(tong)理,潤澤達肌(ji)膚。初正則(ze)終修,干立末可持。一者以掩蔽(bi),世人莫知之。
明兩知竅章第七
上德(de)無(wu)(wu)為(wei)(wei),不(bu)(bu)(bu)以(yi)察求。下德(de)為(wei)(wei)之(zhi),其(qi)用不(bu)(bu)(bu)休。上閉(bi)則(ze)稱(cheng)有(you),下閉(bi)則(ze)稱(cheng)無(wu)(wu)。無(wu)(wu)者(zhe)(zhe)(zhe)以(yi)奉上,上有(you)神(shen)德(de)居。此兩(liang)孔(kong)穴(xue)法,金(jin)炁亦相(xiang)胥(xu)。知(zhi)白守黑(hei),神(shen)明(ming)自來,白者(zhe)(zhe)(zhe)金(jin)精,黑(hei)者(zhe)(zhe)(zhe)水(shui)基。水(shui)者(zhe)(zhe)(zhe)道樞,其(qi)數名一。陰陽之(zhi)始,玄含(han)黃芽(ya)。五金(jin)之(zhi)主,北方(fang)河車。故鉛外(wai)黑(hei),內懷(huai)金(jin)華(hua),被(bei)褐懷(huai)玉,外(wai)為(wei)(wei)狂夫。金(jin)為(wei)(wei)水(shui)母,母隱子(zi)(zi)胎。水(shui)為(wei)(wei)金(jin)子(zi)(zi),子(zi)(zi)藏(zang)母胞。真(zhen)人至(zhi)妙,若有(you)若無(wu)(wu)。仿佛大淵,乍沉乍浮。退爾分布,各守境隅。采之(zhi)類白,造之(zhi)則(ze)朱。煉為(wei)(wei)表衛,白里真(zhen)居。方(fang)圓(yuan)徑寸,混(hun)而相(xiang)拘。先天(tian)地生,巍巍尊高。旁有(you)垣(yuan)闕(que),狀(zhuang)似蓬(peng)壺。環匝關(guan)閉(bi),四通踟躕(chu)。守御密固,閼(e)絕奸邪。曲閣(ge)相(xiang)通,以(yi)戒(jie)不(bu)(bu)(bu)虞。可(ke)以(yi)無(wu)(wu)思,難以(yi)愁勞。神(shen)氣滿室,莫(mo)之(zhi)能留。守之(zhi)者(zhe)(zhe)(zhe)昌(chang),失之(zhi)者(zhe)(zhe)(zhe)亡。動靜休息,常與人俱(ju)。
明辨邪正章第八
是非歷(li)臟法,內觀有所思,履行步(bu)斗宿(su),六甲以(yi)日辰。陰道(dao)(dao)厭九(jiu)一,濁亂(luan)弄元胞。食(shi)炁鳴腸(chang)胃,吐正吸外(wai)邪(xie)。晝夜不(bu)臥寐,晦朔(shuo)未嘗休。身體日疲倦,恍惚狀若癡。百脈(mo)鼎沸馳,不(bu)得清(qing)澄居。累土立壇宇(yu),朝暮敬祭祀。鬼神(shen)見形象,夢寐感慨之。心歡意喜悅,自謂必延(yan)期,遽以(yi)夭命死,腐(fu)露其形骸。舉(ju)(ju)措輒有違,悖逆(ni)失樞機(ji)。諸術甚眾(zhong)多,千條有萬余,前(qian)卻違黃老,曲折(zhe)戾九(jiu)都。明者省(sheng)厥旨,曠(kuang)然知所由。勤而行之,夙夜不(bu)休。經營三載(zai)(一本作伏食(shi)三載(zai)),輕舉(ju)(ju)遠游,跨火不(bu)焦,入水不(bu)濡,能(neng)(neng)存能(neng)(neng)亡(wang),長(chang)樂無憂(you)。道(dao)(dao)成德(de)就,潛(qian)伏俟時。太乙(yi)乃召,移居中(zhong)洲,功(gong)滿上升,膺籙受圖。
龍虎兩弦章第九
火計不(bu)虛作,演易(yi)(yi)以明之。偃月法(fa)爐鼎(ding),白虎為(wei)熬(ao)樞(shu);汞日為(wei)流珠,青龍與之俱。舉(ju)東以合(he)西,魂魄(po)自相拘。上弦兌數八(ba),下弦艮亦八(ba),兩(liang)弦合(he)其精,乾坤體乃(nai)成。二八(ba)應(ying)一(yi)斤,易(yi)(yi)道正不(bu)傾。銖有(you)三(san)百八(ba)十四,亦應(ying)卦爻之數。
金返歸性章第十
金入(ru)于猛火,色不奪(duo)精(jing)光。自開辟(pi)以來,日月不虧明。金不失其(qi)(qi)重,日月形如常。金本從月生,朔旦(dan)受日符。金返歸其(qi)(qi)母,月晦日相包。隱藏其(qi)(qi)匡廓,沉淪于洞(dong)虛。金復其(qi)(qi)故性(xing),威光鼎乃熺。
二土(tu)全功章第十(shi)一(yi)
子(zi)午(wu)數合三,戊己號稱五。三五既和諧,八(ba)石(shi)正(zheng)綱紀。呼吸相(xiang)含育,佇思為夫婦(fu)。黃土金之(zhi)(zhi)(zhi)父,流(liu)珠水(shui)之(zhi)(zhi)(zhi)子(zi)(一本作流(liu)珠水(shui)之(zhi)(zhi)(zhi)母(mu))。水(shui)以土為鬼,土鎮水(shui)不(bu)起(qi)。朱雀為火精,執平調勝負。水(shui)盛(sheng)火消滅,俱(ju)死歸(gui)厚土。三性即會合,本性共宗(zong)祖。巨勝尚(shang)延年(nian),還丹可(ke)入(ru)口。金性不(bu)敗朽,故為萬物(wu)寶。術士伏食之(zhi)(zhi)(zhi),壽命得長(chang)久。土游(you)于四季,守界(jie)定規矩。金砂入(ru)五內,霧散若風雨。熏蒸(zheng)達四肢(zhi),顏色悅澤(ze)好。發(fa)白皆變黑,齒落(luo)生舊所。老翁復丁壯,耆嫗成吒女(nv)。改形免世厄(e),號之(zhi)(zhi)(zhi)曰真(zhen)人。
同類合體章(zhang)第十二
胡粉投(tou)火中,色(se)壞(huai)還(huan)為鉛(qian)。冰雪得(de)溫湯(tang),解(jie)釋成(cheng)太玄。金以(yi)砂為主,秉和于(yu)水銀(yin)。變化由其真,終始自相(xiang)因(yin)。欲作(zuo)伏(fu)食(shi)仙,宜以(yi)同(tong)類者,植(zhi)禾當以(yi)谷,覆雞(ji)用其卵。以(yi)類補自然,物成(cheng)易陶冶。魚(yu)目豈為珠?蓬蒿(hao)不(bu)(bu)成(cheng)槚。類同(tong)者相(xiang)從(cong),事乖(guai)不(bu)(bu)成(cheng)寶。燕雀不(bu)(bu)生(sheng)鳳,狐兔不(bu)(bu)乳馬。水流(liu)不(bu)(bu)炎上,火動(dong)不(bu)(bu)潤下(xia)。世間多學士,高妙負良(liang)材。邂(xie)逅不(bu)(bu)遭遇(yu),耗火亡資(zi)財。據按依文(wen)說,妄以(yi)言為之。端緒(xu)無因(yin)緣(yuan),度(du)量失操持(chi)。搗(dao)治(zhi)羌石膽,云母及礬磁。硫磺燒豫章,泥(ni)汞相(xiang)煉治(zhi)。鼓下(xia)五石銅,以(yi)之為輔樞(shu)。雜性(xing)不(bu)(bu)同(tong)類,安肯同(tong)體居。千舉必萬敗(bai),欲黠反成(cheng)癡。稚年至白首,中道(dao)生(sheng)狐疑。背(bei)道(dao)守迷路,出正(zheng)入邪蹊。管窺不(bu)(bu)廣見,難(nan)以(yi)揆方來。
三圣前識章第十三
若(ruo)夫(fu)至圣(sheng),不(bu)過伏羲,始(shi)畫八(ba)卦,效法天地。文王帝(di)之(zhi)宗,結體演(yan)爻辭。夫(fu)子庶圣(sheng)雄,十翼以(yi)輔之(zhi)。三(san)君天所(suo)挺(ting),迭興(xing)更(geng)御時。優劣有步(bu)驟,功德(de)不(bu)相殊。制作有所(suo)踵,推度(du)(du)審(shen)分銖。有形(xing)易忖(cun)量(liang),無兆難慮謀(mou)。作事令可法,為(wei)世定(ding)詩書。素無前識資,因師覺悟之(zhi)。皓若(ruo)褰帷帳,瞋目登高臺(tai)。火記六百篇,所(suo)趣(qu)等不(bu)殊。文字(zi)鄭重(zhong)說,世人不(bu)熟(shu)思。尋度(du)(du)其源流,幽明本共居。竊為(wei)賢(xian)者談(tan),曷敢輕為(wei)書?若(ruo)遂結舌喑,絕道獲罪誅。寫情著竹帛,又(you)恐(kong)泄天符。猶豫增嘆息,俯仰綴斯(si)愚。陶(tao)冶有法度(du)(du),未(wei)可悉陳敷。略述其綱紀,枝(zhi)條見扶疏(shu)。
金丹刀圭章第(di)十(shi)四
以金(jin)為堤防,水(shui)(shui)入(ru)乃優(you)游(you)。金(jin)計有十五,水(shui)(shui)數亦如之。臨(lin)爐定銖兩,五分(fen)水(shui)(shui)有余。二(er)者以為真(zhen),金(jin)重如本初。其三遂(sui)不入(ru),火二(er)與(yu)之俱。三物(wu)相含受,變化狀(zhuang)有神。下(xia)有太(tai)陽氣,伏蒸須臾間。先液而(er)后(hou)凝,號(hao)曰黃輿焉。歲(sui)月將(jiang)欲訖(qi),毀性(一(yi)(yi)本作(zuo)惟)傷壽年(nian)。形體如灰土(tu),狀(zhuang)若明窗塵。擣治并(bing)合之,持入(ru)赤色(se)門。固(gu)塞(sai)其際會,務令至(zhi)完堅。炎火張(zhang)于下(xia),晝(zhou)夜聲正勤。始文使可修,終(zhong)竟武(wu)乃陳。候視加謹慎(shen),審察調寒溫。周(zhou)旋十二(er)節(jie)(jie),節(jie)(jie)盡更(geng)須親(qin)。炁索命(ming)將(jiang)絕,休死亡魄魂(hun)。色(se)轉(zhuan)更(geng)為紫,赫然成還丹。粉提以一(yi)(yi)丸,刀(dao)圭最為神。
水火情性章第十五
推(tui)演五行數(shu),較(jiao)約而(er)不繁。舉水以(yi)激火,奄然滅光(guang)明(ming)。日月相薄蝕,常在晦朔間(一作朔望間)。水盛坎侵陽,火衰離(li)晝昏。陰陽相飲食,交感道(dao)自然。名者以(yi)定情,字(zi)者以(yi)性言(yan)。金來歸性初(chu),乃得稱還丹。吾不敢(gan)虛說,仿效(xiao)圣人文。古記題(ti)龍虎,黃帝美金華。淮南煉秋(qiu)石,玉陽加黃芽。賢(xian)者能持行,不肖毋與俱。古今道(dao)由一,對談吐(tu)所(suo)謀(mou)。學(xue)者加勉(mian)力,留念深思(si)惟。至要言(yan)甚露,昭昭不我(wo)欺。
陰陽(yang)精炁章第十六
乾剛(gang)坤(kun)柔,配合(he)相(xiang)包。陽秉(bing)陰受,雌雄相(xiang)須。須以造化,精氣乃舒。坎離冠首(shou),光耀垂敷。玄(xuan)冥(ming)難測(ce),不可畫圖。圣人揆度,參序元基。四者(zhe)混沌,徑入虛無(wu)。六十卦周,張布為輿。龍馬就駕,明君御(yu)時。和(he)則隨從,路平不邪(xie)。邪(xie)道(dao)險(xian)阻,傾危國家。
君子居室章第(di)十(shi)七(qi)
君子居其(qi)室,出(chu)(chu)其(qi)言(yan)善(shan),則(ze)千里之外應之。謂萬乘之主,處九重之室,發(fa)號出(chu)(chu)令(ling)(ling),順陰(yin)陽節。藏器俟時,勿違卦日(ri)(ri)(一本作(zuo)月)。屯以子申(shen),蒙(meng)用寅戌。余六十卦,各自有日(ri)(ri)。聊陳(chen)兩象,未能究悉(xi)。立意設刑,當(dang)仁施(shi)德(de),逆之者(zhe)兇,順之者(zhe)吉。按歷法令(ling)(ling),至(zhi)誠(cheng)專密。謹(jin)候日(ri)(ri)辰,審(shen)查消息。纖芥不(bu)正,悔(hui)吝為賊(zei)。二至(zhi)改度(du),乖錯(cuo)委(wei)曲。隆(long)冬大(da)暑,盛夏霜雪。二分縱橫,不(bu)應漏刻(ke)。水旱相(xiang)伐(fa),風雨(yu)不(bu)節,蝗蟲(chong)涌沸(fei),群異旁出(chu)(chu)。天見(jian)其(qi)怪,山崩地裂。孝子用心,感動(dong)皇極。近出(chu)(chu)己口(kou),遠(yuan)流殊域(yu)。或(huo)以召禍,或(huo)以致福,或(huo)興太(tai)平(ping),或(huo)造(zao)兵革(ge)。四者(zhe)之來,由乎胸臆。動(dong)靜(jing)有常,奉其(qi)繩(sheng)墨。四時順宜,與氣相(xiang)得。剛柔斷矣,不(bu)相(xiang)涉入。五行守界,不(bu)妄(wang)盈縮。易(yi)行周流,屈(qu)伸反覆(fu)。
晦朔合符章第十八
晦(hui)朔之(zhi)間(jian),合符行中(zhong)。混(hun)沌鴻蒙(meng),牝(pin)牡相(xiang)(xiang)從。滋(zi)液潤澤,施化(hua)流(liu)通。天地神(shen)明(ming),不可度(du)量。利用安(an)身,隱(yin)形而(er)藏(zang)。始于東北,箕斗之(zhi)鄉。旋而(er)右轉(zhuan),嘔輪吐萌(meng)。潛(qian)潭見(jian)象,發散精光。昴畢(bi)之(zhi)上,震為(wei)出徵。陽炁造端,初九(jiu)(jiu)潛(qian)龍。陽以(yi)三立(li),陰以(yi)八(ba)通。三日震動(dong),八(ba)日兌行。九(jiu)(jiu)二見(jian)龍,和(he)平有(you)明(ming)。三五德(de)就,乾體乃成。九(jiu)(jiu)三夕惕,虧折神(shen)符。盛衰漸革,終還其初。巽繼其統,固(gu)際操持。九(jiu)(jiu)四或躍,進退(tui)道(dao)(dao)危。艮主進止,不得(de)逾時。二十三日,典守弦期。九(jiu)(jiu)五飛龍,天位加嘉。六五坤(kun)承,結括終始。溫(wen)養(yang)眾子,世為(wei)類母。上九(jiu)(jiu)亢(kang)龍,戰(zhan)德(de)于野(ye),用九(jiu)(jiu)翩(pian)翩(pian),為(wei)道(dao)(dao)規(gui)矩。陽數已訖(qi),訖(qi)則復起(qi)。推(tui)情合性,轉(zhuan)而(er)相(xiang)(xiang)與。循(xun)環(huan)璇璣,升降上下。周流(liu)六爻,難(nan)可察睹(du)。故無常位,為(wei)易宗祖。
爻變(bian)功用章第十(shi)九
朔旦(dan)為(wei)復(fu),陽(yang)(yang)炁始(shi)通。出入無(wu)(wu)疾(ji),立(li)表(biao)微(wei)剛。黃鐘建子,兆乃滋彰。播施柔(rou)暖,黎蒸得常。臨爐施條,開路正光。光耀漸進,日以(yi)益長。丑(chou)之(zhi)大呂,結(jie)正低(di)昂。仰以(yi)成泰,剛柔(rou)并隆。遠游(you)交(jiao)接,小(xiao)往(wang)大來。輻(fu)輳(cou)于寅,運移(一作(zuo)而)趨時。漸歷大壯,俠列卯門。榆莢墮落,還歸(gui)本根。刑(xing)德(de)相(xiang)負(fu),晝夜始(shi)分。夬(guai)陰以(yi)退,陽(yang)(yang)升而先(xian)。洗滌羽翮,振索(suo)宿塵。乾健盛(sheng)明,廣被(bei)四鄰。陽(yang)(yang)終(zhong)于己,中而相(xiang)干。媾始(shi)紀序,履霜最先(xian)。井底寒泉(quan),午(wu)為(wei)蕤賓。賓伏于陰,陰為(wei)主人。遁世去位(wei),收(shou)斂其(qi)(qi)精。懷德(de)俟(si)時,棲遲昧(mei)冥。否塞(sai)不通,萌芽不生(sheng)。陰申陽(yang)(yang)屈,沒陽(yang)(yang)姓名。觀其(qi)(qi)權(quan)量,察(cha)仲(zhong)秋情。任畜微(wei)稚,老(lao)枯復(fu)榮(rong)。薺麥牙孽,因(yin)冒以(yi)生(sheng)。剝爛(lan)肢體,消減其(qi)(qi)形。化炁既竭,亡失(shi)至神。道(dao)窮則返,歸(gui)乎坤元。恒順地理,承(cheng)天(tian)布宣。玄幽遠眇,隔閡相(xiang)連(lian)(lian)。應度育種,陰陽(yang)(yang)之(zhi)元。廖(liao)廓恍惚,莫知其(qi)(qi)端。先(xian)迷失(shi)軌,后(hou)為(wei)主君。無(wu)(wu)平不陂,道(dao)之(zhi)自然。變易更盛(sheng),消息相(xiang)因(yin)。終(zhong)坤復(fu)始(shi),如復(fu)連(lian)(lian)環。帝王(wang)承(cheng)御(yu),千載常存。
養性立命章(zhang)第二十
將欲養性,延命卻(que)期。審思后末,當慮其(qi)先(xian)。人所秉(bing)軀,體本一(yi)無(一(yi)本作元)。元精云(yun)布(bu),因炁托(tuo)初。陰(yin)陽(yang)為度,魂魄(po)(po)所居(ju)。陽(yang)神日(ri)魂,陰(yin)神月魄(po)(po)。魂之(zhi)與(yu)魄(po)(po),互為室(shi)宅。性主處內,立置鄞鄂。情主營外,筑垣城郭。城郭完全,人物乃(nai)安。爰斯(si)之(zhi)時,情和乾坤(kun)。乾動而直,炁布(bu)精流(liu);坤(kun)靜而翕,為道(dao)舍廬。剛施而退,柔(rou)化以滋。九還七返,八歸六居(ju)。男白女赤,金火(huo)(huo)相(xiang)拘。則水(shui)定火(huo)(huo),五行之(zhi)初。上善若水(shui),清而無瑕。道(dao)之(zhi)形象,真一(yi)難圖。變而分(fen)布(bu),各自(zi)獨居(ju)。類如雞子,白黑(hei)相(xiang)符(fu),縱廣一(yi)寸,以為始初。四肢五臟,筋骨乃(nai)俱(ju)。彌歷十月,脫出其(qi)胞。骨弱(ruo)可卷(juan),肉滑(hua)若鉛。
二炁感化章第(di)二十一
陽燧以取火(huo),非日不生光。方諸非星月,安能得水漿?二(炁)玄且(qie)遠,感化尚相通,何況近存身?切(qie)在于心胸(xiong)。陰(yin)陽配(pei)日月,水火(huo)為效徵。
關鍵(jian)三寶章第(di)二十二
耳目(mu)口三寶(bao),閉塞勿(wu)發(fa)通。真人潛深淵,浮游守規中(zhong)。旋曲以(yi)(yi)視(shi)聽,開(kai)闔皆合同。為己(ji)之(zhi)(zhi)樞轄(xia),動(dong)靜(jing)不(bu)竭(jie)窮。離氣內營衛,坎乃不(bu)用聰(cong)。兌合不(bu)以(yi)(yi)談,希言順鴻蒙。三者既關(guan)鍵,緩體處空(kong)房。委(wei)志歸虛無,無念以(yi)(yi)為常。證難以(yi)(yi)推移,心(xin)專不(bu)縱橫。寢寐神相(xiang)抱,覺悟候存亡。顏容(rong)浸以(yi)(yi)潤,骨節益堅(jian)強。排卻眾(zhong)陰(yin)邪,然后立正陽。修(xiu)之(zhi)(zhi)不(bu)輟休,庶氣云(yun)雨行。淫淫若春澤,液液象解冰。從頭流達(da)足(zu),究竟(jing)復(fu)上升。往來洞無極,怫怫被容(rong)中(zhong)。反者道之(zhi)(zhi)驗,弱者德之(zhi)(zhi)柄。耘(yun)鋤宿污(wu)穢,細(xi)微得調暢。濁者清之(zhi)(zhi)路(lu),昏久則昭(zhao)明(ming)。
傍門無功章第二十三
世人好小術,不(bu)(bu)審(shen)道深淺(qian)。棄正從邪(xie)徑,裕速閼不(bu)(bu)通。猶盲(mang)不(bu)(bu)任杖,聾者聽宮商,沒水捕(bu)雉兔(tu),登(deng)山索魚龍,植麥裕獲(huo)黍,運規(gui)以求方。竭力勞精(jing)神,終年無見功。裕知(zhi)伏食法,事約而不(bu)(bu)繁。
流珠金華章第(di)二(er)十(shi)四
太(tai)陽流珠,常(chang)欲(yu)去(qu)人。卒(zu)得(de)金(jin)(jin)華(hua),轉(zhuan)而相因,化為白液,凝(ning)而至(zhi)堅。金(jin)(jin)華(hua)先唱(chang),有(you)(you)傾之間,解化為水(shui),馬齒瓓玕,陽乃往和,情性自然。迫促(cu)時陰,拘蓄禁門,慈母(mu)養(yang)育,孝子(zi)報恩,嚴父(fu)施令,教敕子(zi)孫。五行(xing)錯王,相據以(yi)(yi)生,火性銷金(jin)(jin),金(jin)(jin)伐木(mu)榮。三(san)五與一,天地至(zhi)精(jing),可以(yi)(yi)口訣,難以(yi)(yi)書傳(chuan)。子(zi)當右(you)轉(zhuan),午乃東旋,卯(mao)酉界隔,主客(ke)二(er)名(ming)。龍(long)呼于(yu)(yu)虎(hu),虎(hu)吸于(yu)(yu)精(jing),兩相飲食,具相貪便,遂(sui)相銜咽,咀嚼相吞。熒惑(huo)守西,太(tai)白經天,殺炁所臨,何(he)有(you)(you)不傾。貍犬守鼠,鳥雀畏鹯,各有(you)(you)其(qi)功,何(he)敢(gan)有(you)(you)聲(sheng)。不得(de)其(qi)理,難以(yi)(yi)妄(wang)言。竭殫家(jia)產,妻子(zi)饑貧,自古(gu)及今,好者(zhe)億(yi)人,迄不諧(xie)遇(yu),希有(you)(you)能(neng)成。廣(guang)求名(ming)藥,與道乖殊。
如審遭逢章第二十五
如(ru)審(shen)遭(zao)逢,睹(du)其端緒(xu)。以(yi)類相(xiang)況,揆物(wu)終始(shi)。五行相(xiang)克,更為(wei)父母。母含滋(zi)液,父主秉(bing)與,凝精流形,金(jin)石不朽。審(shen)專不泄,得為(wei)成道。立竿見影,呼谷傳響。豈不靈哉!天地至象。若以(yi)野葛一寸,巴(ba)豆一兩,入喉輒僵,不得俯仰。當此之時,周文揲蓍,孔子占(zhan)象,扁鵲操(cao)針,巫(wu)咸扣鼓,安能令蘇(su),復起馳(chi)走?
姹女(nv)黃芽章第二十六
河(he)上姹(cha)女,靈而(er)最(zui)神,得火(huo)則飛(fei),不(bu)(bu)見埃(ai)塵,鬼隱龍匿,莫知所存。將欲制之(zhi),黃(huang)芽為根(gen)。物無陰陽,違天(tian)背(bei)元,牝(pin)雞自(zi)卵,其雛不(bu)(bu)全。夫何故(gu)乎?配合未(wei)連,三五不(bu)(bu)交,剛(gang)柔離分。施化之(zhi)精,天(tian)地自(zi)然(ran),火(huo)動炎上,水流潤下,非(fei)(fei)有師導,使(shi)其然(ran)也。資使(shi)統正,不(bu)(bu)可復(fu)(fu)改。觀(guan)夫雌雄交媾之(zhi)時,剛(gang)柔相結而(er)不(bu)(bu)可解,得其節符,非(fei)(fei)有工巧以(yi)制御(yu)之(zhi)。男生而(er)伏(fu),女偃其軀,秉乎胞胎,受炁(qi)之(zhi)初,非(fei)(fei)徒(tu)生時,著而(er)見之(zhi),及其死也,亦復(fu)(fu)效之(zhi),此非(fei)(fei)父(fu)母教令使(shi)然(ran)。本在(zai)交媾,定置始(shi)先(xian)。
男(nan)女相須(xu)章(zhang)第二十七
坎男為月(yue),離(li)女(nv)為日,日以施德,月(yue)以舒光,月(yue)受(shou)日化,體不污傷。日失其(qi)契,陰侵其(qi)明(ming),晦(hui)朔(shuo)薄(bo)蝕(shi),掩冒相(xiang)傾,日消(xiao)其(qi)形,陰凌(ling)災生。男女(nv)相(xiang)胥,含土以滋,雌雄(xiong)錯雜,以類(lei)相(xiang)求。金化為水,水性周章,火化為土,水不得(de)(de)行。男動外施,女(nv)靜內藏,溢(yi)度過節,為女(nv)所拘(ju)。魄以鈐魂,不得(de)(de)淫奢。不寒不暑(shu),進退(tui)和時,各得(de)(de)其(qi)和,俱吐政符。
四者混沌章第二十八
丹砂木(mu)精,得金乃并(bing),金水合處,木(mu)火(huo)為侶。四者混沌,列為龍虎,龍陽數奇,虎陰數偶。肝(gan)青為父,肺白為母,腎黑為子(zi),離赤為女,脾黃為祖,子(zi)午(wu)為始(shi)。三物一家(jia),都歸戊己。
卯酉刑(xing)德章第二十九(jiu)
剛(gang)柔迭興,更歷(li)分(fen)布。龍西(xi)虎東,建緯卯(mao)酉,刑德并會,相(xiang)見歡喜(xi),刑主伏殺,德主生(sheng)起。二(er)月榆落,魁臨于(yu)卯(mao),八月麥生(sheng),天罡據酉。子南(nan)午北,互為綱(gang)紀(ji)。一九之(zhi)數,終而復始(shi)。含元虛危,播精于(yu)子。
君子好(hao)逑章第三十
關關雎鳩,在河(he)之洲,窈窕淑女,君(jun)子好逑。雄(xiong)不(bu)(bu)獨處(chu),雌不(bu)(bu)孤(gu)居(ju)。玄武龜蛇,蟠虬相扶(fu),以明牝(pin)牡,竟(jing)(一本(ben)作意)當(dang)相須。假使二女共室,顏色甚姝,蘇秦通言,張儀合(he)(he)媒(mei),發(fa)(fa)辯(bian)利舌,奮舒美辭,推心調諧,合(he)(he)為(wei)夫(fu)妻(qi),弊發(fa)(fa)腐齒(chi),終不(bu)(bu)相知。若(ruo)藥物非種,名類不(bu)(bu)同(tong),分刻(ke)參差,失(shi)其綱紀,雖黃帝臨爐(lu),太公(gong)執火,八公(gong)擣煉,淮南調合(he)(he),立宇崇(chong)壇,玉為(wei)階(jie)陛,麟脯鳳臘,把籍長跪,禱祝神(shen)祗(zhi),請哀(ai)諸鬼,沐浴齋戒(jie),冀有所望(wang),亦猶和膠(jiao)補釜,以硇(nao)涂瘡,去(qu)冷(leng)加冰,除(chu)熱用湯,飛龜舞蛇,愈見(jian)乖張。
圣賢伏煉章(zhang)第三十一
惟昔(xi)圣賢,懷玄抱(bao)真,伏煉九鼎,化跡隱淪,含精養(yang)神,通德(de)三光,津(jin)液腠理,筋骨致堅,眾邪辟除,正(zheng)炁長(chang)存,累積長(chang)久(jiu),變形(xing)而仙。憂憫后生,好道之(zhi)倫(lun),隨(sui)傍風采,指畫古(gu)文,著為圖集,開示(shi)后昆,露見(jian)枝條,隱藏本根(gen),托號諸(zhu)名(ming),覆(fu)謬(miu)眾文,學者得(de)之(zhi),韞櫝終身。子繼父業,孫(sun)踵(zhong)祖(zu)先,傳世迷惑,竟無見(jian)聞,隨(sui)使宦者不仕(shi),農夫失耘,商人棄貨(huo),志士家貧(pin)。吾甚傷之(zhi),定錄此(ci)文,字約易思(si),事省不繁,披(pi)列其條,核(he)實可(ke)觀,分(fen)兩有數,因而相循,故為亂辭,孔竅(qiao)其門,智者審思(si),用意(yi)參焉(yan)。
法象成功章第三十(shi)二
法(fa)象(xiang)莫(mo)大乎天地(di)兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),玄(xuan)溝(gou)數萬里。河鼓(gu)臨星紀(ji)兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),人民(min)皆驚駭。晷影妄前卻兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),九年被兇咎(jiu)。皇上覽視之(zhi)(zhi)(zhi)兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),王者退(tui)自改。關(guan)鍵有低昂兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),害(炁(qi))遂奔走(zou)。江(jiang)淮之(zhi)(zhi)(zhi)枯竭兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),水流注于(yu)海。天地(di)之(zhi)(zhi)(zhi)雌雄兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),徘徊子與午。寅(yin)申陰(yin)(yin)陽祖兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),出入(ru)復終始。循斗(dou)而招搖(yao)兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),執(zhi)衡定元(yuan)紀(ji)。升(sheng)熬于(yu)甑山(shan)兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),炎火張設下。白(bai)(bai)虎(hu)唱導前兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),蒼液和于(yu)后。朱(zhu)雀翱翔戲兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),飛揚色(se)五(wu)彩;遭遇羅網施兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),壓之(zhi)(zhi)(zhi)不(bu)得舉;嗷嗷聲(sheng)甚悲兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),嬰(ying)兒之(zhi)(zhi)(zhi)慕母;顛倒就(jiu)湯鑊兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)摧折傷毛羽。漏刻未過半兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),魚鱗狎鬣起。五(wu)色(se)象(xiang)炫耀兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),變(bian)化無(wu)常主。沸潏鼎沸馳兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),暴涌不(bu)休(xiu)止(zhi)。接(jie)連(lian)重疊累兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),犬牙相(xiang)錯距。形似仲冬冰兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),瓓玕吐鐘乳。崔嵬而雜(za)廁兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),交積相(xiang)支柱。陰(yin)(yin)陽得其(qi)配兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),淡薄而相(xiang)守。青(qing)龍處(chu)房六兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),春花震東卯。白(bai)(bai)虎(hu)在昴(mao)七兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),秋芒(mang)兌西酉(you)。朱(zhu)雀在張二(er)(er)兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),正陽雜(za)南(nan)午。三者具來(lai)朝兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),家屬(shu)為(wei)(wei)(wei)親侶(lv)。本之(zhi)(zhi)(zhi)但二(er)(er)物兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),末而為(wei)(wei)(wei)三五(wu)。三五(wu)并與一兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),都(dou)集歸二(er)(er)所(suo)。治之(zhi)(zhi)(zhi)如(ru)(ru)上科兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),日數亦取(qu)甫。先白(bai)(bai)而后黃兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),赤黑達(da)表里。名曰第(di)一鼎兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),食如(ru)(ru)大黍米(mi)。自然(ran)之(zhi)(zhi)(zhi)所(suo)為(wei)(wei)(wei)兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),非有邪偽道。山(shan)澤(炁(qi))相(xiang)蒸兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),興云而為(wei)(wei)(wei)雨,泥竭遂成塵兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),火滅(mie)化為(wei)(wei)(wei)土(tu)。若檗染為(wei)(wei)(wei)黃兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),似藍成綠組(zu)。皮革煮成膠兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),麴糵化為(wei)(wei)(wei)酒(jiu)。同類易施工兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),非種難為(wei)(wei)(wei)巧。惟(wei)斯(si)之(zhi)(zhi)(zhi)妙術兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),審諦不(bu)誑語。傳于(yu)億世后兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),昭然(ran)自可(ke)(ke)考。煥若星經漢(han)兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),昺如(ru)(ru)水宗海。思(si)之(zhi)(zhi)(zhi)務(wu)令熟(shu)兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),反覆視上下。千周粲彬(bin)彬(bin)兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),萬遍將可(ke)(ke)睹。神明或告(gao)人兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),魂靈乍自悟。探(tan)端索(suo)其(qi)緒兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),必得其(qi)門戶(hu),天道無(wu)適莫(mo)兮(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi)(xi),常傳于(yu)賢者。
鼎器妙用章第三十三
圓三五,寸一分,口四八,兩寸唇,長尺二,厚薄均。腹齊三,坐垂溫。陰(yin)在上,陽下奔。首尾(wei)武(wu),中間(jian)文(wen)。始(shi)七十,終(zhong)三旬(xun),二百(bai)六,善調均。陰(yin)火(huo)白(bai),黃芽鉛(qian)。兩七聚,輔翼人。贍理腦,定(ding)玄(xuan)升。子處中,得安存?來去游(you),不出門。漸成(cheng)大,性情純。卻歸(gui)一,還本原。善愛敬,如君臣(chen)。至一周,甚辛勤。密防護(hu),莫(mo)迷昏。途路遠,復幽玄(xuan)。若(ruo)達此,會乾坤(kun)。乃圭沾,凈魄(po)魂。得長生,居仙(xian)村。樂道(dao)者,尋其根(gen)。審五行,定(ding)銖(zhu)分。諦思之,不須論。深藏(zang)守,莫(mo)傳文(wen)。御白(bai)鶴,駕鱗龍,游(you)太虛,謁仙(xian)君,錄天圖,號真(zhen)人。
補塞(sai)遺脫章(zhang)第三十(shi)四
參同契者(zhe),敷陳梗概(gai),不能純一,泛濫而說,纖微未備,闕(que)略(lve)仿佛。今更撰錄,補(bu)塞遺脫(tuo),潤色(se)幽深,鉤援相逮,旨意等齊,所(suo)趨不悖,故復作此,命(ming)五相類,則大(da)易之情性盡(jin)矣。
五位相(xiang)得而各有合
甲(jia) 丙 戊 庚 壬
沉左 武火 藥 世金 真汞
三(san) 二 五 四(si) 一
木 火 土 金 水
乙(yi) 丁 已 辛 癸
浮(fu)右 文火 物(wu) 世銀(yin) 真鉛
大(da)易性情,各如(ru)其度。黃老用究,較而可(ke)御(yu)。爐火之事,真有所據。三道(dao)由一(yi),俱(ju)出徑路(lu)。枝莖華葉,果實垂布,正在根(gen)株,不失(shi)其素。誠心所言(yan),審而不誤。象彼仲冬(dong)節,竹木皆(jie)摧傷。佐(zuo)陽(yang)詰賈旅,人君(jun)深自藏。象時順節令(ling),閉口不用談(tan)。天道(dao)其浩(hao)廣,太玄(xuan)無形容,虛寂不可(ke)睹(du),匡廓以消(xiao)亡(wang)。謬(miu)誤失(shi)事緒,言(yan)還自敗傷。別序斯四象,以曉(xiao)后生盲。
自敘啟(qi)后章第三十(shi)五
會稽鄙(bi)夫,幽谷(gu)朽(xiu)生,挾懷樸素,不樂權榮,棲(qi)遲僻陋,忽(hu)略利(li)名,執守恬淡,希時(shi)安(an)寧,晏然閑居,乃撰斯文(wen)。歌敘大易,三圣遺言,察其(qi)旨趣,一統共論(lun)。務在順理,宣耀精神。神化流通,四海和(he)平。表以(yi)為歷,萬世(shi)(shi)可(ke)循(xun)。序以(yi)御政,行之(zhi)不繁,引內養性(xing),黃老(lao)自然,含(han)德之(zhi)厚,歸根返元(yuan)。近在我心,不離(li)己身(shen),抱一毋(wu)舍,可(ke)以(yi)長存。配以(yi)伏食,雄雌(ci)設(she)陳(chen)。挺除武都,八石棄捐。審用成物(wu),世(shi)(shi)俗(su)所珍。羅(luo)列三條(tiao),枝(zhi)莖相連。同出異名,皆由一門。非徒(tu)累句,諧偶(ou)斯文(wen),殆有其(qi)真,礫硌可(ke)觀。使予敷偽,卻被贅(zhui)愆。命參同契,微覽其(qi)端,辭寡意(yi)大,后嗣宜尊(zun)。委時(shi)去害,依(yi)托丘山(shan)。循(xun)游寥(liao)廓,與鬼為鄰。化形(xing)而仙,淪(lun)寂無聲。百世(shi)(shi)而下,遨(ao)游人間。敷陳(chen)羽翮,東西南傾(qing)。湯遭厄際,水旱隔(ge)并(bing)。柯葉萎黃,失其(qi)華(hua)榮。吉人相乘負(fu),安(an)穩可(ke)長生。
參同契者,辭隱(yin)而道(dao)大(da),言(yan)微而旨(zhi)深。列五(wu)帝以建業,配三(san)皇而立(li)政。若君臣(chen)差(cha)殊(shu),上下無準,序以為(wei)政,不致太平。服(fu)食其(qi)法,未能(neng)長生(sheng)。學(xue)以養性,又不延年。至于剖(pou)析(xi)陰陽(yang),合其(qi)銖(zhu)兩,日月弦望,八卦成象,男女施化,剛柔動靜,米鹽分判。以易為(wei)證,用意(yi)(yi)健矣。故立(li)為(wei)法,以傳后賢。推曉大(da)象,必得長生(sheng)。強(qiang)己益身,為(wei)此(ci)道(dao)者,重加意(yi)(yi)焉。
《周(zhou)易參(can)同契》。東(dong)漢魏伯陽(yang)著。簡稱《參(can)同契》,道家養生經典。全書指(zhi)導煉外(wai)丹(dan),以(yi)乾坤為(wei)鼎器(qi),以(yi)陰陽(yang)為(wei)堤防,以(yi)水(shui)火為(wei)化機,以(yi)五行為(wei)輔助,以(yi)玄精為(wei)丹(dan)基等等,從而闡明煉丹(dan)的原理(li)和方法,為(wei)道家最早的系統論述養生的經籍。
《周(zhou)易參同(tong)契》全(quan)書(shu)(shu)(shu)共約(yue)6000余字(zi),基本是(shi)用(yong)四字(zi)一句、五字(zi)一句的(de)(de)(de)(de)韻文及少數長短不齊(qi)的(de)(de)(de)(de)散文體(ti)和離(li)騷(sao)體(ti)寫成(cheng)的(de)(de)(de)(de)。該書(shu)(shu)(shu)假借(jie)《周(zhou)易》爻象論(lun)述作(zuo)丹(dan)之(zhi)意(yi),研究(jiu)養(yang)性延年,強己(ji)益身。所謂“丹(dan)”,據近(jin)人研究(jiu),是(shi)指人身體(ti)內部(bu)的(de)(de)(de)(de)能(neng)量流。書(shu)(shu)(shu)中關于能(neng)量流的(de)(de)(de)(de)論(lun)述,即是(shi)根據作(zuo)者(zhe)自己(ji)的(de)(de)(de)(de)體(ti)驗記錄下來的(de)(de)(de)(de)。該書(shu)(shu)(shu)表達方式比較奇特,采用(yong)符(fu)(fu)號(hao)作(zuo)為表意(yi)手段,如坎(kan)離(li)、乾坤、日月(yue)、陰陽、五行、鉛汞(gong)、父母、夫(fu)妻、男女,以(yi)及中國古代天文學上的(de)(de)(de)(de)名詞術語等(deng),都與其(qi)本義毫無關系,只(zhi)是(shi)一些(xie)表意(yi)的(de)(de)(de)(de)符(fu)(fu)號(hao)。書(shu)(shu)(shu)中以(yi)燒(shao)煉外(wai)丹(dan)者(zhe)使用(yong)的(de)(de)(de)(de)爐鼎(ding)象征(zheng)人身,以(yi)爐鼎(ding)中變化的(de)(de)(de)(de)藥物象征(zheng)人體(ti)內的(de)(de)(de)(de)能(neng)量流。表示(shi)藥物的(de)(de)(de)(de)符(fu)(fu)號(hao)則有坎(kan)、離(li)、水、火、鉛、汞(gong)、兔、烏、金(jin)蛤蟆、玉老鴉等(deng),符(fu)(fu)號(hao)雖異,其(qi)義無殊。
該書“詞韻皆(jie)古,奧雅(ya)難通”,并采(cai)取象征或借(jie)喻(yu)的(de)(de)(de)(de)方法采(cai)用許多(duo)隱語,易生誤(wu)解,所以(yi)歷(li)代有(you)(you)很多(duo)注本行(xing)世,僅《正統道藏》就收入唐(tang)宋以(yi)后注本11種。《參(can)同契》是(shi)(shi)一部用《周易》理論(lun)、道家哲(zhe)學與煉(lian)丹(dan)(dan)術(爐火)三者參(can)合而成(cheng)的(de)(de)(de)(de)養生著作(zuo)。歷(li)代注釋名家對它(ta)的(de)(de)(de)(de)基本內容(rong)的(de)(de)(de)(de)理解存(cun)在著分歧(qi),有(you)(you)的(de)(de)(de)(de)認為魏伯陽講(jiang)的(de)(de)(de)(de)是(shi)(shi)燒煉(lian)金丹(dan)(dan)以(yi)求仙藥的(de)(de)(de)(de)外(wai)丹(dan)(dan)說(shuo),有(you)(you)的(de)(de)(de)(de)認為魏伯陽主張(zhang)調(diao)和陰(yin)陽,講(jiang)的(de)(de)(de)(de)是(shi)(shi)靠自身修煉(lian)精、氣、神的(de)(de)(de)(de)內養術,即后世所謂的(de)(de)(de)(de)內丹(dan)(dan)說(shuo);有(you)(you)的(de)(de)(de)(de)認為在《參(can)同契》中(zhong),外(wai)丹(dan)(dan)說(shuo)、內丹(dan)(dan)說(shuo)二(er)者兼而有(you)(you)之,并斥責房中(zhong)、服符、晝夜運動、禱祀鬼神等為徒勞無功的(de)(de)(de)(de)旁門邪道。
《周易參同契》中(zhong)(zhong)敘述(shu)最詳細(xi)的(de)部(bu)分,也(ye)是(shi)書中(zhong)(zhong)的(de)核心內容,就(jiu)是(shi)煉制“還丹(dan)(dan)”。原文記載共分三變,第一(yi)變是(shi)將(jiang)(jiang)15份(fen)金屬鉛(qian)(qian)(qian)(qian)放在反(fan)(fan)(fan)應(ying)器(qi)四周,加(jia)(jia)入6份(fen)水銀(yin),再用炭(tan)(tan)(tan)火(huo)(huo)加(jia)(jia)熱,便生成(cheng)鉛(qian)(qian)(qian)(qian)汞齊。魏伯陽(yang)認(ren)為“火(huo)(huo)”也(ye)參加(jia)(jia)反(fan)(fan)(fan)應(ying),是(shi)反(fan)(fan)(fan)應(ying)物(wu)。所(suo)以他(ta)說,要用6份(fen)炭(tan)(tan)(tan)的(de)炭(tan)(tan)(tan)火(huo)(huo)微微加(jia)(jia)熱,鉛(qian)(qian)(qian)(qian)與(yu)水銀(yin)、炭(tan)(tan)(tan)火(huo)(huo)這三種(zhong)“物(wu)質”相互含受,才能夠發(fa)生變化(hua)(hua)而生成(cheng)鉛(qian)(qian)(qian)(qian)汞齊。第二變是(shi)隨著(zhu)火(huo)(huo)力(li)的(de)增大(da),水銀(yin)逐(zhu)漸(jian)被蒸發(fa)掉,鉛(qian)(qian)(qian)(qian)被氧化(hua)(hua)為一(yi)氧化(hua)(hua)鉛(qian)(qian)(qian)(qian)和四氧化(hua)(hua)三鉛(qian)(qian)(qian)(qian),反(fan)(fan)(fan)應(ying)完畢時(shi),主(zhu)要生成(cheng)黃丹(dan)(dan),即黃芽(Pb3O4)。第三變是(shi)將(jiang)(jiang)第二變的(de)產(chan)物(wu)鉛(qian)(qian)(qian)(qian)丹(dan)(dan)與(yu)9份(fen)水銀(yin)混合(he)、搗細(xi)、研勻(yun),再把這種(zhong)混合(he)藥料(liao)置入丹(dan)(dan)鼎(ding)鼎(ding)中(zhong)(zhong),密封(feng)合(he)縫,務必使(shi)其不(bu)開裂、不(bu)泄氣,然后加(jia)(jia)熱。先文火(huo)(huo)后武火(huo)(huo),晝夜(ye)察看,注意調(diao)節溫度(du),反(fan)(fan)(fan)應(ying)完畢,丹(dan)(dan)鼎(ding)上(shang)部(bu)得到紅色(se)的(de)產(chan)物(wu)“還丹(dan)(dan)”。這種(zhong)“還丹(dan)(dan)”就(jiu)是(shi)氧化(hua)(hua)汞。用現代(dai)化(hua)(hua)學知識來解釋,魏伯陽(yang)所(suo)述(shu)“還丹(dan)(dan)”煉法如下:
3Pb + 2O2 = Pb3O4 (黃芽)
2Pb3O4 = 6PbO + O2↑ (下丹鼎)(可逆反應)
2Hg + O2 = 2HgO (下丹鼎)(可逆(ni)反應)
魏伯陽還在(zai)《周易參同(tong)契》中說:“河(he)上姹女(nv),靈而(er)(er)最神(shen),得火(huo)則飛,不見埃塵(chen)。……將欲制(zhi)之,黃芽(ya)(ya)為(wei)根。”“黃芽(ya)(ya)”就是鉛(qian)(qian)丹,“河(he)上姹女(nv)”為(wei)汞。這句話的意思是,汞易揮(hui)發(fa),鉛(qian)(qian)丹能與汞在(zai)高溫下作用,生(sheng)成不易揮(hui)發(fa)的氧化汞,因而(er)(er)汞被鉛(qian)(qian)丹“制(zhi)服”住了。
魏伯陽(yang)在(zai)(zai)闡述服餌金丹何以能(neng)使人長生不老時,采用(yong)的(de)是不恰當(dang)(dang)的(de)類比法,認為(wei)黃金既(ji)然不朽(xiu),還(huan)丹又能(neng)發(fa)生可(ke)逆循環變化(2Hg + O2 = 2HgO(可(ke)逆反(fan)應))那么餌服黃金和還(huan)丹后,就能(neng)使人身不朽(xiu)和返老還(huan)童。這(zhe)種希圖把黃金、還(huan)丹的(de)性(xing)質機(ji)械地移植(zhi)到人體中(zhong)以求長生的(de)天真想法,在(zai)(zai)今天看來當(dang)(dang)然荒謬(miu)可(ke)笑,但在(zai)(zai)當(dang)(dang)時有些(xie)人卻(que)深信不疑。
在闡述煉丹術的(de)可能性(xing)(xing)和合(he)理性(xing)(xing)時,魏伯陽指出,物(wu)質變化(hua)是(shi)自(zi)然界的(de)普遍規律,煉丹過程(cheng)正如(ru)以檗染黃(huang),煮(zhu)皮革為(wei)(wei)膠,用曲糵作(zuo)酒等等一樣,是(shi)“自(zi)然之(zhi)所為(wei)(wei)”,“非(fei)有邪偽道”。他(ta)還將陰陽五(wu)行學(xue)說用于解(jie)釋(shi)煉丹術現象,認為(wei)(wei)萬物(wu)的(de)產生和變化(hua)都是(shi)“五(wu)行錯王,相據以生”,是(shi)陰陽相須(xu),彼此交媾,使精氣得(de)以舒發的(de)結果。
魏伯(bo)陽(yang)(yang)(yang)不只是(shi)囿于陰(yin)陽(yang)(yang)(yang)五行學(xue)說(shuo),他(ta)還提出了(le)相類(lei)(lei)(lei)(lei)學(xue)說(shuo)。他(ta)認(ren)為陰(yin)陽(yang)(yang)(yang)相對(dui)的(de)(de)(de)兩種反(fan)應(ying)物(wu)質還必(bi)須同時屬于同一(yi)(yi)種類(lei)(lei)(lei)(lei),“同類(lei)(lei)(lei)(lei)”的(de)(de)(de)物(wu)質才能(neng)“相變(bian)”,“異類(lei)(lei)(lei)(lei)”物(wu)質之間則不能(neng)發生反(fan)應(ying)。他(ta)說(shuo):“欲(yu)作服食仙,宜以同類(lei)(lei)(lei)(lei)者。……類(lei)(lei)(lei)(lei)同者相從,事乖不成寶。”“若(ruo)藥物(wu)非種,名(ming)類(lei)(lei)(lei)(lei)不同,分劑(ji)參差(cha),失(shi)(shi)其紀綱,雖黃(huang)帝臨爐(lu)……亦(yi)狄和膠(jiao)補釜,以硇(氯化銨)涂瘡,……愈見乖張。”這就(jiu)是(shi)說(shuo),事物(wu)的(de)(de)(de)變(bian)化是(shi)有(you)其內在原因的(de)(de)(de)。這大(da)概是(shi)根據煉(lian)丹家們(men)一(yi)(yi)些失(shi)(shi)敗的(de)(de)(de)教訓而總(zong)結出來的(de)(de)(de)。魏伯(bo)陽(yang)(yang)(yang)的(de)(de)(de)這一(yi)(yi)理(li)論(lun)雖然遭(zao)到葛洪(hong)的(de)(de)(de)反(fan)對(dui),但(dan)到了(le)唐代又得到進(jin)一(yi)(yi)步的(de)(de)(de)發展,因為它(ta)畢竟含有(you)一(yi)(yi)定(ding)的(de)(de)(de)合(he)理(li)因素(su)。實際(ji)上,魏伯(bo)陽(yang)(yang)(yang)的(de)(de)(de)這個(ge)相類(lei)(lei)(lei)(lei)學(xue)說(shuo)是(shi)化學(xue)親合(he)力觀(guan)念的(de)(de)(de)前身。
魏伯陽(yang)(yang)還(huan)認識到物(wu)(wu)質起作用(yong)時的比例很(hen)重要,并已經觀(guan)察到胡粉(堿式碳酸鉛)在(zai)高(gao)溫下遇炭火可還(huan)原(yuan)為鉛等(deng)化學現象。在(zai)《周易參同(tong)契》中,魏伯陽(yang)(yang)還(huan)記述了(le)升華裝置(丹鼎(ding)),把丹鼎(ding)看(kan)作一個縮(suo)小的宇(yu)宙,陰(yin)陽(yang)(yang)變化、萬物(wu)(wu)終始都(dou)在(zai)其中。
必須指出,魏伯陽認為修(xiu)丹(dan)與天地造化(hua)是同一個道理,易(yi)道與丹(dan)道是相通(tong)的(de),所以能(neng)用(yong)《周易(yi)》的(de)道理來(lai)解釋煉(lian)(lian)(lian)丹(dan)的(de)道理,這(zhe)使本來(lai)就(jiu)比較(jiao)復雜的(de)煉(lian)(lian)(lian)丹(dan)術變得更加(jia)神秘,影響了(le)后世煉(lian)(lian)(lian)丹(dan)家的(de)哲學思維。此外,魏伯陽主(zhu)(zhu)張采(cai)用(yong)鉛汞作為煉(lian)(lian)(lian)丹(dan)的(de)主(zhu)(zhu)要原料,所煉(lian)(lian)(lian)得的(de)丹(dan)藥(yao)是氧(yang)化(hua)汞之類的(de)毒(du)藥(yao),這(zhe)就(jiu)限制了(le)煉(lian)(lian)(lian)丹(dan)實驗的(de)范圍,并導致服丹(dan)中毒(du),這(zhe)實際(ji)上阻(zu)礙了(le)煉(lian)(lian)(lian)丹(dan)術的(de)發展。
《周易參同契》所闡述的丹術理論,被后世的金丹派葛洪、陶弘景以及內丹煉養派的司馬承禎、鐘離權、呂洞賓、張伯端等所繼承和吸取,宋人黃自如在《金丹四百字》序中對《周易參同契》在丹道史上的重要地位作了肯定,他說:數千年間,有伯陽以導其流,有鐘呂以揚其波。近人王明先生在《<周易參同契>考證》一(yi)文中總結說(shuo):自漢而唐(tang)而宋(song)(song),論煉(lian)丹(dan)者(zhe),代不乏人,溯流尋源(yuan),大(da)要如爾:魏(wei)伯陽(yang)(yang)導其(qi)源(yuan),鐘呂(lv)衍其(qi)流,劉(海蟾)張(紫(zi)(zi)陽(yang)(yang))薛(紫(zi)(zi)賢(xian))陳(chen)(泥丸)揚其(qi)波。由外(wai)丹(dan)而內(nei)(nei)丹(dan),流變滋多,《參(can)(can)(can)同(tong)契(qi)》洵(xun)千古(gu)丹(dan)經(jing)之(zhi)祖也。王明(ming)先生(sheng)所說(shuo)的(de)(de)鐘呂(lv)以下,都是內(nei)(nei)丹(dan)家。張、薛、陳(chen)屬金(jin)丹(dan)道派南宗(zong)。金(jin)元興(xing)起(qi)的(de)(de)全真道屬北(bei)宗(zong),自稱淵(yuan)源(yuan)于(yu)鐘呂(lv),可(ke)見(jian),全真的(de)(de)內(nei)(nei)丹(dan)思想(xiang)遠祖也是《周(zhou)(zhou)(zhou)易參(can)(can)(can)同(tong)契(qi)》。道教南北(bei)宗(zong)的(de)(de)興(xing)起(qi),思想(xiang)上無(wu)一(yi)不受《周(zhou)(zhou)(zhou)易參(can)(can)(can)同(tong)契(qi)》的(de)(de)影(ying)(ying)響。正因為《周(zhou)(zhou)(zhou)易參(can)(can)(can)同(tong)契(qi)》開丹(dan)道之(zhi)先河,因此(ci)被道教煉(lian)丹(dan)者(zhe)尊(zun)奉(feng)為經(jing)典著(zhu)作(zuo),煉(lian)內(nei)(nei)丹(dan)、外(wai)丹(dan)者(zhe)皆宗(zong)祖之(zhi)。宋(song)(song)張伯端《悟真篇》就說(shuo):叔通受學(xue)魏(wei)伯陽(yang)(yang),皆為萬古(gu)丹(dan)經(jing)王。宋(song)(song)末俞琰《周(zhou)(zhou)(zhou)易參(can)(can)(can)同(tong)契(qi)發揮序》也說(shuo): 《參(can)(can)(can)同(tong)契(qi)》乃萬古(gu)丹(dan)經(jing)之(zhi)祖。《周(zhou)(zhou)(zhou)易參(can)(can)(can)同(tong)契(qi)》引《易》論內(nei)(nei)丹(dan)、外(wai)丹(dan),以道解《易》,對(dui)(dui)宋(song)(song)代理(li)學(xue)也產生(sheng)了重大(da)影(ying)(ying)響。周(zhou)(zhou)(zhou)敦頤的(de)(de)《太極圖》就來(lai)自于(yu)華山(shan)道士陳(chen)摶的(de)(de)《先天圖》,邵雍的(de)(de)象數(shu)學(xue)與(yu)《周(zhou)(zhou)(zhou)易參(can)(can)(can)同(tong)契(qi)》有直接的(de)(de)關系,朱熹等理(li)學(xue)家直接參(can)(can)(can)與(yu)對(dui)(dui)《周(zhou)(zhou)(zhou)易參(can)(can)(can)同(tong)契(qi)》的(de)(de)注釋,更有一(yi)些(xie)人將《周(zhou)(zhou)(zhou)易參(can)(can)(can)同(tong)契(qi)》作(zuo)為儒(ru)道兼修(xiu)之(zhi)經(jing)典。
《周易(yi)參同契》作(zuo)為(wei)中(zhong)國(guo)古(gu)代最重(zhong)要的(de)煉(lian)丹文獻,它介(jie)紹(shao)的(de)種(zhong)種(zhong)方(fang)法雖然(ran)煉(lian)不出可以(yi)長生不死的(de)金丹,但(dan)它總結(jie)了(le)當(dang)時的(de)一(yi)些(xie)化學(xue)知(zhi)識和(he)化學(xue)變(bian)化,推動了(le)古(gu)代化學(xue)事業的(de)發展(zhan),在中(zhong)國(guo)和(he)世(shi)界科(ke)技史(shi)上有重(zhong)要的(de)地位。在本世(shi)紀30年代初,此書(shu)就被翻(fan)譯成(cheng)英文在國(guo)外出版。
正是由于《周(zhou)易(yi)(yi)(yi)(yi)參(can)同(tong)(tong)(tong)(tong)契(qi)(qi)(qi)(qi)》影響(xiang)大(da),所以這部書在歷史上注(zhu)本很多(duo)。如(ru)后蜀彭曉《周(zhou)易(yi)(yi)(yi)(yi)參(can)同(tong)(tong)(tong)(tong)契(qi)(qi)(qi)(qi)分(fen)章通真義》三卷(juan)、陰長(chang)(chang)生《周(zhou)易(yi)(yi)(yi)(yi)參(can)同(tong)(tong)(tong)(tong)契(qi)(qi)(qi)(qi)注(zhu)》三卷(juan)、宋(song)(song)朱熹《周(zhou)易(yi)(yi)(yi)(yi)參(can)同(tong)(tong)(tong)(tong)契(qi)(qi)(qi)(qi)考異(yi)》一卷(juan)、宋(song)(song)儲華谷《周(zhou)易(yi)(yi)(yi)(yi)參(can)同(tong)(tong)(tong)(tong)契(qi)(qi)(qi)(qi)注(zhu)》、宋(song)(song)陳(chen)顯微《周(zhou)易(yi)(yi)(yi)(yi)參(can)同(tong)(tong)(tong)(tong)契(qi)(qi)(qi)(qi)解》、宋(song)(song)俞琰《周(zhou)易(yi)(yi)(yi)(yi)參(can)同(tong)(tong)(tong)(tong)契(qi)(qi)(qi)(qi)發揮》、元陳(chen)致虛《周(zhou)易(yi)(yi)(yi)(yi)參(can)同(tong)(tong)(tong)(tong)契(qi)(qi)(qi)(qi)分(fen)章注(zhu)》、明蔣一彪《古文參(can)同(tong)(tong)(tong)(tong)契(qi)(qi)(qi)(qi)集(ji)解》、清李光池《參(can)同(tong)(tong)(tong)(tong)契(qi)(qi)(qi)(qi)章句(ju)(ju)》、清劉吳龍《古參(can)同(tong)(tong)(tong)(tong)契(qi)(qi)(qi)(qi)集(ji)解》等(deng)等(deng),其(qi)它章釋(shi)、改(gai)寫、發揮之類的(de)著(zhu)作更是多(duo)如(ru)牛毛。魏伯陽的(de)《周(zhou)易(yi)(yi)(yi)(yi)參(can)同(tong)(tong)(tong)(tong)契(qi)(qi)(qi)(qi)》自東漢以后便綿綿相(xiang)傳,為后世道(dao)教丹(dan)鼎派的(de)建立奠定了理論基礎。梁興揚(yang)道(dao)長(chang)(chang)參(can)考《周(zhou)易(yi)(yi)(yi)(yi)參(can)同(tong)(tong)(tong)(tong)契(qi)(qi)(qi)(qi)考異(yi)》《參(can)同(tong)(tong)(tong)(tong)契(qi)(qi)(qi)(qi)章句(ju)(ju)》