祖(zu)逖(266年(nian)~321年(nian)),字士(shi)稚,范陽郡遒縣(今河北省保定(ding)市(shi)淶(lai)水縣)人。東(dong)晉時期(qi)杰出的軍事家、民族英雄。
祖逖出身于(yu)(yu)范陽祖氏,曾任(ren)司州主簿、大(da)司馬掾、驃(piao)騎(qi)祭酒、太子中舍人等(deng)職。永嘉之亂后,率領親黨避(bi)亂于(yu)(yu)江淮(huai),擔(dan)任(ren)奮威將軍(jun)、豫州刺史。他在(zai)建(jian)武元(yuan)年(317年)率部北伐,得(de)到(dao)各(ge)地人民的(de)響應。數年間(jian),收復黃河(he)以南大(da)片領土,使得(de)石勒不(bu)敢南侵(qin),進(jin)號鎮西將軍(jun)。后因(yin)功勛巨大(da),受到(dao)東晉(jin)朝廷的(de)忌憚(dan)。
太興(xing)四年(321年),朝(chao)廷命戴淵出鎮合(he)肥,以牽制祖(zu)逖的北(bei)伐。祖(zu)逖目睹朝(chao)內明爭暗斗,國(guo)事日非(fei),最終憂憤(fen)而死,朝(chao)廷追贈車騎將(jiang)軍,部眾被弟弟祖(zu)約接(jie)掌,祖(zu)逖的北(bei)伐大(da)業(ye)也因(yin)此而功敗垂(chui)成。
祖(zu)家為北地大族,世代都(dou)有(you)(you)兩千石的高(gao)官。祖(zu)逖少年時(shi)生性豁蕩,不拘小節,輕(qing)財重義,慷慨有(you)(you)志節,常(chang)周濟貧(pin)困,深受鄉黨宗族敬(jing)重。他成年后(hou)發奮讀書(shu),博覽書(shu)籍,涉獵古今,時(shi)人都(dou)稱(cheng)其有(you)(you)贊(zan)世之(zhi)才。
太康十(shi)年(289年),僑(qiao)居陽平郡(jun)的祖逖(ti)被(bei)郡(jun)府舉為(wei)孝廉,又被(bei)司(si)隸舉為(wei)秀才(cai),但(dan)都沒(mei)有(you)應(ying)命(ming)。后來,祖逖(ti)與劉(liu)琨一同出(chu)任(ren)司(si)州(zhou)主簿。兩人的關系十(shi)分融洽,常縱(zong)論世事(shi),有(you)時夜深還不能入睡,擁(yong)被(bei)起坐,相(xiang)互勉勵道(dao):“如果天下大亂,豪杰并起,你我二人應(ying)在中原(yuan)干出(chu)一番事(shi)業!”
元(yuan)(yuan)康元(yuan)(yuan)年(291年),八王之(zhi)亂爆發。祖逖得(de)到諸王的重視,先后(hou)效力(li)于(yu)齊(qi)王司(si)馬(ma)(ma)冏、長沙王司(si)馬(ma)(ma)乂(yi)、豫(yu)章王司(si)馬(ma)(ma)熾,歷(li)任大司(si)馬(ma)(ma)府掾屬、驃騎將軍(jun)府祭(ji)酒(jiu)、主(zhu)簿、太子中舍人(ren)、豫(yu)章王府從事(shi)中郎。
永(yong)興元年(nian)(304年(nian)),東海王(wang)(wang)司(si)(si)(si)(si)馬越(yue)擁晉惠(hui)帝(di)討伐成都(dou)王(wang)(wang)司(si)(si)(si)(si)馬穎。祖(zu)逖(ti)也隨(sui)軍出(chu)征(zheng),不料在蕩陰戰敗,逃回(hui)洛陽。惠(hui)帝(di)被挾持(chi)到長安后,范陽王(wang)(wang)司(si)(si)(si)(si)馬虓、高密王(wang)(wang)司(si)(si)(si)(si)馬略、平昌公司(si)(si)(si)(si)馬模競相征(zheng)召祖(zu)逖(ti),但他(ta)都(dou)不肯應命。后來(lai),司(si)(si)(si)(si)馬越(yue)任命祖(zu)逖(ti)為(wei)典(dian)兵(bing)參軍、濟陰太守(shou)。但祖(zu)逖(ti)適遇母喪(sang),遂守(shou)孝不出(chu)。
永嘉五年(nian)(311年(nian)),洛陽陷落(luo),祖逖率親族鄉黨(dang)數百家南下,避亂于(yu)淮泗(si)。他躬自步行(xing)(xing),把(ba)車馬讓給老弱病人,又(you)把(ba)糧(liang)食、衣物和(he)藥品分給別人。逃亡途(tu)中多遇(yu)盜(dao)賊險阻,祖逖應付自如(ru),被同行(xing)(xing)諸(zhu)人推為“行(xing)(xing)主(zhu)”。到達泗(si)口(治(zhi)今江(jiang)蘇(su)徐州(zhou)(zhou))后(hou),祖逖被瑯琊王司馬睿任命為徐州(zhou)(zhou)刺史(shi),不(bu)久又(you)被征為軍諮祭酒,率部屯駐京(jing)口(治(zhi)今江(jiang)蘇(su)鎮江(jiang))。
建興元年(313年),晉(jin)愍帝即位,以司馬(ma)(ma)睿為(wei)侍中、左丞相(xiang)、大(da)都督(du)陜東諸軍事(shi),命其率兵(bing)赴洛陽(yang)勤王。當時,司馬(ma)(ma)睿正開拓江南,根本無(wu)意北伐。祖逖(ti)進(jin)言道:“晉(jin)室(shi)之(zhi)亂,并不(bu)是(shi)皇帝無(wu)道,百(bai)姓(xing)造反(fan),而(er)是(shi)藩王爭權(quan),自(zi)相(xiang)殘殺,給了夷狄可乘之(zhi)機(ji)。如(ru)今(jin)北地百(bai)姓(xing)備(bei)受蹂(rou)躪,都有奮(fen)(fen)起反(fan)擊之(zhi)志。大(da)王如(ru)能命將出(chu)師,讓祖逖(ti)等人為(wei)統領,江北豪杰必定會(hui)望風(feng)響應,淪亡人士(shi)也(ye)(ye)會(hui)歡欣鼓舞。如(ru)此,也(ye)(ye)許可以申雪國恥。”司馬(ma)(ma)睿雖(sui)不(bu)愿北伐,卻(que)也(ye)(ye)不(bu)便公開反(fan)對,于(yu)是(shi)任命祖逖(ti)為(wei)奮(fen)(fen)威將軍、豫州刺史,但卻(que)只(zhi)撥予千人糧(liang)餉、三千匹布帛(bo),讓他(ta)自(zi)募戰士(shi),自(zi)造兵(bing)器。
司(si)(si)馬睿的(de)消極(ji)態度,并未(wei)動搖祖逖的(de)北伐決心。祖逖率領跟隨自(zi)己南下(xia)的(de)宗族部(bu)曲百(bai)余家,毅然從(cong)京(jing)口渡江(jiang)北上,并在(zai)(zai)大江(jiang)之中(zhong),用(yong)力拍(pai)擊船楫,立誓(shi)要(yao)掃(sao)清中(zhong)原。他在(zai)(zai)渡江(jiang)后,暫駐淮(huai)陰(yin),起爐冶鐵,鑄(zhu)造兵(bing)(bing)(bing)器,又(you)招募(mu)到(dao)士兵(bing)(bing)(bing)二千(qian)多人。當時(shi),兗豫一(yi)帶有(you)豪(hao)強(qiang)張(zhang)平(ping)、樊(fan)雅,占(zhan)據譙(qiao)城,聚塢自(zi)保,有(you)兵(bing)(bing)(bing)數千(qian)人,只是在(zai)(zai)名(ming)義上臣服于(yu)司(si)(si)馬睿,接受(shou)其授(shou)予的(de)官職(zhi)。張(zhang)平(ping)部(bu)下(xia)還有(you)董(dong)瞻(zhan)、于(yu)武、謝(xie)浮等十多支(zhi)小部(bu)隊(dui),各有(you)數百(bai)人。
建武元年(317年),祖逖(ti)進(jin)駐蘆洲(治今安(an)徽亳縣),派參軍殷(yin)乂去聯絡張(zhang)(zhang)樊二人。但殷(yin)乂卻輕蔑張(zhang)(zhang)平,認為他不能(neng)保住頭顱。張(zhang)(zhang)平怒殺(sha)殷(yin)乂,并擁兵固守,與(yu)北伐(fa)軍對抗(kang)。祖逖(ti)攻(gong)城(cheng)不下,遂使用離間計,引誘張(zhang)(zhang)平部將謝浮(fu)。謝浮(fu)借與(yu)張(zhang)(zhang)平商討軍情(qing)之機,殺(sha)死張(zhang)(zhang)平,率眾歸降(jiang)。祖逖(ti)進(jin)據太丘,但因軍中乏食,處境艱難(nan)。
張平(ping)死后,樊(fan)雅(ya)仍占據譙城(cheng)。樊(fan)雅(ya)率眾夜(ye)襲,直逼祖(zu)(zu)逖(ti)(ti)(ti)大營,軍中大亂。祖(zu)(zu)逖(ti)(ti)(ti)沉著指揮,督護董昭英勇殺(sha)敵,終(zhong)于擊(ji)退(tui)樊(fan)雅(ya)。祖(zu)(zu)逖(ti)(ti)(ti)又率部追討(tao),卻(que)遭到張平(ping)余部的迎擊(ji),便向(xiang)蓬塢堡(bao)主陳川、南中郎將(jiang)王含求(qiu)援。陳川、王含分別派部將(jiang)李頭、桓(huan)宣(xuan)率軍助(zhu)戰。祖(zu)(zu)逖(ti)(ti)(ti)讓(rang)桓(huan)宣(xuan)去(qu)勸降樊(fan)雅(ya),桓(huan)宣(xuan)單(dan)馬入譙城(cheng),對樊(fan)雅(ya)道:“祖(zu)(zu)逖(ti)(ti)(ti)正(zheng)準備(bei)蕩平(ping)劉聰、石勒,需要仰仗你(ni)作為后援。先(xian)前是殷乂輕薄無(wu)禮,并(bing)非祖(zu)(zu)逖(ti)(ti)(ti)本意。如果(guo)現在和解,既可建(jian)立忠勛,又能保全(quan)富(fu)貴。但若還要固執,朝廷派出猛將(jiang),憑(ping)你(ni)手下(xia)烏合(he)之眾,依據一座危城(cheng),北(bei)邊又有強賊窺伺(si),萬無(wu)一全(quan)。”樊(fan)雅(ya)遂(sui)出城(cheng)歸(gui)降。
祖逖攻占譙城后,終于在(zai)豫州站住腳跟,打通(tong)了北伐的(de)通(tong)道。桓(huan)(huan)(huan)宣則率部(bu)返回。不久,石虎圍困(kun)譙城,王含又遣桓(huan)(huan)(huan)宣來(lai)救(jiu)。石虎聞聽(ting)桓(huan)(huan)(huan)宣前來(lai),撤(che)軍而退。桓(huan)(huan)(huan)宣于是(shi)留(liu)在(zai)譙城,協助祖逖征(zheng)討不肯(ken)歸附的(de)塢(wu)堡武(wu)裝(zhuang)。太興(xing)元年(318年),司(si)馬睿在(zai)建(jian)康稱帝,建(jian)立東晉(jin)(jin),是(shi)為晉(jin)(jin)元帝。
李(li)頭在征討樊雅時,力戰有(you)功,頗得(de)祖逖(ti)(ti)禮遇,常嘆道:“我若能得(de)祖逖(ti)(ti)為主,雖死(si)無恨。”陳(chen)(chen)川(chuan)(chuan)聞知大怒,遂殺死(si)李(li)頭,李(li)頭的親信馮寵便(bian)率(lv)(lv)所部(bu)(bu)四(si)百多人投(tou)奔(ben)祖逖(ti)(ti)。陳(chen)(chen)川(chuan)(chuan)更(geng)加惱怒,派(pai)部(bu)(bu)將魏(wei)碩(shuo)劫掠豫州(zhou)諸郡,結果被祖逖(ti)(ti)派(pai)兵(bing)(bing)擊(ji)潰。陳(chen)(chen)川(chuan)(chuan)非(fei)常恐懼(ju),便(bian)率(lv)(lv)部(bu)(bu)歸(gui)附(fu)后趙石勒。太興二(er)年(319年),祖逖(ti)(ti)出兵(bing)(bing)征討陳(chen)(chen)川(chuan)(chuan)。石虎(hu)則率(lv)(lv)五萬(wan)大軍救(jiu)援,結果被祖逖(ti)(ti)擊(ji)敗。他洗劫豫州(zhou),帶著陳(chen)(chen)川(chuan)(chuan)回師襄國(guo),并(bing)留(liu)部(bu)(bu)將桃(tao)豹戍守(shou)蓬(peng)陂(po)塢。
太興三(san)年(320年),祖(zu)(zu)逖(ti)派韓(han)潛鎮守蓬(peng)陂塢東(dong)臺(tai),桃豹(bao)退據西(xi)臺(tai)。兩軍對峙(zhi)四(si)十余日后,祖(zu)(zu)逖(ti)設計令趙(zhao)軍以為晉軍兵糧(liang)充足(zu),挫其士氣。他又在汴水設伏,盡奪石勒運給桃豹(bao)的軍糧(liang),逼(bi)得桃豹(bao)退守東(dong)燕城。祖(zu)(zu)逖(ti)命韓(han)潛進占封丘,壓逼(bi)桃豹(bao),自己則進屯(tun)雍丘(治今河南杞(qi)縣)。
擊退(tui)桃(tao)豹后(hou)(hou),祖逖(ti)又多次(ci)出兵(bing)邀截趙軍(jun),使石勒(le)在(zai)河(he)(he)南的力量迅(xun)速(su)萎縮。河(he)(he)南境(jing)內(nei)有趙固、上(shang)(shang)官(guan)巳、李矩、郭默等割據集團,各據一(yi)(yi)方(fang),經常兵(bing)戎(rong)相見。祖逖(ti)遣使調(diao)和,示(shi)以(yi)(yi)(yi)禍(huo)福,曉(xiao)以(yi)(yi)(yi)大(da)義,使趙固等人都服(fu)從自己的統一(yi)(yi)指揮,成(cheng)功收復黃(huang)河(he)(he)以(yi)(yi)(yi)南中原地(di)區的大(da)部分土地(di)。當時黃(huang)河(he)(he)沿岸還有一(yi)(yi)些塢(wu)堡(bao)主,迫于(yu)后(hou)(hou)趙兵(bing)勢,不得不臣服(fu)于(yu)石勒(le),送子弟(di)到襄國為質。祖逖(ti)理解他們(men)的處(chu)境(jing),有時還會派出小股(gu)部隊,偽裝抄略(lve)這些塢(wu)堡(bao),以(yi)(yi)(yi)表(biao)明他們(men)并未歸附晉(jin)朝,消解石勒(le)的疑心(xin)。諸塢(wu)感(gan)恩(en)戴德,經常幫助北伐軍(jun)刺探情報。祖逖(ti)因(yin)此在(zai)戰場上(shang)(shang)始終處(chu)于(yu)主動地(di)位,屢破趙軍(jun)。
祖(zu)逖禮(li)賢下士,善于(yu)體恤民(min)情(qing),即使是關系疏遠、地位低下之人,也(ye)能(neng)施布恩信(xin),予以(yi)禮(li)遇。將士稍有微功,便會加以(yi)賞賜。他(ta)生活儉樸,不(bu)(bu)畜資產,勸督(du)農桑(sang),帶(dai)頭發展生產,又收葬枯(ku)骨,深得民(min)心。劉琨在給親戚寫信(xin)時,大力稱頌祖(zu)逖威德,晉元帝也(ye)下詔擢升他(ta)為鎮西將軍。石(shi)勒(le)見祖(zu)逖勢(shi)力強(qiang)盛,不(bu)(bu)敢南侵,命人在成(cheng)皋縣為其(qi)母修墓,又致信(xin)請求(qiu)互(hu)市。祖(zu)逖雖未回(hui)信(xin),卻(que)任憑雙方互(hu)市,為此收利十倍,兵(bing)馬日(ri)益強(qiang)壯。后來,祖(zu)逖部將童建叛歸(gui)后趙(zhao),石(shi)勒(le)將其(qi)斬(zhan)殺(sha),向祖(zu)逖示好(hao)。祖(zu)逖亦與石(shi)勒(le)修好(hao),禁止(zhi)邊將進侵后趙(zhao),邊境暫得和平。
太興(xing)四(si)年(nian)(321年(nian)),晉元(yuan)帝(di)任命(ming)戴淵為(wei)征西將(jiang)軍(jun)、都督(du)司(si)兗(yan)豫并雍(yong)冀六州諸軍(jun)事、司(si)州刺史,出鎮合肥。祖逖(ti)認為(wei)戴淵雖有才望,卻無遠(yuan)見卓識,而且自己辛苦收復河南,卻仍不得朝(chao)廷信任,心中甚(shen)為(wei)不快。不久,祖逖(ti)又聽聞王(wang)敦跋扈,朝(chao)廷內部(bu)矛盾日益尖銳的(de)消息,擔(dan)心內亂爆發(fa),北伐難成,以致憂憤成疾。
祖(zu)逖雖患病,但(dan)仍圖進取,抱病營繕虎牢(lao)城。虎牢(lao)城北臨黃河,西接成皋,地理位置非常重(zhong)要,他擔心城南(nan)沒(mei)有(you)堅固的(de)壁(bi)壘,易被(bei)敵軍攻(gong)破(po),特意派從子祖(zu)濟率眾修筑(zhu)壁(bi)壘。但(dan)壁(bi)壘尚未修成,祖(zu)逖便在雍丘病逝(shi),時年(nian)五(wu)十六(liu)歲。
祖(zu)(zu)(zu)逖死后(hou),豫州百姓如喪父母,譙梁百姓還為(wei)他修建祠堂。晉元帝(di)追贈祖(zu)(zu)(zu)逖為(wei)車騎將軍,并命其弟(di)祖(zu)(zu)(zu)約接(jie)掌其部眾。后(hou)趙趁機入侵(qin)河(he)南,祖(zu)(zu)(zu)約難(nan)以抵御(yu),退(tui)據壽春(chun)。祖(zu)(zu)(zu)逖收復的河(he)南大片土地最終(zhong)又被后(hou)趙攻陷。
房玄齡:①祖(zu)逖散谷周貧,聞雞暗舞,思中(zhong)原之(zhi)燎(liao)火,幸天步之(zhi)多(duo)艱(jian),原其素懷(huai),抑為貪(tan)亂者矣(yi)。及金行中(zhong)毀,乾維失(shi)統,三后流(liu)亡,遞縈居彘之(zhi)禍,六戎橫(heng)噬,交肆(si)長(chang)蛇之(zhi)毒,于是素絲改色,跅弛易情,各運奇才,并(bing)騰英氣,遇時(shi)屯而感激,因世亂以(yi)驅馳,陳力(li)危邦,犯疾風而表勁,勵(li)其貞操(cao),契寒松而立節(jie),咸能自致三鉉,成(cheng)名一時(shi)。古人有言曰:“世亂識(shi)忠良。”益斯之(zhi)謂矣(yi)。……士稚葉跡中(zhong)興,克(ke)復九(jiu)州之(zhi)半(ban),而災星告(gao)釁,笠轂徒招,惜矣(yi)!②祖(zu)生(sheng)烈烈,夙懷(huai)奇節(jie)。扣(kou)楫中(zhong)流(liu),誓(shi)清兇(xiong)孽。鄰丑景附,遺萌載(zai)悅。天妖(yao)是征,國恥奚雪!
魏元忠:夫有志之士,在富貴之與(yu)貧賤,皆思立于(yu)功(gong)名,冀(ji)傳(chuan)芳(fang)于(yu)竹帛。故班超投筆而嘆,祖逖擊楫而誓,此皆有其才而申其用矣。
李(li)白:劉琨與(yu)祖(zu)逖(ti),起(qi)舞雞(ji)鳴晨。雖有(you)匡(kuang)濟心,終為樂禍(huo)人。(詩作《避(bi)地司空原(yuan)言懷》)
胡曾:策馬行(xing)行(xing)到豫州,祖生寂寞(mo)水(shui)空流(liu)。當(dang)時更(geng)有三年壽(shou),石勒尋為(wei)關(guan)下囚。(詩(shi)作《詠史詩(shi)·豫州》)
孫何:歷代將(jiang)帥多出儒者,臣不敢援引三(san)代,請(qing)以炎漢之后言之。光武有(you)(you)(you)鄧禹,劉備(bei)有(you)(you)(you)諸葛亮,西晉(jin)有(you)(you)(you)羊祜、杜預,東晉(jin)有(you)(you)(you)祖逖、謝玄,苻堅則有(you)(you)(you)王猛(meng),后魏則有(you)(you)(you)崔(cui)浩,梁則有(you)(you)(you)謝艾,隋則有(you)(you)(you)高熲(jiong)。至于(yu)唐室儒將(jiang)尤(you)多,若(ruo)郭元振之鎮隴右、狄(di)仁杰之帥河北、裴度之平淮蔡、溫(wen)造之定興元。此數臣者,皆有(you)(you)(you)尊主庇民之功(gong),善始令(ling)終之德(de),一(yi)時武臣,未(wei)有(you)(you)(you)出其右者。
范仲淹:伊(yi)尹負鼎,太公直鉤(gou),仲尼卻侏儒以尊魯,夷(yi)吾就縲紲而霸(ba)齊,藺相如奪(duo)璧于彊鄰,諸葛亮邀主于敝廬,陳湯矯制(zhi)而大破(po)單于,祖(zu)逖誓(shi)江(jiang)而克清中原(yuan),房喬仗策于軍門,姚崇(chong)臂鷹于渭上,此前代圣賢,非不(bu)奇也。
王質:李牧(mu)之在(zai)雁(yan)門,法(fa)主(zhu)于(yu)守,守乃所以(yi)為戰(zhan)(zhan);祖(zu)逖之在(zai)河南,法(fa)主(zhu)于(yu)戰(zhan)(zhan),戰(zhan)(zhan)乃所以(yi)為和(he)(he);羊祜之在(zai)襄(xiang)陽(yang),法(fa)主(zhu)于(yu)和(he)(he),和(he)(he)乃所以(yi)為守。是和(he)(he)戰(zhan)(zhan)、守本殊涂而同歸者也。
蘇轍:晉(jin)元(yuan)帝初定(ding)江南(nan),未遑北(bei)伐,以(yi)(yi)逖(ti)為豫州(zhou)刺史,使進(jin)屯淮(huai)陰。逖(ti)兵(bing)(bing)力甚弱(ruo),乃鑄造兵(bing)(bing)器,招合離(li)散,稍誅鋤叛渙,復(fu)進(jin)據譙,然未嘗為深入(ru)計也。石勒遣(qian)兵(bing)(bing)攻(gong)逖(ti)。逖(ti)輒就破其(qi)眾。每于兵(bing)(bing)間,勤身節用,禮下賢(xian)俊,懷撫(fu)初附,專(zhuan)以(yi)(yi)恩(en)信接人(ren),不(bu)(bu)尚(shang)詐力,故人(ren)爭(zheng)為之用。自(zi)(zi)黃河(he)(he)以(yi)(yi)南(nan),盡為晉(jin)土。雖(sui)石勒之強,不(bu)(bu)敢(gan)以(yi)(yi)兵(bing)(bing)窺其(qi)境。逖(ti)母葬成皋,勒使人(ren)修(xiu)其(qi)墓(mu),復(fu)遣(qian)使通(tong)好,且求互市。逖(ti)不(bu)(bu)答其(qi)使,而許其(qi)市,通(tong)南(nan)北(bei)之貨,多獲其(qi)利。方將經(jing)略河(he)(he)北(bei),而帝使戴若思(si)擁節直據其(qi)上。逖(ti)怏怏不(bu)(bu)得(de)志死。蓋敵強將弱(ruo),能知(zhi)自(zi)(zi)守(shou)之為利者,唯(wei)逖(ti)一人(ren)。夫(fu)惟知(zhi)自(zi)(zi)守(shou)之為進(jin)取,而后(hou)可以(yi)(yi)言進(jin)取也哉!
曹勛:東(dong)晉(jin)之(zhi)渡江(jiang)也(ye)(ye),謀復中原之(zhi)臣,如(ru)劉(liu)琨、祖逖、庾翼(yi)、桓溫之(zhi)徒,皆(jie)可以(yi)有立,而卒不能成(cheng)功(gong)者,天定也(ye)(ye)。
傅伯壽:尹(yin)吉甫(fu)之(zhi)(zhi)伐儼狁,召(zhao)虎(hu)之(zhi)(zhi)平淮夷,皆為有周中興之(zhi)(zhi)名將;陳湯(tang)之(zhi)(zhi)斬單于(yu),傅介子之(zhi)(zhi)刺樓蘭,馮奉世之(zhi)(zhi)平莎車,班超之(zhi)(zhi)定西域,皆為有漢之(zhi)(zhi)雋功(gong)。在晉則謝安宴衍以靖胡寇,祖逖(ti)擊楫暫清中原;在唐則王忠嗣之(zhi)(zhi)撫(fu)眾守邊(bian),張巡之(zhi)(zhi)百(bai)戰死(si)敵,忠義謀略,卓然(ran)冠(guan)于(yu)一(yi)時而垂于(yu)后(hou)代。
陸(lu)九淵:諸葛孔(kong)明抱(bao)膝長嘯,祖逖之聞雞(ji)起舞,雖其功(gong)業(ye)不能大酬其志,而人皆信其始志之不妄也。
章如愚:晉室衰防之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)際,祖逖防起于(yu)群不逞中,驟能(neng)收(shou)合(he)余燼,擊楫奮忠,將斗(dou)糧尺兵橫軋強敵,不數載間(jian),俾(bi)黃(huang)河以(yi)(yi)南(nan),盡為(wei)晉土。雖以(yi)(yi)石(shi)(shi)勒驍(xiao)雄,戰無留敵,而終(zhong)逖之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)任(ren),垂(chui)涎河濟(ji)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)外,不敢形南(nan)牧(mu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)志,則勢之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)強弱,顯在(zai)于(yu)人(ren),豈(qi)以(yi)(yi)東西南(nan)北(bei)為(wei)限哉。逖之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)功所以(yi)(yi)不成(cheng),則任(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)不專,而年(nian)(nian)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)不永耳。向(xiang)使晉室有幸能(neng)專逖之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)任(ren),而天假之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)年(nian)(nian),則劉石(shi)(shi)父子之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)間(jian),雖無安史(shi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)禍,東晉所有之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)地(di),雖無肅代之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)廣,庸知不能(neng)成(cheng)李郭興(xing)復(fu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)功乎?
劉克莊:石(shi)勒長驅(qu),晉公卿皆為(wei)俘虜,王衍懼而(er)勸進,于時豪杰之(zhi)士奮然。以勒為(wei)不足(zu)畏(wei)而(er)敢與(yu)之(zhi)抗者,祖逖(ti)、劉琨而(er)已(yi)。
徐鈞:慷慨才能立志(zhi)堅,計謀端可定中(zhong)原。晉元倘使圖(tu)經略,事業韓彭可比肩。(詩(shi)作《史詠·祖(zu)逖》)
吳淵:夫霍(huo)去病(bing)之(zhi)(zhi)志滅匈奴,祖逖之(zhi)(zhi)誓清中原,此疆(jiang)場之(zhi)(zhi)臣(chen)(chen)之(zhi)(zhi)所謂忠;諸葛亮之(zhi)(zhi)經事綜物,陶侃之(zhi)(zhi)運甓(pi)惜陰,此疆(jiang)場之(zhi)(zhi)臣(chen)(chen)之(zhi)(zhi)所謂勤(qin)。
李昴英(ying):祖(zu)逖一司州主簿耳,以千(qian)人(ren)廩募眾鑄兵,而自(zi)河以南復為晉土,非天下之奇(qi)才,孰能辦此。
文天(tian)祥:平生祖豫州,白首起(qi)大事。東門(men)長嘯兒(er),為(wei)遜一(yi)頭地(di)。何哉戴若思(si),中道奮螳(tang)臂。豪(hao)杰事垂成,今古(gu)為(wei)短氣。(詩作《祖逖》)
胡三省:逖(ti)聽河上諸塢(wu)兩屬,此用間之智也。然(ran)石勒為逖(ti)修祖、父墓(mu),斬(zhan)童(tong)建而送其首(shou),亦所姿懈逖(ti)推鋒越河之心。
張憲:四海芒(mang)芒(mang)混塵(chen)土,中原(yuan)興廢誰能(neng)數。神州陸沉自有由,后人(ren)空罪王夷甫(fu)(fu)。王夷甫(fu)(fu)清談亦解(jie)誤人(ren)主,英雄豈無祖(zu)士稚,終令(ling)神器資強虜。(詩作《渡楊子江(jiang)懷祖(zu)豫州》)
陶安:雞鳴(ming)午夜不堪聽(ting),誓取中原一掃清。河(he)內總收(shou)歸晉土,任他(ta)西北現妖星。(詩作《詠史十五首》)
何喬新:洛(luo)陽(yang)雙鵝(e)飛沖天(tian),兵(bing)塵澒洞(dong)如云(yun)煙。將(jiang)軍雅志翊(yi)皇極,聞(wen)雞起(qi)舞心茫(mang)然。晉陽(yang)有(you)(you)聰趙有(you)(you)勒,豺(chai)虎(hu)憑陵恣殘賊。中(zhong)原大半(ban)警狼烽(feng),誰(shui)向(xiang)河南剪荊棘。嘐嘐夜半(ban)荒雞鳴,情知此聲(sheng)非(fei)惡聲(sheng)。披衣(yi)慷慨防劍舞,英氣耿耿摩蒼冥。一舞龍(long)光(guang)競(jing)揮霍(huo),眼中(zhong)已自(zi)無(wu)屠各。再舞頓挫騰雪霜(shuang),欲掃欃槍靖沙漠。可憐瑯(lang)琊(ya)無(wu)遠圖(tu),謾(man)憑天(tian)險保三(san)吳。將(jiang)軍氣欲吞吐谷,渡(du)河擊(ji)楫聲(sheng)嗚嗚。屯(tun)兵(bing)雍丘威赫(he)赫(he),敵(di)軍破(po)膽頻敗北。關河部落盡來歸,譙(qiao)沛遺民(min)咸仰德(de)。兩京未(wei)復功未(wei)成,妖星夜照鎮西營。天(tian)不祐晉將(jiang)軍歿,千載英雄(xiong)長涕(ti)零。(詩作(zuo)《題祖逖聞(wen)雞起(qi)舞圖(tu)》)
袁褧:因嘆昔人論司馬氏之祚亡于清談(tan),斯言也無乃過甚矣(yi)乎……王茂(mao)弘、祖士稚之流,才通(tong)氣峻,心(xin)翼王室,又斑斑載諸冊簡。是(shi)可非者載?
李舜臣:自吳以(yi)下,圍于江(jiang)(jiang)東(dong)者凡(fan)六朝。周瑜有(you)(you)赤壁(bi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)勝(sheng)(sheng)(sheng),祖(zu)逖(ti)有(you)(you)譙(qiao)城(cheng)(cheng)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)勝(sheng)(sheng)(sheng),褚裒有(you)(you)彭(peng)城(cheng)(cheng)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)勝(sheng)(sheng)(sheng),桓溫有(you)(you)灞(ba)上之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)勝(sheng)(sheng)(sheng),謝玄有(you)(you)淝水之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)勝(sheng)(sheng)(sheng),劉裕有(you)(you)關中之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)勝(sheng)(sheng)(sheng),到彥之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)有(you)(you)淮南之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)勝(sheng)(sheng)(sheng),蕭衍有(you)(you)義陽(yang)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)勝(sheng)(sheng)(sheng),陳慶之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)有(you)(you)洛陽(yang)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)勝(sheng)(sheng)(sheng),吳明徹有(you)(you)準南之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)勝(sheng)(sheng)(sheng)。此十人者,皆起(qi)江(jiang)(jiang)東(dong)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)師,以(yi)取勝(sheng)(sheng)(sheng)中原,然終(zhong)不能渡(du)江(jiang)(jiang)而北,定中原以(yi)一天下。
葉山:劉琨、祖逖、陶侃、溫嶠、卞壸之(zhi)(zhi)(zhi)徒,以孤(gu)身而當亂離(li)板(ban)蕩之(zhi)(zhi)(zhi)秋,以疏(shu)逖而乘分崩離(li)析(xi)之(zhi)(zhi)(zhi)際(ji),卒能(neng)挺挺自樹,或(huo)為(wei)(wei)八州(zhou)之(zhi)(zhi)(zhi)鎮(zhen),或(huo)為(wei)(wei)上游(you)之(zhi)(zhi)(zhi)援,或(huo)為(wei)(wei)干城之(zhi)(zhi)(zhi)倚,或(huo)為(wei)(wei)奸邪之(zhi)(zhi)(zhi)所憚,而不(bu)敢□其兇,或(huo)為(wei)(wei)羌氐(di)之(zhi)(zhi)(zhi)所賴(lai),而掖以戴其主,非偶(ou)然也。
李贄:擊(ji)楫(ji)渡江,誓清(qing)中原(yuan),使(shi)石勒畏(wei)避者,此盜(dao)也,俗儒豈知。
李廷(ting)機(ji):祖逖與劉琨,功名兩(liang)相并。著鞭與枕戈,爭把(ba)中原(yuan)定。
謝肇淛:古(gu)今名世公卿,皆(jie)上應列(lie)宿,如(ru)諸(zhu)葛武侯、祖逖(ti)、馬(ma)燧、武元衡之屬,皆(jie)將卒而(er)星(xing)殞。
酉陽野史:聞雞(ji)起舞(wu)渡江初,有志澄(cheng)清復(fu)舊都。募士北(bei)行(xing)忘寡(gua)弱,中流(liu)擊(ji)楫意(yi)圖胡。剪平劇寇(kou)威聲震,克進雍(yong)丘頭不辜。晉福欠齊公欠壽(shou),英雄含恨沒長途(tu)。
高宇泰:晉日圖中(zhong)(zhong)原,而(er)僅(jin)得(de)江左;宋盡力(li)楚(chu)、蜀,而(er)僅(jin)困臨安。余則謂(wei)晉得(de)一祖(zu)逖、宋得(de)一宗澤,而(er)俱(ju)不(bu)能(neng)用(yong);其(qi)中(zhong)(zhong)原、楚(chu)、豫之(zhi)(zhi)事,亦無足言(yan)。然二人(ren)之(zhi)(zhi)在(zai)當(dang)時,雖恨弗克終(zhong)事,尚得(de)經營數載,于(yu)倉皇集國之(zhi)(zhi)際,呼動人(ren)心、振驚(jing)敵志,綿(mian)將(jiang)絕之(zhi)(zhi)氣(qi)而(er)立既潰之(zhi)(zhi)防;其(qi)后國家稍能(neng)自(zi)立,皆(jie)因(yin)于(yu)此。
魏學洢(yi):英雄不得志,此事休問天。劉生(sheng)幽院(yuan)死(si),祖生(sheng)亦可憐。擊楫渡中流,激昂(ang)先著(zhu)鞭。一夫搆內(nei)難,壯士功不全(quan)。浩歌唾(tuo)壺缺,使我淚漣(lian)漣(lian)。(《讀史述·祖逖》)
黃淳耀:晉(jin)世之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)所以(yi)(yi)得(de)其(qi)(qi)民者(zhe),非有如(ru)(ru)周漢(han)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)隆,而(er)(er)(er)(er)(er)(er)所以(yi)(yi)失其(qi)(qi)民者(zhe),亦(yi)(yi)非有如(ru)(ru)秦項之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)虐。石(shi)勒(le)(le)以(yi)(yi)無(wu)賴嘯聚其(qi)(qi)間,不(bu)(bu)(bu)過乘(cheng)司馬氏骨(gu)肉相殘(can)(can)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)隙,煽惑逋逃迫而(er)(er)(er)(er)(er)(er)用之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)耳(er)。向(xiang)者(zhe)逖(ti)(ti)進說元帝,以(yi)(yi)為(wei)(wei)(wei)“今(jin)遺(yi)黎(li)既(ji)被(bei)殘(can)(can)酷,人有奮擊之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)志(zhi),大王誠能(neng)(neng)發威命將,使(shi)若逖(ti)(ti)等為(wei)(wei)(wei)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)統主,則郡(jun)國豪杰必因風向(xiang)赴。”此(ci)數(shu)言(yan)者(zhe)可(ke)謂得(de)其(qi)(qi)要(yao)領矣(yi),故(gu)其(qi)(qi)濟(ji)江之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)日(ri),所將不(bu)(bu)(bu)過二千余(yu)人,未幾而(er)(er)(er)(er)(er)(er)黃河以(yi)(yi)南盡為(wei)(wei)(wei)晉(jin)土。此(ci)雖逖(ti)(ti)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)善于(yu)撫御,然亦(yi)(yi)人心(xin)未忍防晉(jin)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)驗也(ye)(ye)。石(shi)勒(le)(le)狡(jiao)黠多(duo)智(zhi),禽茍晞,誘(you)王浚,摧劉琨,算(suan)無(wu)遺(yi)策,而(er)(er)(er)(er)(er)(er)獨差憚(dan)于(yu)逖(ti)(ti)者(zhe),以(yi)(yi)逖(ti)(ti)為(wei)(wei)(wei)人望(wang),中州豪杰多(duo)歸之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)。顧已以(yi)(yi)反為(wei)(wei)(wei)名(ming),能(neng)(neng)合其(qi)(qi)眾,而(er)(er)(er)(er)(er)(er)不(bu)(bu)(bu)能(neng)(neng)固(gu)勢,將盡驅而(er)(er)(er)(er)(er)(er)歸逖(ti)(ti)也(ye)(ye),故(gu)為(wei)(wei)(wei)逖(ti)(ti)修墳墓、置(zhi)守(shou)冢,冀以(yi)(yi)感逖(ti)(ti),而(er)(er)(er)(er)(er)(er)又因其(qi)(qi)叛臣(chen)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)來,斬而(er)(er)(er)(er)(er)(er)送之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),陽以(yi)(yi)禮交,而(er)(er)(er)(er)(er)(er)陰以(yi)(yi)愚之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)。逖(ti)(ti)乃(nai)不(bu)(bu)(bu)悟,墮其(qi)(qi)術(shu)中,以(yi)(yi)至(zhi)兗豫間壁壘(lei)叛者(zhe),皆(jie)不(bu)(bu)(bu)納(na),于(yu)是(shi)乎自(zi)墮其(qi)(qi)黨,而(er)(er)(er)(er)(er)(er)驅慕義之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)人以(yi)(yi)歸賊也(ye)(ye),豈不(bu)(bu)(bu)惜哉(zai)。夫天下雄杰智(zhi)計(ji)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)士,多(duo)出于(yu)虜掠之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)余(yu)奔竄(cuan)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)中,陳平歸漢(han)而(er)(er)(er)(er)(er)(er)項籍亡(wang),許攸歸魏而(er)(er)(er)(er)(er)(er)袁紹破(po),兩人之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)在(zai)當日(ri),則亦(yi)(yi)叛臣(chen)逃吏(li)(li)(li)也(ye)(ye)。設漢(han)高魏武皆(jie)拒而(er)(er)(er)(er)(er)(er)不(bu)(bu)(bu)納(na),則兩人者(zhe)雖有深謀奇計(ji),何(he)由(you)而(er)(er)(er)(er)(er)(er)效于(yu)明(ming)主之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)前(qian)乎?且(qie)夫慎固(gu)封守(shou),各(ge)保(bao)分(fen)界,斯乃(nai)敵國相交之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)禮,如(ru)(ru)羊祜陸(lu)抗之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)時可(ke)爾。逖(ti)(ti)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)視勒(le)(le)則賊也(ye)(ye),語曰(yue):“名(ming)其(qi)(qi)為(wei)(wei)(wei)賊,敵乃(nai)可(ke)服(fu)。”背(bei)逖(ti)(ti)而(er)(er)(er)(er)(er)(er)往者(zhe),逖(ti)(ti)得(de)目之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)為(wei)(wei)(wei)叛臣(chen)逃吏(li)(li)(li),棄勒(le)(le)而(er)(er)(er)(er)(er)(er)來者(zhe),勒(le)(le)固(gu)不(bu)(bu)(bu)得(de)而(er)(er)(er)(er)(er)(er)臣(chen)且(qie)吏(li)(li)(li)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)也(ye)(ye)。為(wei)(wei)(wei)逖(ti)(ti)計(ji)者(zhe),斬勒(le)(le)使(shi),焚勒(le)(le)書,正言(yan)以(yi)(yi)諭賊曰(yue):“向(xiang)為(wei)(wei)(wei)石(shi)勒(le)(le)詿(gua)誤者(zhe),皆(jie)吾(wu)赤子。自(zi)今(jin)以(yi)(yi)后,有斬勒(le)(le)首來歸者(zhe),請(qing)于(yu)朝廷,爵萬戶,賜千金(jin),拔身歸命者(zhe)聽(ting)如(ru)(ru)是(shi)。”則足以(yi)(yi)寒(han)亂賊之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)膽,鼓忠義之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)氣(qi),而(er)(er)(er)(er)(er)(er)亦(yi)(yi)示天下有能(neng)(neng)為(wei)(wei)(wei)矣(yi)。惜乎,逖(ti)(ti)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)慮不(bu)(bu)(bu)出此(ci)也(ye)(ye)。(《祖逖(ti)(ti)論》)
王(wang)夫之:①蓋(gai)剛(gang)者(zhe),自守則厲(li)體,不(bu)(bu)(bu)為物屈用(yong)之謂(wei)也(ye)。勇者(zhe),果決敢(gan)為體,遇事(shi)不(bu)(bu)(bu)怯用(yong)之謂(wei)也(ye)。故(gu)體雖不(bu)(bu)(bu)剛(gang),要(yao)不(bu)(bu)(bu)害其為勇。如劉琨、祖(zu)逖一流(liu)人(ren),自守不(bu)(bu)(bu)峻(jun)而(er)(er)(er)勇于(yu)為義,是不(bu)(bu)(bu)剛(gang)而(er)(er)(er)勇也(ye)。用(yong)雖不(bu)(bu)(bu)勇,要(yao)不(bu)(bu)(bu)害其為剛(gang)。如汲黯、包拯一流(liu)人(ren),固無喜于(yu)任事(shi)之意,而(er)(er)(er)終不(bu)(bu)(bu)為物下(xia),是不(bu)(bu)(bu)勇而(er)(er)(er)剛(gang)也(ye)。②三代以下(xia),用(yong)兵以道(dao),而(er)(er)(er)從容以收大功(gong)者(zhe),其唯羊(yang)叔子乎!祖(zu)逖之在雍邱,宗澤之在東(dong)京,屹立(li)一方以圖(tu)遠略,與叔子等(deng)。乃逖卒而(er)(er)(er)其弟稱兵以犯(fan)順,澤卒而(er)(er)(er)部眾瓦解(jie)以為盜,皆(jie)求功(gong)已急而(er)(er)(er)不(bu)(bu)(bu)圖(tu)其安(an),未(wei)(wei)嘗學(xue)于(yu)叔子之道(dao)以弭三軍之驕(jiao)氣,驕(jiao)則未(wei)(wei)有(you)能成而(er)(er)(er)不(bu)(bu)(bu)亂者(zhe)也(ye)。③晉(jin)初東(dong)渡,有(you)若郗鑒(jian)、卞壸、桓彝之流(liu),秉正而(er)(er)(er)著立(li)朝之節;紀瞻(zhan)、祖(zu)逖、陶侃、溫嶠,忘身以弘濟其艱(jian)危(wei)。
秦篤輝:祖逖行軍不禁剽掠,其弟約(yue)后遂為亂,亦逖有以致之也。
蔡世(shi)遠(yuan):安邦戡亂、徳(de)盛(sheng)禮恭,郭令公(gong)尚矣,周勃父(fu)子、溫(wen)嶠、李晟、祖逖、宗澤、孟拱、察罕(han)帖木兒,或功已(yi)成,或志未就(jiu),亦足欽也。(《歷代(dai)名(ming)臣傳序》)
乾隆帝:佳城之人云姓(xing)祖,考跡睪然興望古(gu)。越(yue)石(shi)竟(jing)讓先著鞭,尚憶聞雞共起舞。飛(fei)揚意氣(qi)亙(gen)千(qian)秋(qiu),終(zhong)不能埋三尺土。(詩作(zuo)《祖逖墓》)
魏(wei)源:古豪杰之(zhi)用世,有(you)(you)(you)行事可及,而望(wang)不可及者,何哉?同(tong)(tong)恩而獨使人(ren)(ren)感(gan),同(tong)(tong)威而獨使人(ren)(ren)畏,同(tong)(tong)功而其(qi)(qi)(qi)名獨震(zhen),同(tong)(tong)位而其(qi)(qi)(qi)勢獨崇,此(ci)必有(you)(you)(you)出于(yu)事業(ye)名位之(zhi)外者矣,有(you)(you)(you)德(de)望(wang),有(you)(you)(you)才望(wang),有(you)(you)(you)清(qing)望(wang)。晏平仲(zhong)(zhong)、柳下惠(hui)、汲黯、霍(huo)光、羊祜(hu)、謝安(an)、高允,其(qi)(qi)(qi)德(de)望(wang)歟(yu);子臧、季札、魯仲(zhong)(zhong)連、楊(yang)震(zhen)、李(li)固(gu)、楊(yang)綰、元德(de)秀,其(qi)(qi)(qi)清(qing)望(wang)歟(yu);管仲(zhong)(zhong)、子產(chan)、信陵君、樂毅、賈誼、陳湯(tang)、祖(zu)逖、姚(yao)崇、李(li)德(de)裕,其(qi)(qi)(qi)才望(wang)歟(yu)。
胡震:知襄(xiang)子(zi)帥(shuai)韓(han)魏之(zhi)(zhi)甲(jia)以攻趙(zhao),而三家(jia)異謀,智伯之(zhi)(zhi)首竟(jing)(jing)為趙(zhao)氏之(zhi)(zhi)飲器;蘇(su)秦合六(liu)國(guo)之(zhi)(zhi)縱以伐秦,而六(liu)國(guo)異心,叩關(guan)之(zhi)(zhi)師(shi)竟(jing)(jing)為秦人(ren)之(zhi)(zhi)俘虜;樂毅下齊七(qi)十余(yu)城,而參以騎(qi)劫,則燕兵潰;祖(zu)逖誓清中原(yuan),而制(zhi)之(zhi)(zhi)戴若思,則河南失;唐九節度之(zhi)(zhi)師(shi)不(bu)(bu)立主帥(shuai),則雖李郭不(bu)(bu)免于(yu)敗北,皆師(shi)之(zhi)(zhi)以輿尸而兇也。以是知,才不(bu)(bu)足以一兵權,職(zhi)不(bu)(bu)足以專兵權,兇也。
李慈銘:若羊祜之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)厚(hou)重,杜預(yu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)練習(xi),劉(liu)毅(yi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)勁直,王濬之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)武銳,劉(liu)弘之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)識量,江統之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)志操,周(zhou)處之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)忠挺,周(zhou)訪之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)勇果(guo),卞壸之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)風檢,陶侃之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)干局,溫嶠之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)智(zhi)節,祖逖之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)伉慨,郭(guo)璞(pu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)博奧(ao),賀循之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)儒素,劉(liu)超之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)貞烈(lie),蔡謨之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)檢正,謝安(an)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)器度,王坦之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)風格,孔愉之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)清(qing)正,王羲之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)高簡,皆庸中佼佼,足稱晉世第一流(liu)者,蓋二十人盡之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)矣。
張之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)洞(dong):若(ruo)強(qiang)中御外之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)策(ce),惟有(you)以(yi)(yi)忠(zhong)義(yi)號召合(he)天下之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)心,以(yi)(yi)朝廷威(wei)靈合(he)九州之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)力,乃天經(jing)地義(yi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)道,古今中外不易之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)理(li)。昔盜(dao)跖才武擁眾,而不能(neng)(neng)(neng)據一邑;田疇德望(wang)服(fu)人,而不能(neng)(neng)(neng)拒烏桓;祖逖智勇善戰(zhan),在中原(yuan)不能(neng)(neng)(neng)自立(li),南依于晉,而遂足(zu)以(yi)(yi)御石勒;宋(song)棄汴京而南渡,中原(yuan)數(shu)千里之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)遺民(min),人人可(ke)以(yi)(yi)自主(zhu)矣,然兩河結寨,陜州嬰城莫(mo)能(neng)(neng)(neng)自保,宋(song)用韓、岳為大(da)將(jiang),而成(cheng)破金之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)功(gong);八字軍亦(yi)太行民(min)寨義(yi)勇也,先以(yi)(yi)不能(neng)(neng)(neng)戰(zhan)為人欺,劉锜用之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),而有(you)順昌之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)捷(jie);趙宗印(yin)起義(yi)兵于關中,連戰(zhan)破敵,王師敗(bai)于富平,其眾遂散。迨宋(song)用吳玠、吳璘為將(jiang),而后保全蜀之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)險。蓋惟國權(quan)能(neng)(neng)(neng)御敵國,民(min)權(quan)斷不能(neng)(neng)(neng)御敵國,勢固(gu)然也。
丘逢甲(jia):丈夫生當為祖豫州(zhou),渡江誓(shi)報祖國(guo)仇(chou),中原不使群胡留(liu)。不然當作李鄴侯,翩然衣白與帝游,天家骨(gu)肉畀無(wu)尤。(詩作《東山酒樓放歌》)
余(yu)嘉錫:賓客攻剽,而逖擁護(hu)之(zhi)者(zhe),此(ci)古人使貪使詐之(zhi)術(shu)也。孟嘗君以雞鳴狗盜之(zhi)徒為食客,亦是此(ci)意。
蔡東(dong)藩:①江(jiang)東(dong)如逖,寡二(er)少雙。②祖逖志士(shi),擊(ji)楫渡江(jiang),實為當時第一流(liu)人物(wu),但大廈(sha)將傾,斷非一木所能支(zhi)持。③中流(liu)擊(ji)楫誓澄清,百戰河(he)南眾丑平。畢竟祖鞭先一著,虜(lu)庭也自懾威名。④若東(dong)晉(jin)將才(cai),足以畏趙者,惟(wei)祖逖、陶侃二(er)人。
祖(zu)逖與(yu)劉琨一同擔任司(si)州主簿時,感情深厚(hou),常常同床而臥(wo),同被而眠。一次,祖(zu)逖半夜聽(ting)到(dao)雞叫,認(ren)為這是上(shang)天在(zai)激勵他上(shang)進,便叫醒(xing)劉琨道:“此(ci)非(fei)惡聲也(ye)。”然后與(yu)劉琨到(dao)屋外舞(wu)劍練(lian)武(wu)。后人(ren)用成語“聞(wen)雞起(qi)舞(wu)”比喻有志報國的人(ren)即時奮起(qi)。
西晉滅亡后,祖逖心懷興(xing)復(fu)之(zhi)志,對門(men)(men)下賓(bin)客如子侄一般(ban)厚待,希(xi)望他們(men)將(jiang)來(lai)能為北伐建功。當時,揚州災荒,門(men)(men)下賓(bin)客常劫掠富(fu)戶。祖逖非但(dan)不(bu)管,還常主(zhu)動問(wen)他們(men):“要不(bu)咱們(men)再去南塘(tang)(當時富(fu)戶聚集(ji)區)干一票?”當門(men)(men)下賓(bin)客被官府(fu)捕獲后,他還親自前去解救。
后來,王導、庾(yu)亮等人去看望(wang)祖逖,在他(ta)家中(zhong)發(fa)現很多裘袍珍玩,便問(wen)這些東西是從何而來。祖逖也不隱瞞,直(zhi)言道:“昨夜又去了一趟南(nan)塘(tang)。”
祖(zu)逖率部北伐,北渡(du)長江(jiang)。當(dang)船至中流(liu)之時,他眼望面(mian)前滾滾東去的江(jiang)水,感慨萬千。想到(dao)山河破碎和百姓涂(tu)炭的情景,想到(dao)困難的處境和壯志(zhi)難伸的憤懣,豪氣干(gan)云,熱血涌動,敲著船楫朗聲發(fa)誓:“祖(zu)逖不(bu)能清中原而(er)復濟者,有如大江(jiang)”!意思是若不(bu)能平定中原,收復失地,自己就(jiu)像這大江(jiang)一樣有去無回!后(hou)人便用“中流(liu)擊楫”比喻(yu)立志(zhi)奮發(fa)圖強。
祖(zu)(zu)逖(ti)早年與劉琨為友,共(gong)以收復(fu)中(zhong)原為志。祖(zu)(zu)逖(ti)獲得朝(chao)廷任用后,劉琨對人道:“我枕(zhen)戈待旦,志梟逆(ni)虜,常擔心祖(zu)(zu)逖(ti)先吾著(zhu)鞭(bian)。”意思是(shi)擔心祖(zu)(zu)逖(ti)趕在(zai)自己前(qian)面(mian)建立功(gong)業。后人在(zai)詩文(wen)中(zhong)常引用“先鞭(bian)”、“祖(zu)(zu)鞭(bian)”,以此形容奮勉爭先。
王(wang)敦(dun)(dun)(dun)打進(jin)兵(bing)建康,處(chu)置朝(chao)臣,安插親(qin)信,便先遣參軍去告知朝(chao)廷,并向時賢暗示自己的意圖(tu)。祖逖(ti)當(dang)時尚(shang)未出鎮壽春,聲(sheng)色俱厲的對(dui)王(wang)敦(dun)(dun)(dun)使(shi)者道(dao):“阿黑(王(wang)敦(dun)(dun)(dun)小(xiao)名)怎(zen)敢如(ru)此放肆!你回(hui)去告訴他(ta),讓他(ta)趕快(kuai)滾回(hui)去。如(ru)果遲了,我就帶三千兵(bing),溯江而上(shang),趕他(ta)回(hui)去。”王(wang)敦(dun)(dun)(dun)遂(sui)打消了進(jin)兵(bing)建康的念頭。祖逖(ti)死后,王(wang)敦(dun)(dun)(dun)大喜過望,認為再無人可(ke)以在軍事(shi)上(shang)威(wei)脅自己,最終決意舉(ju)兵(bing)叛亂。
祖(zu)逖北伐時,部將韓潛(qian)與后趙(zhao)大將桃豹(bao)分別占據浚(jun)儀(yi)城東西二臺,對峙四(si)十余日(ri)。祖(zu)逖命人用布囊盛滿沙土,假裝是食(shi)用的大米,派(pai)千(qian)余人運送給韓潛(qian),又讓擔夫挑著真正的大米,佯作累壞了躺在道(dao)旁歇腳(jiao)。當趙(zhao)軍派(pai)精兵來襲時,擔夫丟掉米袋,四(si)散而(er)逃。趙(zhao)軍誤以為晉軍糧(liang)食(shi)充足,士氣(qi)大挫(cuo)。桃豹(bao)軍中(zhong)無糧(liang),最終連夜撤軍。
祖(zu)逖收復河南(nan)后,休養生息,善待百姓(xing)。一次,他設宴招待當地耆老。耆老都流著眼(yan)淚道(dao):“我們老了,卻能得到祖(zu)將軍這樣的(de)父(fu)母官,雖死無憾(han)。”祖(zu)逖作(zuo)歌道(dao):“幸哉遺黎免俘虜,三辰既朗遇(yu)慈父(fu),玄(xuan)酒忘勞甘瓠脯,何以詠恩歌且舞。”
祖(zu)逖(ti)去(qu)世前,豫州(zhou)分(fen)野(ye)有(you)妖(yao)星出現(xian)。此(ci)前術士戴(dai)洋曾預(yu)測(ce)道:“祖(zu)豫州(zhou)九月當死(si)。”妖(yao)星出現(xian)后,陳訓道:“今年西(xi)北大將當死(si)。”祖(zu)逖(ti)也(ye)嘆道:“妖(yao)星應在我(wo)身。本想進軍平(ping)定(ding)河北,而天(tian)欲殺我(wo),這是對國家不(bu)利的征兆(zhao)啊。”不(bu)久祖(zu)逖(ti)便去(qu)世了。
祖武,官至晉王掾、上谷太(tai)守。
祖(zu)逖有兄弟五人(ren),史(shi)籍有名者(zhe)三(san)人(ren)。
祖(zu)該,祖(zu)逖兄長(chang)。
祖(zu)納,祖(zu)逖異母兄,官(guan)至(zhi)光祿大夫,封晉昌公。
祖約,祖逖同母弟(di),祖逖死后(hou)統(tong)領兄長部眾。蘇(su)峻(jun)之亂時(shi)與蘇(su)峻(jun)勾結,失敗后(hou)投奔石勒,最終宗族全被(bei)誅(zhu)殺。
許氏,淮南太守(shou)許柳的姐姐。
祖(zu)渙,曾任沛內史(shi),隨祖(zu)約(yue)叛亂,攻打皖(wan)城,被毛寶擊敗。
祖道(dao)重,祖約(yue)被殺時被祖逖(ti)故(gu)吏王(wang)安(an)所救,后趙(zhao)滅亡后復歸江南。
《晉書·卷(juan)六十二·列(lie)傳第三十二》
《資治通鑒(jian)·卷八十五·晉紀七》
《資治通鑒·卷八十(shi)八·晉(jin)紀十(shi)》
《資治通鑒(jian)·卷(juan)九十·晉紀(ji)十二(er)》
《資治通鑒·卷九(jiu)十一·晉(jin)紀十三》