1931年,江(jiang)淮大地遭遇百年罕(han)見的(de)特大水災(zai),災(zai)區涉(she)及(ji)湖北(bei)、安徽等8個省區,其受災(zai)總人口計五千多萬,有(you)40多萬人死亡,受災(zai)農田近1.5億畝,而在人口集中的(de)相關城市災(zai)況更顯慘重(zhong)。對這次(ci)災(zai)害,時人有(you)“洪水橫流(liu),彌溢(yi)平原,化(hua)為巨(ju)浸,死亡流(liu)離之(zhi)(zhi)慘觸(chu)目(mu)驚心”之(zhi)(zhi)謂(wei)。本文只是選點掠影(ying)式(shi)的(de)展示災(zai)情,并對災(zai)害成因和救災(zai)局(ju)面作些分析。
從自然成因來說,洪(hong)災之源通常(chang)就是長(chang)時(shi)間、大面積的暴雨。
雨(yu)量一天超(chao)過200毫米(mi)
《中國(guo)歷史大(da)洪水》一(yi)書中,對這(zhe)年江淮(huai)流域的(de)“雨情”有(you)較詳(xiang)細(xi)的(de)統計和敘(xu)述,概況是(shi)(shi)這(zhe)樣的(de):降雨過(guo)程可以(yi)(yi)分為(wei)三(san)個階(jie)段,第一(yi)個階(jie)段從6月(yue)(yue)28日到7月(yue)(yue)12日,為(wei)時大(da)約半(ban)月(yue)(yue),許(xu)多地方雨量在400毫(hao)米(mi)以(yi)(yi)上,有(you)的(de)地方雨量一(yi)天就超過(guo)200毫(hao)米(mi)。第二個階(jie)段為(wei)7月(yue)(yue)18日到28日,歷時11天。不論是(shi)(shi)近江還是(shi)(shi)離江較遠的(de)一(yi)些地方,都留下(xia)(xia)連降暴雨的(de)記載,譬如安(an)徽(hui)的(de)安(an)慶“連日大(da)雨如注”,銅(tong)陵(ling)“急雨傾盆,連綿十數晝夜”……第三(san)個階(jie)段為(wei)7月(yue)(yue)底至(zhi)8月(yue)(yue)15日,此(ci)期主要雨區(qu)北移至(zhi)黃淮(huai)之間(jian)和漢水下(xia)(xia)游,有(you)山東平陰兩(liang)天雨量約達370毫(hao)米(mi)、湖北鐘祥三(san)天雨量達250多毫(hao)米(mi)的(de)記錄。
與“雨情”相連的是“水情”。同樣(yang)是據(ju)《中國歷史大洪水》書中記述,這年(nian)長(chang)江(jiang)(jiang)汛期來得頗早,自然是基于入江(jiang)(jiang)各(ge)河流的匯聚,4月下(xia)旬湘(xiang)江(jiang)(jiang)長(chang)沙站就(jiu)出現了每秒12500立方米(mi)的全年(nian)大洪峰流量,贛江(jiang)(jiang)也出現23米(mi)多的全年(nian)高水位。
長(chang)江中(zhong)下(xia)游干流(liu)水(shui)(shui)位隨之迅速上(shang)漲,漢口站在5月10日(ri)(ri)超過(guo)22米(mi)(mi)(mi)(mi),7月5日(ri)(ri)接(jie)近24米(mi)(mi)(mi)(mi),8月19日(ri)(ri)超過(guo)28米(mi)(mi)(mi)(mi),大洪(hong)(hong)峰流(liu)量接(jie)近每秒60000立(li)方米(mi)(mi)(mi)(mi)。而(er)此(ci)前10來天(tian),宜(yi)昌站水(shui)(shui)位超過(guo)55米(mi)(mi)(mi)(mi),洪(hong)(hong)峰流(liu)量達到每秒64600立(li)方米(mi)(mi)(mi)(mi)。漢口及以下(xia)的九江、安慶(qing)、蕪湖、南京等沿(yan)江城市超過(guo)警戒水(shui)(shui)位的洪(hong)(hong)水(shui)(shui)歷時,長(chang)達兩三(san)個月。
這年,正是由于洪水(shui)(shui)超量(liang),江淮(huai)地區江河湖泊堤防(fang)多(duo)處潰溢(yi)。長(chang)江干流自湖北(bei)石首至江蘇南(nan)(nan)通段(duan),其間(jian)堤壩(ba)潰決、滿溢(yi)就達354處之多(duo)。南(nan)(nan)京以上(shang)水(shui)(shui)面寬(kuan)10多(duo)公里,九江附近達30多(duo)公里,而武(wu)漢至湖南(nan)(nan)境內洞庭湖與(yu)長(chang)江交匯處的城陵磯,更是一片汪洋,僅見少數山岳露(lu)出水(shui)(shui)面。
受(shou)災嚴(yan)重(zhong)的(de)地方(fang),武(wu)漢(han)可算典型之一(yi)(yi)。武(wu)漢(han)三(san)(san)鎮(zhen),是萬(wan)里(li)長江上的(de)一(yi)(yi)大(da)鎖鑰,有(you)“東南(nan)樞紐,八省咽喉”之稱,地理(li)位(wei)置非(fei)常重(zhong)要。可當時這(zhe)里(li),完(wan)全(quan)成(cheng)了一(yi)(yi)片澤國。李文海、程歗先生等人的(de)《中國近代十(shi)大(da)災荒(huang)》一(yi)(yi)書中,對該地當時的(de)災情慘狀作有(you)這(zhe)樣的(de)描述(shu):“武(wu)漢(han)三(san)(san)鎮(zhen)沒于水中達一(yi)(yi)個多月之久(jiu)。大(da)批民(min)房被(bei)水浸塌,到處是一(yi)(yi)片片的(de)瓦礫(li)場。電線中斷,店(dian)廠歇業,百物(wu)騰貴(gui)。二千(qian)二百多只船(chuan)艇在市區游(you)弋。大(da)部分(fen)難(nan)民(min)露宿在高地和鐵路兩旁,或困居(ju)在高樓屋頂。白天像火爐似的(de)悶熱,積水里(li)漂浮(fu)的(de)人畜尸(shi)體(ti)、污穢垃圾(ji)發(fa)出陣(zhen)(zhen)陣(zhen)(zhen)惡臭。”
還有(you)安徽蕪湖,災(zai)情之慘可以說能與武(wu)漢相媲。同是《中(zhong)國(guo)近代十大災(zai)荒》一(yi)書中(zhong)描述:這(zhe)里“四(si)處汪(wang)洋,不分(fen)畛域。市(shi)區內河南(nan)岸水深丈余,北(bei)岸也有(you)五六尺”,“最繁(fan)華的(de)中(zhong)山(shan)(shan)路(lu)上(shang),大水越過了中(zhong)山(shan)(shan)橋頂,上(shang)面可以推舟行(xing)船(chuan)。沿江招(zhao)商(shang)碼頭和(he)附近的(de)民(min)房(fang)只有(you)尺許露出水面。北(bei)平路(lu)陶溝一(yi)帶變成了港灣,帆(fan)檣(qiang)如(ru)林。兩(liang)千多(duo)只小(xiao)船(chuan)、盆劃行(xing)在市(shi)區”,“許多(duo)災(zai)民(min)棲息在房(fang)頂上(shang),上(shang)有(you)傾(qing)盆大雨,下(xia)無(wu)果(guo)腹之糧”,街上(shang)到處都(dou)有(you)“小(xiao)孩(hai)賣(mai)了,誰要小(xiao)孩(hai)”的(de)呼叫聲。據當(dang)時(shi)報(bao)載,“城(cheng)區房(fang)屋倒塌,廬(lu)舍(she)飄(piao)沒,江面船(chuan)只被風擊沉”,僅(jin)8月26日早晨,因“圩堤(di)續潰(kui)”溺斃者就有(you)4000多(duo)人。至于其(qi)城(cheng)鄉(xiang)災(zai)民(min),多(duo)達(da)41.8萬余人。
再舉(ju)江蘇高(gao)郵地(di)(di)方的(de)(de)一個例子(zi)(zi)(zi)。這(zhe)(zhe)里8月(yue)間因(yin)為(wei)颶風之下(xia)高(gao)郵、洪(hong)澤、邵伯三(san)湖(hu)發(fa)生(sheng)湖(hu)嘯,湖(hu)堤潰決,且(qie)事發(fa)突(tu)然,人們(men)來(lai)不(bu)(bu)(bu)及準備,倉促(cu)之下(xia)更無法應對,一幕(mu)幕(mu)慘劇就被(bei)洪(hong)魔制造(zao)上演了。且(qie)看(kan)這(zhe)(zhe)樣一個事例:有戶王(wang)姓(xing)人家,聽到湖(hu)堤決口洪(hong)水來(lai)襲的(de)(de)消息,全(quan)家遂向(xiang)高(gao)處奔避。丈夫(fu)抱(bao)七歲(sui)的(de)(de)大兒(er)子(zi)(zi)(zi),妻(qi)子(zi)(zi)(zi)抱(bao)四歲(sui)的(de)(de)小(xiao)(xiao)兒(er)子(zi)(zi)(zi),6歲(sui)的(de)(de)女(nv)兒(er)跟隨,行動(dong)當然難(nan)以(yi)快捷。大水涌(yong)來(lai)了,慌亂(luan)間丈夫(fu)扔掉抱(bao)著(zhu)的(de)(de)大兒(er)子(zi)(zi)(zi),并催促(cu)妻(qi)子(zi)(zi)(zi)也拋(pao)掉小(xiao)(xiao)兒(er)子(zi)(zi)(zi)快跑(pao)。妻(qi)子(zi)(zi)(zi)不(bu)(bu)(bu)忍,丈夫(fu)便上來(lai)奪下(xia),小(xiao)(xiao)兒(er)子(zi)(zi)(zi)大哭(ku)著(zhu)緊抱(bao)父親的(de)(de)脖子(zi)(zi)(zi)不(bu)(bu)(bu)放,全(quan)家人撕心裂肺(fei)地(di)(di)哭(ku)成一片。這(zhe)(zhe)當兒(er),洪(hong)濤卷來(lai),頃刻之間就把這(zhe)(zhe)一家人吞沒了。
后來(lai)當(dang)其尸體被(bei)撈獲時發現,幼子(zi)與父親(qin)仍相互緊(jin)(jin)抱著。多么凄慘之事!那(nei)個緊(jin)(jin)急之下先(xian)棄一(yi)子(zi)的(de)父親(qin),在(zai)被(bei)幼子(zi)緊(jin)(jin)摟脖項而(er)最終一(yi)同溺亡前(qian)的(de)最后關(guan)頭(tou),想(xiang)必經歷(li)了因(yin)先(xian)拋棄一(yi)子(zi)而(er)致極其痛悔(hui)、自責的(de)心理(li)折磨。這(zhe)一(yi)家(jia)五口的(de)死難的(de)場景,只是許(xu)許(xu)多多的(de)“黑鏡頭(tou)”之一(yi)吧,當(dang)時僅高(gao)郵城鄉死于這(zhe)場大水者就有萬(wan)人之多。
嚴重天災(zai)發生,是對政(zheng)府和(he)社(she)會(hui)救助能(neng)力(li)(li)、組織水(shui)平(ping)和(he)所報態度的(de)(de)最(zui)切實考驗。在(zai)(zai)那個(ge)時代,中國(guo)面臨外患內憂,國(guo)窮民困,國(guo)家(jia)和(he)社(she)會(hui)的(de)(de)總(zong)體(ti)救助水(shui)平(ping)低下(xia),在(zai)(zai)大面積的(de)(de)嚴重天災(zai)面前,救助能(neng)力(li)(li)確實非常(chang)有限。
當年(nian)遭受水災(zai)的其實不(bu)僅(jin)(jin)僅(jin)(jin)是(shi)江淮地區(qu),范(fan)圍(wei)幾(ji)乎是(shi)全國性的。據統(tong)計,除了所提及的江淮水災(zai)所涉(she)8省之外,起碼(ma)還有廣(guang)(guang)東、廣(guang)(guang)西(xi)、福建、云南、貴(gui)州、四川、陜(shan)西(xi)、河北8省也明(ming)顯(xian)遭災(zai)。
就賑濟(ji)款(kuan)(kuan)項的(de)投放而(er)言,重災地區當然是第(di)一(yi)位的(de),但對于其受(shou)災損失(shi)來說(shuo),不啻杯水車(che)薪。江淮水災所及8省經濟(ji)損失(shi)共為(wei)22.54億元(yuan),而(er)國家財政(zheng)收(shou)入(ru),以(yi)其中(zhong)的(de)大宗(zong)來說(shuo),關、鹽兩(liang)稅(shui)當年總計才4億多元(yuan)。國家財政(zheng)本來就入(ru)不敷(fu)出,只(zhi)好靠追加(jia)一(yi)定(ding)數額的(de)救災公債來籌(chou)款(kuan)(kuan),不但款(kuan)(kuan)數有限,而(er)且(qie)又引發一(yi)連(lian)串(chuan)弊端(duan),使得事情雪(xue)上加(jia)霜。
災民從(cong)政(zheng)府方面得到的救(jiu)助(zhu)實在(zai)可憐,有調查說,截至當年(nian)(nian)11月份(災發接近(jin)半(ban)年(nian)(nian)),江南災民平均每家得到的賑款不過大洋(yang)六角,占各戶平均損失的0.13%。
社會救助(zhu)中的民(min)間賑濟(ji)自然也(ye)是一條渠道,同胞互助(zhu),奉(feng)獻(xian)愛心(xin),真(zhen)情(qing)無限(xian),但畢竟(jing)要受經濟(ji)能力的限(xian)制。
南(nan)京政(zheng)府(fu)也在全力以赴,忙于應對(dui)這場全國(guo)性的水(shui)患。9月17日,南(nan)京國(guo)民政(zheng)府(fu)發行(xing)了第一批(pi)賑災公債3000萬元,宋子文設(she)法用發行(xing)水(shui)災公債等方法籌集賑災款(kuan)的想法得以實(shi)施(shi)。
而孔祥熙致電張學(xue)良,要求今年惟(wei)一(yi)農耕(geng)正常的(de)東北運(yun)糧賑災;因為(wei)秋(qiu)風已起(qi),上億災民的(de)冬衣問題(ti)迫在眉睫。
政府開始以每日(ri)一萬套的(de)速度趕制冬衣(yi),并且全國(guo)征求破舊衣(yi)服和鞋,經消毒后運發各地。政府勸告全國(guo)農民不要(yao)用美(mei)國(guo)運來(lai)的(de)小麥做種子,并且下(xia)令(ling)災區不可宰殺耕(geng)牛。
國民政(zheng)府許多部(bu)門的工(gong)(gong)作重點也(ye)是這場水(shui)(shui)災。教育(yu)局已開始要(yao)求災區減免學生(sheng)學費,政(zheng)府方(fang)面有(you)人談話,認為眼前惟有(you)救水(shui)(shui)災,但同時(shi)提(ti)醒大家“以(yi)后要(yao)注重修林(lin)造堤之各(ge)種水(shui)(shui)利工(gong)(gong)程(cheng)”。“水(shui)(shui)災奇重”,中央令各(ge)級黨部(bu)因國慶日不可鋪張典禮。
“目前中(zhong)國大的(de)問題(ti)(ti)還是水災的(de)救濟”,《華北(bei)日報(bao)》以醒目的(de)標題(ti)(ti)刊登了蔡元培(pei)在國府紀念周大會(hui)做報(bao)告時說的(de)這(zhe)一番(fan)話,蔣(jiang)介石、于右任等也出席了報(bao)告會(hui)。
蔡(cai)元培說(shuo),因為災民(min)已達七八千萬(wan)人(ren),占中(zhong)國(guo)總人(ren)口(kou)數的(de)1/6,如(ru)果不能(neng)得到有效處理,不僅是中(zhong)國(guo)的(de)慘劇(ju),也與民(min)生主義背道而馳。蔡(cai)元培還提出(chu)各項(xiang)近(jin)期遠期的(de)計劃,如(ru)購借麥棉(mian)、禁(jin)煙(yan)種苗、改良農(nong)業等諸多建議。
中(zhong)國(guo)的(de)(de)自然災(zai)(zai)(zai)難也(ye)驚(jing)動(dong)了當時的(de)(de)國(guo)際聯盟。9月17日(ri)的(de)(de)國(guo)聯通過救(jiu)華(hua)水(shui)災(zai)(zai)(zai)辦法——“一(yi)(yi)切會(hui)員國(guo)非會(hui)員國(guo)一(yi)(yi)齊救(jiu)助(zhu)中(zhong)國(guo)水(shui)災(zai)(zai)(zai)。”國(guo)聯衛生部(bu)長拉西(xi)曼也(ye)專程來中(zhong)國(guo)協助(zhu)處理水(shui)災(zai)(zai)(zai)后的(de)(de)衛生防疫工作,他剛剛到達南京,下(xia)榻于(yu)宋(song)子文公館。