《閣(ge)夜》是(shi)唐(tang)代詩人杜甫創作(zuo)的一首七(qi)言律詩。這首詩是(shi)杜甫晚年寓居夔州西(xi)閣(ge)夜中所(suo)作(zuo)。首聯(lian)感嘆時(shi)光流逝,寒(han)宵難熬;頷聯(lian)緊承“霜雪霽寒(han)宵”寫(xie)西(xi)閣(ge)見(jian)聞;頸(jing)聯(lian)由“戰(zhan)伐”“夷(yi)歌(ge)”想(xiang)到(dao)國事民生;尾聯(lian)懷(huai)古思今,引出無限感慨(kai)。全詩通過(guo)西(xi)閣(ge)冬夜的感受(shou),抒(shu)寫(xie)了戰(zhan)亂未息、人民受(shou)難、身世(shi)飄零的深沉慨(kai)嘆。詩人緊扣題目,從多個角度(du)描寫(xie)夜宿西(xi)閣(ge)時(shi)的所(suo)見(jian)、所(suo)聞、所(suo)感,上天下地、古往(wang)今來都有所(suo)提及,匯聚(ju)成一幅令人傷(shang)心慘目的圖景,是(shi)人民受(shou)苦受(shou)難的真實寫(xie)照,表現出詩人偉大的胸懷(huai)。
閣夜⑴
歲暮陰陽催短景⑵,天涯霜雪(xue)霽寒宵(xiao)⑶。
五更鼓角(jiao)聲悲壯⑷,三峽星河影(ying)動搖(yao)⑸。
野(ye)哭千家聞戰(zhan)伐⑹,夷歌(ge)數處起漁樵⑺。
臥龍躍馬終黃土(tu)⑻,人事(shi)音書漫寂寥⑼。
⑴閣(ge)(ge):西閣(ge)(ge),杜甫在夔州的寓所。
⑵陰陽:日月。短(duan)(duan)景:冬季(ji)夜(ye)長日短(duan)(duan),所(suo)以叫(jiao)短(duan)(duan)景。景,日光。
⑶天涯:指夔州,是相對于(yu)京城長(chang)安來(lai)說的。霽(jì):雨(yu)后(hou)天晴。這里指霜雪(xue)停止,天氣晴朗。寒(han)宵:寒(han)夜。
⑷“五(wu)(wu)更(geng)”句(ju):唐代(dai)軍事制度,行軍在外,日(ri)出、日(ri)入之時(shi),都要擊鼓(gu)(gu)(gu)、吹角(jiao)。鼓(gu)(gu)(gu)三(san)(san)百三(san)(san)十三(san)(san)槌為一通,角(jiao)十二聲(sheng)(sheng)為一疊。每次要三(san)(san)鼓(gu)(gu)(gu)三(san)(san)角(jiao)。五(wu)(wu)更(geng),古代(dai)把(ba)一夜分成甲、乙(yi)、丙、丁、戊五(wu)(wu)個更(geng)次,五(wu)(wu)更(geng)是臨近天(tian)亮時(shi),相(xiang)當于現代(dai)的(de)三(san)(san)時(shi)至(zhi)五(wu)(wu)時(shi)。鼓(gu)(gu)(gu)角(jiao),古代(dai)軍中(zhong)用以報時(shi)、發令的(de)鼓(gu)(gu)(gu)和號角(jiao)。這里指軍中(zhong)的(de)鼓(gu)(gu)(gu)聲(sheng)(sheng)和號角(jiao)聲(sheng)(sheng)。
⑸三(san)峽(xia):重慶奉(feng)節至湖北宜昌間長江兩岸重崖疊嶂,其(qi)中最險處稱三(san)峽(xia),據《太平寰宇記》“夔州(zhou)”的記載,當指(zhi)西(xi)峽(xia)、巫(wu)峽(xia)、歸峽(xia)。今以瞿塘峽(xia)、巫(wu)峽(xia)、西(xi)陵(ling)峽(xia)為三(san)峽(xia)。夔州(zhou)東臨三(san)峽(xia)。星河:天河,銀河。影動搖(yao):語意雙關,《漢(han)(han)書·五(wu)行志(zhi)》載漢(han)(han)武(wu)帝元(yuan)光元(yuan)年(nian)(nian)(公元(yuan)前(qian)134年(nian)(nian)),天星盡搖(yao),不久戰伐不已。
⑹野哭:哭于郊野,古人哀悼死者的一(yi)種方式。千家(jia):形容人家(jia)之(zhi)多。一(yi)作“幾家(jia)”,多少人家(jia),是反問(wen)語氣。聞戰伐:聽(ting)到戰亂的消息。戰伐,戰爭。唐代宗(zong)永泰元年(nian)(765)十月,成都尹郭(guo)英乂(yi)被(bei)兵(bing)馬使崔旰攻殺。邛州(zhou)、瀘州(zhou)、劍(jian)南三牙將(jiang)柏茂琳(lin)、楊子琳(lin)、李昌夔(kui)起(qi)兵(bing)討崔,蜀中(zhong)大戰連年(nian)。又,當時(shi)吐蕃(fan)(fan)頻犯蜀中(zhong),杜甫在同年(nian)秋所(suo)作的《黃草》詩(shi)說:“莫愁劍(jian)閣終堪(kan)據,聞道松州(zhou)已被(bei)圍。”松州(zhou)在今(jin)四川松潘,是西屏吐蕃(fan)(fan)的要(yao)沖。
⑺夷歌:少數民族(zu)的(de)(de)歌。夷,指五溪蠻等居住在夔(kui)州地區的(de)(de)少數民族(zu)。數處(chu):幾處(chu)。一(yi)作“是處(chu)”。起(qi)漁樵(qiao)(qiao):起(qi)于漁人樵(qiao)(qiao)夫之(zhi)中。
⑻臥(wo)龍:指諸葛(ge)(ge)亮(liang)。《三國志·蜀(shu)書·諸葛(ge)(ge)亮(liang)傳(chuan)》:“諸葛(ge)(ge)孔明,臥(wo)龍也。”躍馬(ma):指公(gong)孫述。王莽新朝末年(nian),漢(han)宗室劉玄復漢(han),年(nian)號更始。公(gong)孫述也憑借蜀(shu)地險要,起兵割據,稱(cheng)白帝。左思《蜀(shu)都賦》:“公(gong)孫躍馬(ma)而稱(cheng)帝。”夔(kui)州有諸葛(ge)(ge)亮(liang)、公(gong)孫述二人的祠(ci)廟。終黃(huang)土(tu):終竟死去而埋入黃(huang)土(tu)之中(zhong)。黃(huang)土(tu),喻(yu)死亡。
⑼人(ren)事:人(ren)世間(jian)之事。音(yin)書:音(yin)信。一作“依依”。漫寂(ji)寥:任它寂(ji)寞無聞。漫,任隨(sui)。寂(ji)寥,沉寂(ji)稀(xi)少。
到了(le)年(nian)末的(de)寒(han)冬,白天的(de)日子越來(lai)越短了(le),在(zai)這霜雪(xue)消散的(de)寒(han)宵中我浪跡天涯。
五(wu)更時聽到了戰鼓與號角(jiao)悲壯的聲音,倒映在三峽水波中(zhong)的銀河星辰正(zheng)隨(sui)波動搖。
戰亂的(de)消息傳(chuan)來,千家萬戶的(de)慟哭聲響徹了(le)四野(ye),很多地(di)方的(de)漁人(ren)和樵夫(fu)唱(chang)起了(le)夷(yi)人(ren)的(de)歌謠。
諸(zhu)葛亮(liang)和公孫述最終都(dou)成了一(yi)抔黃土,因(yin)人(ren)事變遷而使書(shu)信(xin)斷絕,任我(wo)過(guo)著寂寞凄苦、百無聊(liao)賴的生活。
此詩(shi)(shi)是(shi)杜甫(fu)在唐(tang)代宗(zong)大歷元年(nian)(766)冬離蜀寓居(ju)夔州(zhou)(治今重慶奉(feng)節)西閣(ge)時所作,時年(nian)五十五歲(sui)。當時,蜀中(zhong)發生了崔旰、郭英(ying)乂、楊子琳等軍閥(fa)的(de)連年(nian)混(hun)戰,西邊的(de)吐(tu)蕃也不斷侵襲蜀地,加之好友鄭虔、蘇源明、李白、嚴武、高適等人相繼去(qu)世,所以杜甫(fu)深感寂寞悲哀。夔州(zhou)地處峽(xia)中(zhong),山水險峻,且有許多(duo)古人爭雄的(de)遺跡。嚴冬的(de)夜里,詩(shi)(shi)人在閣(ge)中(zhong)遙望,撫今追昔,寫(xie)下了這首(shou)詩(shi)(shi)。
杜(du)甫(712—770),字子美,詩(shi)(shi)中(zhong)(zhong)(zhong)嘗(chang)自稱少陵(ling)野(ye)老。原籍襄陽(yang)(今屬湖北),遷居(ju)鞏縣(今河南鞏義)。杜(du)審言之孫。開元后期,舉進(jin)士不(bu)第,漫游各地(di)。后寓居(ju)長安(an)(an)近十年。及安(an)(an)祿(lu)山(shan)軍(jun)陷長安(an)(an),乃逃至鳳翔,謁見(jian)肅(su)宗,官左拾遺。長安(an)(an)收復后,隨肅(su)宗還京(jing),尋(xun)出為華州司功參軍(jun)。不(bu)久棄(qi)官居(ju)秦(qin)州同(tong)谷。又移家成(cheng)都,筑草堂于浣花溪上,世(shi)稱浣花草堂。一度(du)(du)在劍南節度(du)(du)使嚴武幕中(zhong)(zhong)(zhong)任(ren)參謀,武表為檢校(xiao)工部(bu)員外郎,故世(shi)稱杜(du)工部(bu)。晚(wan)年攜(xie)家出蜀,病(bing)死湘(xiang)江途中(zhong)(zhong)(zhong)。其(qi)詩(shi)(shi)顯示了唐代由盛(sheng)轉衰的(de)歷(li)史過程,被稱為“詩(shi)(shi)史”。以(yi)(yi)古(gu)體、律(lv)詩(shi)(shi)見(jian)長,風格多樣,而以(yi)(yi)沉郁為主(zhu)。語言精練(lian),具有高度(du)(du)的(de)表達能(neng)力。有《杜(du)工部(bu)集(ji)》。
題(ti)目(mu)“閣夜”,即西閣之夜。這首詩是詩人(ren)(ren)感時(shi)、傷亂、憶舊、思(si)鄉心(xin)(xin)情的(de)真實寫照。當時(shi)的(de)夔州(zhou)確是荒僻的(de)山(shan)城,詩人(ren)(ren)由(you)(you)眼前(qian)的(de)情景想到國家(jia)的(de)戰亂,由(you)(you)歷史人(ren)(ren)物想到自己的(de)境遇,自然(ran)“別是一(yi)般滋味在心(xin)(xin)頭”。
首聯總攬閣中所見夔州冬夜蕭森景色,也(ye)點(dian)(dian)明了節令和地(di)點(dian)(dian),寫出(chu)詩(shi)人異(yi)鄉(xiang)作客(ke)的(de)(de)無限感慨。首句“歲(sui)暮(mu)(mu)”,指冬季;“陰陽”,指日月;“短景”,指冬天(tian)日短。一個“催”字頗(po)為靈動(dong),形象地(di)說明夜長晝短,使人覺(jue)得光(guang)(guang)陰荏苒,歲(sui)序逼人。次句“天(tian)涯(ya)”,指夔州,又有淪(lun)落天(tian)涯(ya),獨傷老大之(zhi)意。當此(ci)霜雪(xue)方歇的(de)(de)寒冬夜晚,雪(xue)光(guang)(guang)明朗如晝,詩(shi)人對此(ci)凄涼寒愴的(de)(de)夜景,不由感慨萬千。這(zhe)一聯總寫由晝及(ji)昏(hun),從暮(mu)(mu)到夜景色的(de)(de)變化(hua),造成了籠罩全篇的(de)(de)動(dong)蕩蕭森氣氛。
頷聯承上(shang)(shang)繼續寫景(jing)(jing),由總寫具體(ti)到截面(mian),時(shi)間也由夜(ye)中到了五(wu)更(geng)。上(shang)(shang)句(ju)“鼓角(jiao)”,指(zhi)古(gu)代軍中用以報時(shi)和發號施令的(de)(de)鼓聲(sheng)、號角(jiao)聲(sheng)。晴朗的(de)(de)夜(ye)空,鼓角(jiao)聲(sheng)分(fen)外(wai)響亮,值五(wu)更(geng)欲曙之時(shi),愁(chou)人(ren)不(bu)寐,那聲(sheng)音更(geng)顯得悲壯(zhuang)感(gan)人(ren)。這就從側面(mian)烘(hong)托出(chu)(chu)夔州(zhou)一帶也不(bu)太平(ping),黎明前軍隊(dui)已在(zai)加緊活動(dong)。詩(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)人(ren)用“鼓角(jiao)”二字點(dian)示,再(zai)和“五(wu)更(geng)”“聲(sheng)悲壯(zhuang)”等詞(ci)語結合,兵革未息、戰爭(zheng)頻仍的(de)(de)氣氛就自(zi)然地(di)(di)傳達出(chu)(chu)來了。下(xia)句(ju)說(shuo)雨后玉宇(yu)無(wu)塵,天(tian)上(shang)(shang)銀(yin)河顯得格外(wai)澄澈,群星參差,映照峽江,星影在(zai)湍急的(de)(de)江流(liu)中搖曳不(bu)定。大江流(liu)動(dong)群星,與詩(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)人(ren)流(liu)落的(de)(de)身世何等相似。詩(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)人(ren)筆(bi)下(xia)的(de)(de)景(jing)(jing)色是飽含豐富感(gan)情(qing)的(de)(de)藝術形象,蘊(yun)含著(zhu)詩(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)人(ren)無(wu)限的(de)(de)情(qing)思。前人(ren)贊揚(yang)此聯寫得“偉麗(li)(li)”,它(ta)的(de)(de)妙處(chu)在(zai)于出(chu)(chu)句(ju)重在(zai)寫“聲(sheng)”,重在(zai)寫聽(ting)覺,對句(ju)重在(zai)寫“色”,重在(zai)寫視覺。詩(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)人(ren)把(ba)他對時(shi)局的(de)(de)深(shen)(shen)(shen)切關懷和三(san)峽夜(ye)深(shen)(shen)(shen)美景(jing)(jing)的(de)(de)欣賞,有聲(sheng)有色地(di)(di)表現出(chu)(chu)來。詩(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)句(ju)氣勢蒼涼恢宏,音調(diao)鏗(keng)鏘悅耳,辭采(cai)清麗(li)(li)奪目,“偉麗(li)(li)”中深(shen)(shen)(shen)蘊(yun)著(zhu)詩(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)人(ren)悲壯(zhuang)深(shen)(shen)(shen)沉的(de)(de)情(qing)懷。
頸聯雖然仍(reng)寫(xie)(xie)拂曉前所聞(wen),然而承中有(you)轉,筆鋒指向了夔州四(si)野(ye)的(de)人事(shi)。一(yi)聞(wen)戰伐之事(shi),就立(li)即引起千(qian)家的(de)慟(tong)哭(ku),可(ke)(ke)見死(si)者之多,哭(ku)聲(sheng)(sheng)傳徹四(si)野(ye),其景(jing)多么凄慘。“夷(yi)(yi)歌”,指少數民族的(de)歌謠。夔州是民族雜居之地,杜甫客寓此間,漁夫(fu)樵子不時(shi)在夜深傳來“夷(yi)(yi)歌”之聲(sheng)(sheng)。“數處(chu)”言(yan)不止一(yi)處(chu)。這(zhe)兩(liang)句把偏遠的(de)夔州的(de)典型環境刻畫得很真實(shi),“野(ye)哭(ku)”“夷(yi)(yi)歌”,一(yi)個富(fu)有(you)時(shi)代感,一(yi)個具(ju)有(you)地方性。對這(zhe)位(wei)憂國(guo)憂民的(de)詩(shi)人來說,這(zhe)兩(liang)種(zhong)聲(sheng)(sheng)音都(dou)使(shi)他(ta)倍(bei)感悲傷。出句和對句都(dou)是寫(xie)(xie)聽覺(jue),仔細(xi)品(pin)味可(ke)(ke)以(yi)推測出句寫(xie)(xie)近處(chu),對句寫(xie)(xie)遠處(chu)。由此種(zhong)種(zhong)聲(sheng)(sheng)音,襯托出詩(shi)人心緒不寧。
尾(wei)聯寫(xie)詩(shi)(shi)人(ren)(ren)(ren)(ren)極目遠望夔州(zhou)西郊的(de)(de)武侯廟(miao)(miao)和東南(nan)的(de)(de)白帝廟(miao)(miao),由眼前(qian)的(de)(de)人(ren)(ren)(ren)(ren)事引(yin)出(chu)(chu)無限感慨,以浩(hao)嘆結出(chu)(chu)詩(shi)(shi)旨。“臥龍”,指諸葛亮。“躍馬(ma)”,化用西晉左思(si)《蜀(shu)都(dou)(dou)賦》“公(gong)(gong)孫(sun)躍馬(ma)而稱(cheng)帝”句,意(yi)指公(gong)(gong)孫(sun)述在西漢末乘亂據(ju)蜀(shu)稱(cheng)帝。杜甫曾(ceng)屢次詠到(dao)他(ta)(ta):“公(gong)(gong)孫(sun)初恃險,躍馬(ma)意(yi)何長。”(《上(shang)白帝城》)“勇(yong)略今何在,當(dang)年亦壯哉(zai)。”(《上(shang)白帝城二首·其二》)一世(shi)之雄,如今卻(que)都(dou)(dou)成(cheng)(cheng)了黃土中的(de)(de)枯(ku)骨。“人(ren)(ren)(ren)(ren)事音書”,詞意(yi)平列。人(ren)(ren)(ren)(ren)事與音書,如今都(dou)(dou)只(zhi)好任其寂寞了。這(zhe)(zhe)兩句流(liu)露出(chu)(chu)詩(shi)(shi)人(ren)(ren)(ren)(ren)憂(you)憤感傷的(de)(de)情緒。像諸葛亮、公(gong)(gong)孫(sun)述這(zhe)(zhe)樣的(de)(de)歷史人(ren)(ren)(ren)(ren)物(wu),不論他(ta)(ta)是賢(xian)是愚,都(dou)(dou)同歸(gui)于盡(jin)了。現實生(sheng)活中,征戍、誅掠更造成(cheng)(cheng)廣大人(ren)(ren)(ren)(ren)民(min)天天都(dou)(dou)在死亡(wang),自己眼前(qian)這(zhe)(zhe)點寂寥(liao)孤獨,算不得(de)什(shen)么。這(zhe)(zhe)話看似自遣之詞,實際(ji)上(shang)卻(que)充分反映(ying)出(chu)(chu)詩(shi)(shi)人(ren)(ren)(ren)(ren)感情上(shang)的(de)(de)矛盾(dun)與苦惱。
此詩向來被(bei)譽為(wei)杜律中的(de)(de)典范性(xing)作品。詩人圍繞(rao)題目,從(cong)幾個重要側面抒寫夜宿(su)西(xi)閣的(de)(de)所見(jian)所聞所感(gan),從(cong)寒宵雪霽寫到(dao)(dao)五更鼓角(jiao),從(cong)天(tian)空星(xing)河寫到(dao)(dao)江上洪(hong)波,從(cong)山川形勝寫到(dao)(dao)戰(zhan)亂人事(shi),從(cong)當前現(xian)實寫到(dao)(dao)千年往跡。氣象雄闊(kuo),仿佛把宇宙(zhou)籠入毫(hao)端(duan),有(you)上天(tian)下地、俯(fu)仰(yang)古今(jin)之概(gai)。全詩在身世之感(gan)中,織入了(le)對國家、人民、時代(dai)的(de)(de)深切(qie)憂慮和(he)(he)對歷史興廢(fei)的(de)(de)深沉(chen)思考,具有(you)深厚的(de)(de)內容和(he)(he)廣(guang)闊(kuo)的(de)(de)時空感(gan),這種精深的(de)(de)立意正是杜甫的(de)(de)超勝處。
北宋蘇(su)軾《東坡題跋》:七言之偉麗(li)者,杜子美云:“旌旗(qi)日暖龍蛇動(dong),宮殿風微燕雀高。”“五(wu)更曉(xiao)角聲悲壯,三峽星河(he)影(ying)動(dong)搖。”爾后(hou)寂寞(mo)無(wu)聞焉(yan)。直至歐陽(yang)永叔:“滄波萬古流不(bu)盡,白鶴雙飛意自閑。”“萬馬不(bu)嘶聽號令,諸(zhu)蕃無(wu)事樂耕耘。”可以并驅爭先矣。
北宋葉夢得《石林詩話》:七(qi)言難于氣象雄渾(hun),句中(zhong)有力而紆余(yu),不失言外之(zhi)意。自老(lao)杜“錦江春色來(lai)天地,玉壘浮云變古今”與“五更鼓角聲悲壯,三峽星河影動搖(yao)”等句之(zhi)后,常(chang)恨(hen)無復繼者。
北宋(song)蔡絳《西清詩話》:杜少陵云:“作詩用(yong)事(shi)(shi),要如禪(chan)家(jia)語:水(shui)中(zhong)著鹽(yan),飲水(shui)乃(nai)知鹽(yan)味。”此說,詩家(jia)秘(mi)密(mi)藏(zang)也。如“五更鼓(gu)角聲悲(bei)壯,三峽星(xing)河影動搖(yao)(yao)”,人徒見(jian)陵轢造化之工,不知乃(nai)用(yong)事(shi)(shi)也。《禰衡傳》:“撾(zhua)《漁陽操》,聲悲(bei)壯。”《漢武故事(shi)(shi)》:“星(xing)辰動搖(yao)(yao),東方朔謂:民勞之應。”則善用(yong)事(shi)(shi)者,如系風捕影,豈(qi)有跡(ji)耶!
南(nan)宋周紫芝《竹(zhu)坡詩話》:凡詩人(ren)作語(yu),要(yao)令事在語(yu)中而人(ren)不知。余讀太史公《天官書》:“天一、槍、棓、矛、盾動(dong)搖,角大,兵(bing)起。”杜(du)少陵詩云:“五更鼓角聲悲壯(zhuang),三(san)峽星河影動(dong)搖。”蓋暗(an)用遷(qian)語(yu),而語(yu)中乃有用兵(bing)之意。詩至于此,可以為(wei)工(gong)也。
南宋吳(wu)可(ke)《藏海詩(shi)話(hua)》:(韓(han)駒)又舉“三(san)峽星河影(ying)動搖(yao)”一(yi)聯。仆(pu)云(yun):下(xia)句勝上句。
南宋郭知達《九家集注(zhu)杜詩》:趙(zhao)彥材云:英雄皆不免于死。人事依依,何至漫自寂寥(liao)乎?
元代方(fang)回《瀛(ying)奎律髓》:此老杜夔州(zhou)詩,所謂“閣(ge)夜”,蓋西閣(ge)也。“悲壯(zhuang)”“動搖”一聯,詩勢如(ru)之。“臥(wo)龍躍馬終黃土”,謂諸(zhu)葛、公孫,賢愚(yu)俱(ju)盡(jin)。“孔丘(qiu)盜跖俱(ju)塵埃”“玉環飛(fei)燕皆塵土”一意,感慨豪蕩,他(ta)人所無。
元代張性《杜(du)律演(yan)義》:(“五更”二(er)句)二(er)句雄渾瀏亮,冠絕古今。
元代董養性(xing)《杜工部(bu)詩(shi)選注》:劉須(xu)溪云:“五(wu)更(geng)”“三峽”兩句自(zi)是無(wu)窮(qiong)俯(fu)仰(yang)之悲(bei),具見奇麗。臥龍,孔明也;躍馬,公(gong)孫述也,公(gong)孫述自(zi)稱躍馬帝。
明代桂天(tian)祥《批點唐(tang)詩正(zheng)聲(sheng)》:全首悲壯慨慷,無(wu)不(bu)適意。中(zhong)二聯(lian)(lian)皆(jie)將明之景,首聯(lian)(lian)雄渾動蕩,卓冠千古。次聯(lian)(lian)哀樂皆(jie)眼前景,人亦(yi)難道(dao)。結以忠逆同(tong)歸自慰,然音節(jie)尤婉(wan)曲(qu)。
明代凌宏憲《唐詩廣(guang)選》:劉會孟曰:三、四二(er)句(ju)只見奇(qi)麗。若(ruo)上句(ju)何足(zu)異(yi)?評詩未易,以此。
明(ming)代(dai)李攀龍、葉羲昂《唐(tang)詩(shi)直解》:光芒(mang)四(si)射,若(ruo)令人不敢正視。
明代(dai)胡應麟(lin)《詩藪》:作詩大法,惟在格律(lv)精(jing)嚴(yan),詞調穩愜(qie)。使句意高(gao)(gao)遠(yuan),縱字之可剪,何害于工?骨體(ti)卑陋,雖一字莫移,何補其拙?……又(you)如老(lao)杜(du)“五更鼓角(jiao)(jiao)聲悲(bei)壯,三(san)峽星河影動搖(yao)”等句,上二字皆可剪,亦(yi)皆杜(du)句最高(gao)(gao)者,曷(he)嘗坐此減價?又(you):杜(du)七言(yan)句……壯而(er)豪(hao)宕者:“五更鼓角(jiao)(jiao)聲悲(bei)壯,三(san)峽星河影動搖(yao)”……又(you):老(lao)杜(du)七言(yan)律(lv)全篇(pian)可法者,《紫宸(chen)殿退朝》《九日》《登高(gao)(gao)》《送韓(han)十四(si)》《香積寺》《玉臺(tai)觀》《登樓》《閣夜》《崔氏莊(zhuang)》《秋(qiu)興》八篇(pian),氣象(xiang)雄蓋宇(yu)宙(zhou),法律(lv)細如毫芒。自是千秋(qiu)鼻祖。異時微之、昌黎,并極推尊(zun),而(er)莫能追(zhui)步。
明代陸時雍《唐詩鏡》:三、四意盡無余。
明代周珽《唐詩選脈(mo)會通評林》:蔣一梅(mei)曰(yue):鼓角,閣上所聞;星河,閣上所見。野哭夷歌,是(shi)倒裝法。周啟(qi)琦(qi)曰(yue):杜《刈稻詠懷(huai)》云:“野哭初聞戰,樵歌稍(shao)出(chu)村。”只此五、六意(yi)。說詩者何(he)必(bi)多喙(hui)。單復曰(yue):結語愈緩而(er)意(yi)愈切。
明代游潛《夢(meng)蕉(jiao)詩話》:杜子美詩,不特(te)律切精(jing)深(shen),而其意(yi)度亦極高(gao)妙,雖(sui)于(yu)一字之(zhi)用(yong),亦不率易,熟玩之(zhi)便自有覺。予嘗以贊(zan)畫(hua)從征香爐山,與蔡方伯(bo)巨(ju)原露坐(zuo),軍聲(sheng)夜色,隱(yin)動(dong)上下。因誦其《閣(ge)夜》詩云:“五更鼓角(jiao)聲(sheng)悲壯,三峽星(xing)河影動(dong)搖。”相與審聽徐視,久之(zhi),巨(ju)原起,向予曰:“此老言意(yi),入神如(ru)此。”
明(ming)代王嗣奭(shi)《杜臆(yi)》:歲已(yi)暮矣,陰陽迅速,又催(cui)短(duan)景,人生幾何,只(zhi)此(ci)無(wu)限悲(bei)(bei)感(gan)。乃身在(zai)天涯(ya),而(er)(er)霜雪初霽,寒宵孤居(ju)。人心不(bu)歡,而(er)(er)“鼓(gu)角(jiao)聲悲(bei)(bei)”也(ye),人心不(bu)寧,而(er)(er)“星河影搖(yao)”也(ye)。戰伐敗而(er)(er)野哭(ku)者約有千家(jia)(jia),漁樵樂而(er)(er)夷歌者能有幾處?當此(ci)危亂,謂非豪(hao)杰不(bu)能拯濟。而(er)(er)追(zhui)論往事(shi)(shi),以臥龍(long)而(er)(er)終與(yu)躍(yue)馬者同(tong)歸黃土,況我今(jin)日!若(ruo)論人事(shi)(shi),流離衰病已(yi)如此(ci)矣。“音(yin)書”謂家(jia)(jia)報。公(gong)家(jia)(jia)京師,有家(jia)(jia)報必及朝事(shi)(shi),音(yin)書所傳(chuan)亦無(wu)好(hao)消息,謾然寂(ji)寂(ji)寥寥,虛度時日,與(yu)前輩同(tong)于淪沒而(er)(er)已(yi),心如懸旗(qi),奈何不(bu)與(yu)鼓(gu)角(jiao)同(tong)悲(bei)(bei)而(er)(er)星河共搖(yao)也(ye)!此(ci)詩全(quan)于起結(jie)著(zhu)意,而(er)(er)向來論詩止稱“五更”一(yi)聯(lian),并不(bu)知(zhi)其微意之所在(zai)也(ye)。“臥龍(long)”句終為自家(jia)(jia)才不(bu)得(de)施,志不(bu)得(de)展而(er)(er)發,非笑諸葛也(ye)。
明(ming)代胡震亨《杜詩通》:鄭善(shan)夫云:“此一聯(“五(wu)更”二句)古今傳(chuan)誦,終(zhong)非佳句。此可與知者道。”
明代(dai)邢昉(fang)《唐風定》:感慨(kai)與人(ren)同,自是氣勢迥絕(jue)。
清(qing)代吳景旭《歷代詩話》:《西清(qing)詩話》引《漢(han)武故事》:“星(xing)(xing)辰(chen)搖動,東方(fang)朔以為民(min)勞之(zhi)應。”《剡溪(xi)漫筆》又引《天(tian)官(guan)書注》:“左旗九星(xing)(xing)在(zai)河鼓(gu)左,右旗九星(xing)(xing)在(zai)河鼓(gu)右,是天(tian)之(zhi)旗鼓(gu)動搖主兵。”《天(tian)爵堂筆余(yu)》云(yun):“杜公(gong)雖破萬卷,恐未必拘拘證古。若此(ci)暑月(yue)夜(ye)半露坐時,觀晴空(kong)星(xing)(xing)河影,隱映錯落,儼然動搖,處(chu)處(chu)若此(ci),況三峽乎(hu)?”余(yu)觀此(ci)詩起句云(yun):“歲暮陰陽催短景,天(tian)涯霜雪霽寒宵”,雖不可例以暑夜(ye)目之(zhi),然必以星(xing)(xing)垣配合,亦殊(shu)損其寥曠也(ye)。
清(qing)代金(jin)圣嘆《唱經(jing)堂杜詩(shi)解(jie)(jie)》:閣(ge)(ge)即是(shi)(shi)(shi)(shi)夔州西(xi)(xi)閣(ge)(ge)。“閣(ge)(ge)夜(ye)(ye)”者(zhe),于(yu)(yu)(yu)西(xi)(xi)閣(ge)(ge)中(zhong)度夜(ye)(ye)也(ye)(ye)。通篇(pian)悲(bei)憤(fen)(fen)之(zhi)(zhi)極,悲(bei)在(zai)夜(ye)(ye),憤(fen)(fen)在(zai)閣(ge)(ge)。一(yi)解(jie)(jie)寫(xie)“夜(ye)(ye)”。言(yan)歲暮景(jing)短(duan),忽(hu)忽(hu)已夜(ye)(ye)。是(shi)(shi)(shi)(shi)夜(ye)(ye)雪霽,寒宵湛然(ran)。二(er)句專為(wei)欲(yu)起下二(er)句,寫(xie)出一(yi)肚(du)皮劉越石、祖士(shi)稚心(xin)事(shi)來。言(yan)雖復短(duan)景(jing)入(ru)夜(ye)(ye),然(ran)自一(yi)更(geng)以至五更(geng),更(geng)更(geng)鼓角之(zhi)(zhi)聲(sheng)刺耳錐(zhui)心(xin),如(ru)何可睡?既不(bu)(bu)(bu)能睡,即不(bu)(bu)(bu)免走出中(zhong)庭,瞻(zhan)望天象。而是(shi)(shi)(shi)(shi)夜(ye)(ye)正值雪霽,滿天星河湛然(ran)。漢(han)東(dong)方朔言(yan)星辰動搖,民勞之(zhi)(zhi)應。今其(qi)象如(ru)此(ci)(ci),蒼生奈何?筆勢又沉郁,又精悍。反(fan)覆吟之(zhi)(zhi),使(shi)人(ren)增長意(yi)氣百(bai)倍。心(xin)在(zai)此(ci)(ci)處(chu),則(ze)以別處(chu)為(wei)天涯;心(xin)在(zai)別處(chu),則(ze)以此(ci)(ci)處(chu)為(wei)天涯。此(ci)(ci)第(di)二(er)句用(yong)“天涯”二(er)字(zi)之(zhi)(zhi)法(fa)也(ye)(ye)。人(ren)斷斷用(yong)不(bu)(bu)(bu)出,于(yu)(yu)(yu)是(shi)(shi)(shi)(shi)斷斷看(kan)不(bu)(bu)(bu)出也(ye)(ye)。一(yi)解(jie)(jie)寫(xie)“閣(ge)(ge)”。上解(jie)(jie)寫(xie)“夜(ye)(ye)”如(ru)此(ci)(ci),則(ze)豈(qi)可久于(yu)(yu)(yu)“閣(ge)(ge)”中(zhong)也(ye)(ye)哉(zai)?而竟無(wu)計(ji)得去,安(an)得不(bu)(bu)(bu)憤(fen)(fen)憤(fen)(fen)?百(bai)姓新(xin)聞合(he)戰,遍(bian)處(chu)無(wu)不(bu)(bu)(bu)野(ye)哭;先生不(bu)(bu)(bu)離西(xi)(xi)閣(ge)(ge),閑聽(ting)漁樵唱歌(ge)。時事(shi)危急,急至于(yu)(yu)(yu)此(ci)(ci);人(ren)事(shi)遲(chi)誤,遲(chi)至于(yu)(yu)(yu)此(ci)(ci)。因思(si)臥龍(long)躍(yue)馬,終成黃土,蓋世(shi)英雄,會有(you)(you)死日(ri)。今不(bu)(bu)(bu)及(ji)時赴事(shi),轉盼沒世(shi)無(wu)稱,天乎(hu)天乎(hu),痛(tong)哉(zai)痛(tong)哉(zai)!我今在(zai)西(xi)(xi)閣(ge)(ge)之(zhi)(zhi)中(zhong),不(bu)(bu)(bu)惟人(ren)事(shi)不(bu)(bu)(bu)來,且(qie)至音書悉(xi)斷,使(shi)一(yi)旦遂死,真(zhen)成萬年極痛(tong)矣!從來“終黃土”語(yu),都(dou)作(zuo)放手(shou)嘆世(shi)用(yong)。此(ci)(ci)翻作(zuo)血熱頭癢用(yong),大奇!“臥龍(long)”是(shi)(shi)(shi)(shi)諸(zhu)葛(ge)亮(liang),“躍(yue)馬”是(shi)(shi)(shi)(shi)公孫(sun)述。左思(si)《蜀都(dou)賦(fu)》“公孫(sun)躍(yue)馬而稱帝”是(shi)(shi)(shi)(shi)也(ye)(ye)。所以得入(ru)此(ci)(ci)詩(shi)者(zhe),《圖經(jing)》:郭外有(you)(you)孔(kong)明廟(miao),城上有(you)(you)白帝祠。正是(shi)(shi)(shi)(shi)西(xi)(xi)閣(ge)(ge)詩(shi)料也(ye)(ye)。
清代施閏章《蠖齋詩話》:注杜(du)詩者,謂杜(du)語必有(you)(you)出處(chu)。然(ran)添卻故事,減卻詩好處(chu)。如“五更鼓角(jiao)聲悲壯,三峽(xia)(xia)星河影動搖”,蓋言(yan)峽(xia)(xia)流傾注,上(shang)撼星河,語有(you)(you)興象。《竹坡》乃引《天官書(shu)》:“天一槍棓矛盾,動搖角(jiao),大兵(bing)起”。謂語中暗見用兵(bing)之意,頓(dun)覺索然(ran)。且上(shang)句已明(ming)言(yan)“鼓角(jiao)”矣,何復暗用為哉?……嘴調自(zi)見,不(bu)在徒逞博洽。杜(du)詩蒙(meng)冤如此者甚眾(zhong)也(ye)。
清代吳見思《杜詩(shi)論文(wen)》:天霽則鼓角益響,而(er)又在五更之時(shi),故(gu)聲悲壯。天霽則星辰益朗(lang),而(er)又映三峽之水,故(gu)影動搖(yao)也。
清代張溍(jin)《讀書堂杜工部詩文(wen)集注解》:音格悲(bei)(bei)壯,七言(yan)有此方稱(“五(wu)更”二句(ju)(ju)下)。“三峽”句(ju)(ju),即公“星臨萬戶動”句(ju)(ju)。千家皆哭,則戰而不(bu)歸者多。漁樵亦為夷(yi)歌(ge),則習俗(su)移于(yu)異類矣。歌(ge)哭之(zhi)聲俱集于(yu)將曉也。末(mo)嘆忠逆(ni)不(bu)同,同歸于(yu)盡(jin)。今(jin)日所處,寥落如(ru)此,將與昔人一同埋沒(mei)黃土耳。是(shi)可悲(bei)(bei)也。
清(qing)代黃(huang)生(sheng)《杜(du)詩說(shuo)》:“幾(ji)”字,一(yi)作“千(qian)家”,似(si)太(tai)鬧。錢云:晉本作此(ci)二字。今(jin)從之(zhi)(zhi)。“野哭(ku)”字出(chu)《檀(tan)弓(gong)》,“夷歌(ge)(ge)”字出(chu)左(zuo)思《蜀都賦》,各(ge)有來處,始(shi)見其工(gong)。若(ruo)三、四“聲(sheng)悲(bei)(bei)壯(zhuang)(zhuang)”“影(ying)動(dong)(dong)搖”,亦(yi)詩中常語,未(wei)必定出(chu)《禰衡傳》與《漢武故事》也(ye)。“星(xing)臨萬(wan)戶動(dong)(dong)”“星(xing)月動(dong)(dong)秋山”“含星(xing)動(dong)(dong)雙闕”“落月動(dong)(dong)沙(sha)虛”,杜(du)屢言(yan)之(zhi)(zhi),豈(qi)皆用元光星(xing)動(dong)(dong)事耶?又,上句“悲(bei)(bei)壯(zhuang)(zhuang)”字,偶(ou)與《禰衡傳》相合,遂(sui)亦(yi)以(yi)摻撾事傅之(zhi)(zhi),即謂二語俱非(fei)虛設,星(xing)動(dong)(dong)民勞,以(yi)刺時事;鼓聲(sheng)悲(bei)(bei)壯(zhuang)(zhuang),又將何(he)指?杜(du)之(zhi)(zhi)命意精切,屬對(dui)工(gong)致,必不(bu)爾(er)也(ye)。自蔡絳鑿為此(ci)說(shuo),解者遂(sui)若(ruo)獲一(yi)珠船。以(yi)今(jin)觀(guan)之(zhi)(zhi),空腹者固不(bu)可注(zhu)杜(du),即腹笥便便者,亦(yi)未(wei)必果皆中的。噫(yi)!難言(yan)哉!五、六順之(zhi)(zhi)本云:戰(zhan)伐幾(ji)家聞野哭(ku),漁(yu)樵是(shi)處起漁(yu)歌(ge)(ge)。必倒(dao)剔成(cheng)句者:乍(zha)聞野哭(ku),審聽(ting)乃征人(ren)之(zhi)(zhi)婦;初聞夷歌(ge)(ge),徐覺是(shi)漁(yu)樵之(zhi)(zhi)人(ren)也(ye)。夷歌(ge)(ge)非(fei)漁(yu)樵本色,乃至此(ci)屬亦(yi)效其聲(sheng),蓋(gai)隱(yin)然辛有之(zhi)(zhi)憂矣。“漫寂寥(liao)”,漫憂其寂寥(liao)也(ye)。臥龍躍馬,因夔(kui)州(zhou)祠廟而(er)言(yan)。人(ren)壽無(wu)幾(ji),賢愚同盡,況堪為憂患所煎迫耶!人(ren)事音(yin)書,亦(yi)任其寂寥(liao)可耳,無(wu)為抱此(ci)戚(qi)(qi)戚(qi)(qi)也(ye)。目前之(zhi)(zhi)人(ren)事,遠地之(zhi)(zhi)音(yin)書,皆不(bu)足賴,情懷極(ji)惡(e),而(er)姑為自寬(kuan)之(zhi)(zhi)辭(ci)。題云“閣夜”,詩顧及(ji)(ji)曉景,乃知此(ci)老為人(ren)事音(yin)書之(zhi)(zhi)故,徹曉不(bu)寐,猛然思及(ji)(ji)公孫、諸(zhu)葛,真是(shi)一(yi)場扯淡(dan),人(ren)生(sheng)波劫,亦(yi)何(he)益耶!
清代毛奇(qi)齡《西河(he)詩話》:“三峽星河(he)”二句(ju),在(zai)夜起時常(chang)有此(ci)境,然并(bing)鮮道及。亦(yi)以寫(xie)境須高筆,假以卑詞出之,雖境甚明了,而(er)誦之索然。是以劉、白、張(zhang)、王諸集,必無此(ci)句(ju),非不遇此(ci)境也(ye)。
清(qing)代仇(chou)兆鰲《杜詩詳(xiang)注(zhu)》:此(ci)在閣夜(ye)(ye)而(er)(er)傷亂(luan)也(ye)。上四(si),閣夜(ye)(ye)景象。下四(si),閣夜(ye)(ye)情事。鼓(gu)角,夜(ye)(ye)所(suo)聞(wen)。星河,夜(ye)(ye)所(suo)見。野哭夷歌,將(jiang)曉所(suo)傷感者。末則(ze)(ze)援古人(ren)以自解也(ye)。鼓(gu)角之(zhi)(zhi)(zhi)聲,當(dang)(dang)更(geng)盡而(er)(er)悲壯(zhuang)。星河之(zhi)(zhi)(zhi)影(ying),映峽水而(er)(er)動(dong)搖。皆宵霽之(zhi)(zhi)(zhi)景。吳論(lun):悲壯(zhuang)動(dong)搖,下兩字另讀。思及千古賢愚,同(tong)歸于盡,則(ze)(ze)目前人(ren)事,遠地音(yin)書,亦漫付之(zhi)(zhi)(zhi)寂寥而(er)(er)已。盧世?云:杜詩,如《登樓》《閣夜(ye)(ye)》《黃草》《白帝》《九日》二(er)首,一題(ti)不(bu)止為一事,一詩不(bu)止了一題(ti),意中(zhong)言外,愴(chuang)然有無(wu)窮之(zhi)(zhi)(zhi)思,當(dang)(dang)與《諸將(jiang)》《古跡》《秋興(xing)》諸章,相(xiang)為表里,讀者宜知其(qi)關系至重也(ye)。鼓(gu)角之(zhi)(zhi)(zhi)聲,當(dang)(dang)更(geng)盡而(er)(er)悲壯(zhuang),星河之(zhi)(zhi)(zhi)影(ying),映峽水而(er)(er)動(dong)搖,比宵霽之(zhi)(zhi)(zhi)景。
清代吳瞻泰(tai)《杜詩提要》:前半(ban)寫閣夜之景,后半(ban)寫閣夜之情。然(ran)“歲暮”紀時,即(ji)關七、八(ba);“寒宵”紀夜,已起三、四。而(er)(er)“鼓(gu)角”二句(ju),寓兵未息民未安意,又引出(chu)五、六。結(jie)以“人(ren)事”繳(jiao)“戰伐”“夷歌”,“音(yin)(yin)書(shu)”繳(jiao)“三峽”“天涯”,關鎖之細(xi),如(ru)無(wu)縫(feng)天衣。即(ji)此可(ke)見前后分解之非也。翻身作結(jie),妙在七句(ju)極力一提,謂古來(lai)賢惡同歸于(yu)盡,則(ze)今之人(ren)事音(yin)(yin)書(shu),漫付之寂寥而(er)(er)已。語(yu)若寬而(er)(er)實緊(jin),如(ru)此始(shi)當得“沉郁頓挫”四字。
清代何(he)焯《義(yi)門(men)讀書(shu)記》:西閣夜(ye)也。窮陰稍開,又見兵象,急(ji)景相催(cui),復起惡聲。此詩言孑遺(yi)有幾(ji),復聞戰(zhan)伐,大兵仍歲,農桑盡廢,冬無(wu)儲粟,僅有存者,不(bu)受征發之夷獠,以漁樵(qiao)取給。世運若此,夜(ye)何(he)時旦,然(ran)天心厭亂(luan),則雖(sui)正順如臥(wo)龍(long),雄武如躍馬,亦空歸黃土,但未知家國連續天命者,人(ren)事何(he)如,徒使我憑閣注望,依(yi)依(yi)不(bu)能(neng)自已。竟寂寥無(wu)足聳人(ren)觀聽。猶然(ran)兵象充塞宇宙也。
清代洪舫《杜詩評律》:實大聲鍧(hong),真足令人(ren)懾服矣!
清代沈德潛《唐詩(shi)別裁》:結言賢愚同盡(jin),則目前人事,遠地音書,亦付之寂寥而已(yi)。
清代賀裳《載(zai)酒園詩話》:《西清詩話》稱少陵用事無(wu)跡,如(ru)系風撲影(ying),因(yin)言“五(wu)更(geng)鼓角聲(sheng)悲(bei)(bei)壯”,乃(nai)用禰衡(heng)撾(zhua)《漁陽操(cao)》,其(qi)聲(sheng)悲(bei)(bei)壯事;“三峽星(xing)河影(ying)動搖”,乃(nai)用漢武(wu)時(shi)星(xing)辰動搖,東方(fang)朔(shuo)謂民勞之應(ying)事。余意解則妙矣,然少陵當日正是古今貫串于胸中,觸(chu)手(shou)逢(feng)源,譬如(ru)秫(shu)和曲糵而成醴,嘗者更(geng)辨其(qi)孰(shu)為黍味(wei),孰(shu)為麥味(wei)耳。
清代吳昌祺《刪訂唐詩解》:氣極(ji)沉雄。
清代胡以梅(mei)《唐詩(shi)貫珠》:起句雖(sui)言(yan)冬乃(nai)歲暮日短(duan),若(ruo)陰陽之(zhi)氣催促易過者;然詳(xiang)結句,似兼言(yan)年(nian)已遲暮,陰陽來催短(duan)景(jing),乃(nai)不堪回(hui)首之(zhi)語。第五,死鋒鏑者眾,寫得淋漓。第六,山野將曉之(zhi)境(jing)宛(wan)然,令人起無限悲(bei)思。
清代(dai)孫洙《唐詩三百首》:賢愚(yu)同歸(gui)于盡,則(ze)寂寥何足計矣。
清代袁枚(mei)《隨園詩(shi)話》:“三峽星河影動(dong)搖(yao)”,即(ji)景語也。注杜者必(bi)行(xing)《天(tian)官(guan)書(shu)》星動(dong)為用兵之象,未必(bi)太平時,星光不動(dong)也?
清代(dai)紀(ji)昀(yun)批(pi)點《瀛奎律(lv)髓刊誤》:馮舒:無(wu)(wu)首(shou)無(wu)(wu)尾,自成(cheng)首(shou)尾,無(wu)(wu)轉無(wu)(wu)接(jie),自成(cheng)轉接(jie),但見(jian)(jian)悲壯動人,詩至(zhi)此而《律(lv)髓》之(zhi)選法于是乎窮。陸(lu)貽(yi)典(dian):五、六(liu)妙(miao)絕,蓋(gai)言天(tian)下皆干戈,唯(wei)此一(yi)隅尚有安(an)穩漁(yu)樵耳(er)。查(cha)慎行:對起極警拔(ba),三(san)(san)、四尤壯闊(kuo)。紀(ji)昀(yun):前格凌跨(kua)一(yi)切(qie),結(jie)句費解(jie)。凡費解(jie)便非詩之(zhi)至(zhi)者。三(san)(san)、四只是現景,宋人詩話(hua)穿(chuan)鑿可(ke)笑。李光(guang)垣:此首(shou)又見(jian)(jian)后“暮夜類(lei)”中,以詩情斷之(zhi),入(ru)彼為是。無(wu)(wu)名氏(乙(yi)):大名獨步,何可(ke)比肩。
清(qing)高(gao)宗愛新覺羅·弘歷敕(chi)編《唐宋(song)詩(shi)醇》:音節雄(xiong)渾,波瀾壯闊,不獨“五(wu)更鼓(gu)角”“三峽星河(he)”膾炙人口為足賞也(ye)。李因(yin)篤曰(yue):壯采(cai)以樸(pu)氣行(xing)之,非泛為聲調者可(ke)比。
清(qing)代趙翼《甌北詩話》:七律(lv)(lv)中“五更(geng)鼓(gu)角聲悲(bei)壯(zhuang),三(san)峽星河影(ying)動(dong)搖”“錦(jin)(jin)江(jiang)春(chun)色(se)來天地,玉壘浮(fu)(fu)云(yun)變(bian)古今(jin)”,亦(yi)是絕唱。然換卻(que)“三(san)峽”“錦(jin)(jin)江(jiang)”“玉壘”等(deng)字,何地不可(ke)移用(yong)?則此數聯(lian)(lian)亦(yi)不無(wu)可(ke)議。只以此等(deng)氣魄從(cong)前未(wei)有,獨創自少陵(ling),故群相(xiang)尊奉為劈(pi)山(shan)開道之始祖,而無(wu)異(yi)詞耳;自后亦(yi)竟莫有能嗣響者。又:七律(lv)(lv)不用(yong)虛字,全用(yong)實字,唐(tang)時賈至等(deng)《早朝(chao)大明(ming)宮》諸作,已開其中。少陵(ling)“五更(geng)鼓(gu)角”“三(san)峽星河”“錦(jin)(jin)江(jiang)春(chun)色(se)”“玉壘浮(fu)(fu)云(yun)”數聯(lian)(lian)……皆是也(ye)。
清代(dai)劉(liu)濬《杜詩集(ji)評》:吳農祥曰:起四語精緊,后亦稱。
清代宋宗元《網師園唐詩箋》:“五更”二句,與“錦(jin)江(jiang)春色(se)”同一(yi)筆力。
清(qing)代浦起(qi)(qi)龍《讀杜(du)心解》:“天涯(ya)”“短景”,直(zhi)呼動(dong)結聯。而(er)流對作起(qi)(qi),則以(yi)陰(yin)晴不(bu)(bu)定,托出“寒宵”忽(hu)“霽(ji)”。三(san)(san)(san)、四(si),從“霽(ji)寒霄”生出;“鼓角”不(bu)(bu)值“五(wu)更(geng)”,則“聲”不(bu)(bu)透(tou);“五(wu)更(geng)”,最(zui)凄切時也(ye)(ye)(ye),再著“悲(bei)壯”字,直(zhi)刺睡醒耳根也(ye)(ye)(ye)。“星(xing)河”不(bu)(bu)映“三(san)(san)(san)峽(xia)”,則“影(ying)”不(bu)(bu)爍(shuo);“三(san)(san)(san)峽(xia)”,最(zui)湍急處(chu)也(ye)(ye)(ye),再著“動(dong)搖”字,直(zhi)閃蒙(meng)朧眼光也(ye)(ye)(ye)。于(yu)“寂(ji)寥”中對此(ci),況觸以(yi)“野哭”“夷歌”,得(de)不(bu)(bu)戚然(ran)傷心耶(ye)?老去傷多(duo),焉能(neng)久視,故想到近地古跡,轉自寬解焉。彼定亂(luan)之“臥龍”,起(qi)(qi)亂(luan)之“躍馬(ma)”,總歸黃土,則“野哭”“夷歌”,行且眨(zha)時變(bian)滅(mie),顧猶(you)以(yi)耳“悲(bei)”目“動(dong)”,寄虛(xu)愿(yuan)于(yu)紛紛漠(mo)漠(mo)之世情(qing),天涯(ya)短景,其與幾何?曰“漫寂(ji)寥”,任運之旨也(ye)(ye)(ye)。噫!其詞似寬,其情(qing)彌結矣(yi)。
清代楊倫《杜詩鏡銓》:蔣弱六(liu)云(yun):三峽最湍激處,加霜雪(xue)照耀(yao),故(gu)見星河動搖。又在“聲悲壯”里覺得(de),足(zu)令人驚心(xin)動魄。
清(qing)代(dai)盧麰、王溥《聞鶴軒初(chu)盛(sheng)唐近體讀本》:前四(si)寫景,后(hou)四(si)言情。筆力(li)堅蒼(cang),兩俱稱愜(qie)。千(qian)古(gu)絕(jue)調,公獨擅(shan)之(zhi)(zhi)。陳(chen)德(de)公曰:此及上篇(指《登(deng)高》),起二(er)皆琢對緊嚴,豈非沉摯。三、四(si)渾語耳,“悲壯”“動搖(yao)”在著“五更”“三峽”字,遂成今古(gu)名聯(lian)。五、六亦有老致。“臥(wo)龍躍馬”,使(shi)古(gu)如此硬疊,足(zu)知斫(zhuo)造之(zhi)(zhi)方(fang)。
清代(dai)范大士《歷代(dai)詩(shi)發》:洞陽公曰:中四(si)句嘆時(shi)事,結二句嘆人世,其感益(yi)深。
清代(dai)楊逢春《唐(tang)詩繹(yi)》:此因(yin)寄居西閣,山峽無(wu)期,鄉(xiang)書不至(zhi),寒(han)宵輾轉,掁觸見(jian)聞,不勝(sheng)“催短景”之(zhi)感,故結處聊為寬(kuan)解之(zhi)詞。
清(qing)代(dai)方東樹(shu)《昭(zhao)昧詹言》:起二句(ju)夜(ye)(ye),三、四切(qie)閣(ge)夜(ye)(ye),并切(qie)在蜀。東坡嘗賞此(ci)二句(ju)。此(ci)自寫景,錢以為星搖民亂,不必如(ru)此(ci)解。五、六情。
清代梁章(zhang)鉅《退(tui)庵隨筆》:趙松雪嘗言(yan),作律詩用虛字殊(shu)不(bu)佳,中兩聯須填滿方好。此語雖力(li)矯時(shi)弊,幼學者正不(bu)可知(zhi)。唐人如賈至《早朝(chao)大明宮》等(deng)作,實開(kai)其端。此外則少陵之(zhi)“五更(geng)鼓角聲(sheng)悲壯(zhuang),三峽星河影動(dong)搖”“錦江春色(se)來天地,玉壘浮云變古(gu)今”……皆是(shi)。
清代(dai)曾國藩《十八家詩鈔(chao)》:張云(yun)卿云(yun):勿學其(qi)壯闊,須玩(wan)其(qi)沉至。
清代佚(yi)名《杜詩言志(zhi)》:少(shao)陵暮(mu)春(chun)至夔(kui)州,寓(yu)居西閣(ge)半載。其(qi)(qi)詩十余首……讀之(zhi)(zhi)一種(zhong)悲涼之(zhi)(zhi)聲(sheng)(sheng),凄其(qi)(qi)欲絕;而(er)襟(jin)懷(huai)正自浩(hao)落,不(bu)(bu)(bu)傷激楚(chu)。此(ci)其(qi)(qi)意旨盡(jin)在(zai)言下,可以領會,無事深(shen)解。而(er)吾唯于(yu)此(ci)《閣(ge)夜(ye)(ye)》一首,獨愛其(qi)(qi)氣(qi)骨之(zhi)(zhi)雄駿,更為(wei)集中之(zhi)(zhi)杰出(chu)者(zhe),不(bu)(bu)(bu)禁三復而(er)樂道之(zhi)(zhi)。夫曰(yue)(yue)“閣(ge)夜(ye)(ye)”,則(ze)非(fei)他夜(ye)(ye)之(zhi)(zhi)可比,其(qi)(qi)情在(zai)閣(ge);而(er)閣(ge)夜(ye)(ye)又非(fei)閣(ge)之(zhi)(zhi)他時(shi)可比,其(qi)(qi)景又在(zai)夜(ye)(ye)。故(gu)作(zuo)閣(ge)夜(ye)(ye)詩,必(bi)(bi)須于(yu)二字(zi)(zi)夾縫中寫(xie)(xie)出(chu)。故(gu)起(qi)句(ju)(ju)撇卻短景,提出(chu)“夜(ye)(ye)”字(zi)(zi),而(er)承之(zhi)(zhi)以“天(tian)涯霜雪”四(si)字(zi)(zi),則(ze)是(shi)閣(ge)夜(ye)(ye),而(er)非(fei)他處(chu)之(zhi)(zhi)夜(ye)(ye)矣。蓋凡高處(chu)方能(neng)見遠,故(gu)必(bi)(bi)立于(yu)高閣(ge)之(zhi)(zhi)上,方能(neng)知(zhi)天(tian)涯之(zhi)(zhi)霜雪已(yi)霽于(yu)今宵。插一“霽”字(zi)(zi),便(bian)逗起(qi)三峽(xia)星(xing)河(he)(he)等(deng)意。夫三峽(xia)星(xing)河(he)(he)固是(shi)夜(ye)(ye)景,然非(fei)此(ci)閣(ge),何由(you)見之(zhi)(zhi)?妙在(zai)“三峽(xia)星(xing)河(he)(he)”之(zhi)(zhi)上,又先(xian)襯(chen)一句(ju)(ju)“五更鼓(gu)角”,似(si)此(ci)星(xing)河(he)(he)動搖之(zhi)(zhi)影,皆從鼓(gu)角悲壯之(zhi)(zhi)聲(sheng)(sheng)涌出(chu)。便(bian)將(jiang)戰斗亂離(li)之(zhi)(zhi)景象,描(miao)繪殆盡(jin)。星(xing)河(he)(he)者(zhe)夜(ye)(ye)也(ye),三峽(xia)星(xing)河(he)(he),則(ze)閣(ge)夜(ye)(ye)矣。五更者(zhe)夜(ye)(ye)也(ye),五更鼓(gu)角,則(ze)又閣(ge)夜(ye)(ye)矣。此(ci)之(zhi)(zhi)謂(wei)夾寫(xie)(xie)。或疑(yi)鼓(gu)角恐亦(yi)是(shi)設為(wei)此(ci)景,不(bu)(bu)(bu)知(zhi)此(ci)閣(ge)乃系(xi)(xi)官閣(ge),必(bi)(bi)與峽(xia)關(guan)麗譙相近(jin)。少(shao)陵蓋暫住于(yu)此(ci),亦(yi)系(xi)(xi)夔(kui)之(zhi)(zhi)賢府主所(suo)采以作(zuo)寓(yu)公者(zhe),非(fei)民(min)廛也(ye)。試觀三峽(xia)迅流(liu)之(zhi)(zhi)水(shui),而(er)上映星(xing)河(he)(he),互相動搖,而(er)又出(chu)于(yu)鼓(gu)角悲壯之(zhi)(zhi)中。此(ci)何等(deng)氣(qi)象,真(zhen)有(you)令人(ren)不(bu)(bu)(bu)寒(han)而(er)栗者(zhe)!況(kuang)野哭四(si)起(qi),多(duo)由(you)戰殤;夷歌滿地,雜入漁(yu)樵(qiao)。此(ci)時(shi)此(ci)際,不(bu)(bu)(bu)堪回(hui)首。惟(wei)有(you)大發一嘆,陡地跳出(chu)機關(guan),而(er)一言以勘破(po)之(zhi)(zhi),曰(yue)(yue):任爾(er)何等(deng)英雄,何等(deng)跋扈,雖臥龍如諸葛,躍馬似(si)公孫,終成黃(huang)土,有(you)何益(yi)哉!而(er)我之(zhi)(zhi)作(zuo)客(ke)江濱(bin),人(ren)事音書,都付之(zhi)(zhi)寂寥之(zhi)(zhi)中,又奚足惜也(ye)!讀此(ci)詩令人(ren)增長氣(qi)魄,開(kai)拓胸襟(jin),非(fei)直為(wei)詠歌而(er)已(yi)在(zai)。
清代(dai)王壽昌《小清華園詩談(tan)》:“五(wu)更鼓角聲悲壯,三(san)峽星河影動搖。”讀之令人心神(shen)(shen)暢然,此是何(he)等神(shen)(shen)氣!
清代(dai)馬魯《南苑一知集》:句法有(you)上(shang)五下二者……“五更鼓角聲悲壯,三峽星河影(ying)動(dong)搖。”
清代許印芳《律(lv)髓輯要》:結雖費(fei)解,卻無不(bu)可(ke)解處,不(bu)能以小疵廢(fei)之(zhi)。
清(qing)代朱庭珍《筱園詩(shi)(shi)話》:純用(yong)(yong)實(shi)字,杰(jie)句最少,不(bu)可多得。古今(jin)句可法者,如(ru)少陵“五更鼓角聲悲壯,三峽星(xing)河影動(dong)搖”“錦江(jiang)春色(se)來(lai)天(tian)地,玉壘浮云(yun)變古今(jin)”“西山白雪三城(cheng)戍(shu),南浦清(qing)江(jiang)萬里橋”“路經滟滪(yu)雙(shuang)蓬鬢,天(tian)入滄浪一釣舟(zhou)”數聯,皆(jie)雄(xiong)渾高壯,氣勢凌跨一切,又復確切老當,景中有情,詩(shi)(shi)中有我,既非空(kong)聲,亦無用(yong)(yong)力痕跡(ji),真大手筆也。
清代施鴻(hong)保《讀杜(du)詩(shi)說(shuo)》:《閣夜(ye)》云(yun):“五(wu)更鼓(gu)角(jiao)聲悲(bei)壯,三峽(xia)星(xing)河影動搖(yao)。”注引杜(du)修(xiu)可說(shuo):二句(ju)皆用(yong)故(gu)(gu)事(shi)《后漢·禰衡傳》:“聲節(jie)悲(bei)壯”;《漢武故(gu)(gu)事(shi)》:“星(xing)辰動搖(yao),民勞之應”。今按下句(ju)或(huo)用(yong)漢武故(gu)(gu)事(shi),上句(ju)悲(bei)壯,第是常語,不必定用(yong)《禰衡傳》語也。《夜(ye)聞觱栗》詩(shi),亦(yi)云(yun):“塞(sai)曲三更欲悲(bei)壯”,杜(du)說(shuo)殆(dai)因附會下句(ju),故(gu)(gu)牽合上句(ju),說(shuo)公(gong)詩(shi)者,每(mei)有此弊。