《菩薩蠻·玉爐冰簟鴛鴦錦》是(shi)晚唐(tang)五代時期詞(ci)(ci)人牛(niu)嶠創作(zuo)的(de)一首詞(ci)(ci)。此詞(ci)(ci)是(shi)寫(xie)(xie)(xie)男女歡(huan)會情(qing)(qing)事(shi)(shi)的(de)艷詞(ci)(ci)。上片(pian)寫(xie)(xie)(xie)歡(huan)會私情(qing)(qing)。前(qian)兩(liang)句寫(xie)(xie)(xie)歡(huan)正濃(nong),后(hou)兩(liang)句寫(xie)(xie)(xie)轆(lu)轤之聲驚破歡(huan)情(qing)(qing)。下片(pian)寫(xie)(xie)(xie)臨別情(qing)(qing)事(shi)(shi)。前(qian)兩(liang)句從靜的(de)角(jiao)度寫(xie)(xie)(xie)景寫(xie)(xie)(xie)人。此刻,景色(se)迷茫,主人公低頭不語,若有所思。末二(er)句所寫(xie)(xie)(xie),正是(shi)她沉思的(de)結果。十(shi)個(ge)字,盡(jin)情(qing)(qing)傾泄情(qing)(qing)感(gan),狎(xia)昵(ni)已極。
菩薩蠻
玉爐冰簟鴛鴦錦,粉(fen)融香(xiang)汗流山枕。簾外轆(lu)轤聲,斂眉含笑驚(jing)。
柳陰輕(qing)漠漠,低鬢(bin)蟬(chan)釵落。須作一生拚,盡君今日歡。
菩薩蠻:原(yuan)為唐教(jiao)坊曲名,《宋史·樂志》、《尊前集》、《金奩集》并(bing)入“中(zhong)(zhong)呂(lv)宮”,《張子野詞》作(zuo)“中(zhong)(zhong)呂(lv)調”。其調原(yuan)出(chu)外(wai)來舞曲,輸入在唐宣宗(zong)大中(zhong)(zhong)元(yuan)年(nian)(847)以后(hou)。但開元(yuan)時(shi)人崔令欽所著《教(jiao)坊記》中(zhong)(zhong)已有此曲名,為詞調中(zhong)(zhong)之最古者,屬小令,共四十四字,以五七言組成;通(tong)篇兩(liang)句一韻(yun),凡(fan)四易(yi)韻(yun),前后(hou)片(pian)各兩(liang)仄韻(yun),兩(liang)平韻(yun),平仄遞(di)轉。
⑵玉(yu)爐:香爐的(de)美(mei)稱,一作“玉(yu)樓”。冰簟:竹涼席(xi)。鴛(yuan)鴦錦:織有鴛(yuan)鴦圖(tu)案(an)的(de)錦被。
⑶山枕(zhen):指(zhi)兩端突起(qi)似山的(de)凹形(xing)枕(zhen)頭。
⑷轆轤(lu):井上汲(ji)水所用滑車(che)的(de)聲音(yin)。
⑸漠漠:彌(mi)漫的樣子。
⑹蟬釵:蟬形的(de)金(jin)釵。
⑺一生拚(pan):舍(she)棄一生。拚(pan),舍(she)棄,不顧惜(xi),一作“拌(ban)”。
華(hua)貴(gui)的香(xiang)(xiang)爐旁,清涼(liang)的竹席上,鴛(yuan)鴦(yang)錦被下蓋著一對情(qing)侶,像并枝的連理同眠共(gong)枕,脂粉和著香(xiang)(xiang)汗(han)在枕上流淌(tang)。窗(chuang)外響起轆轤的聲音(yin),驚醒了(le)溫柔鄉里的春夢一場(chang),微整的眉間有(you)幾分驚怨,含笑的相視里羞(xiu)見晨光。
濃濃的柳蔭里,淡淡的晨霧迷(mi)迷(mi)茫(mang)茫(mang),殘(can)亂的縷縷鬢發,好(hao)似青云(yun)飛(fei)掠過臉龐。蟬釵已簪不住飛(fei)亂的流云(yun),三(san)三(san)兩兩地散落(luo)在枕上(shang)。她定是拼了一生的激(ji)情,才(cai)搏得郎君一宵歡暢。
牛嶠(jiao)(850?—920?),唐末(mo)五代詞(ci)人。字松(song)卿,一字延峰,祖籍安定鶉觚(今(jin)甘(gan)肅靈臺(tai)),后遷隴(long)西。唐朝宰(zai)相(xiang)牛僧孺之孫,吏部尚書牛叢之子,為(wei)“花間派”著(zhu)(zhu)名詞(ci)人。公元878年(唐僖(xi)宗乾符五年)中(zhong)進(jin)士(shi)后,曾(ceng)任拾遺、補闕、校書郎等職。后被前蜀(shu)王(wang)建任為(wei)判官、給(gei)事中(zhong)。博(bo)學多才(cai),一生有不少著(zhu)(zhu)作,以歌詩(shi)著(zhu)(zhu)名當時(shi)。《郡齋讀書志》著(zhu)(zhu)錄《牛嶠(jiao)歌詩(shi)》三卷,《全(quan)唐詩(shi)》收其(qi)詩(shi)33首。今(jin)存詞(ci)32首,收于《花間集》,王(wang)國維輯(ji)為(wei)《牛給(gei)事詞(ci)》。
此詞(ci)寫艷情。它以秾(nong)麗的(de)語言描繪艷情,沒有絲毫的(de)隱晦,冶雅俗于一爐可謂極小(xiao)詞(ci)之(zhi)能(neng)事。這一點(dian),也可算是牛嶠自(zi)己的(de)風格(ge)。
詞(ci)(ci)中以男女(nv)幽會(hui)(hui)為(wei)(wei)(wei)主(zhu)要內(nei)容,側重寫(xie)(xie)幽歡(huan)(huan)過(guo)程中的(de)(de)(de)(de)(de)(de)情景和女(nv)主(zhu)人公的(de)(de)(de)(de)(de)(de)心理(li)(li)狀態(tai),詞(ci)(ci)風大膽(dan)潑辣,淋漓(li)盡致(zhi)。首句寫(xie)(xie)室(shi)內(nei)陳設的(de)(de)(de)(de)(de)(de)華(hua)麗:玉爐(lu),狀香爐(lu)之華(hua)貴(gui);冰簟,狀竹(zhu)席(xi)之晶(jing)瑩涼爽;鴛鴦錦,狀錦被之華(hua)美。此詞(ci)(ci)通(tong)過(guo)首句景物的(de)(de)(de)(de)(de)(de)描寫(xie)(xie),為(wei)(wei)(wei)一(yi)(yi)(yi)對情人的(de)(de)(de)(de)(de)(de)幽會(hui)(hui)安排了(le)特定的(de)(de)(de)(de)(de)(de)環境(jing),而且第二句緊接(jie)著寫(xie)(xie)幽會(hui)(hui),詞(ci)(ci)意徑露(lu),不避淺宿,在《花間集》中也(ye)是(shi)罕見的(de)(de)(de)(de)(de)(de)。然(ran)而寫(xie)(xie)歡(huan)(huan)情也(ye)只是(shi)到此為(wei)(wei)(wei)止,詞(ci)(ci)人在筆(bi)(bi)下還(huan)是(shi)注(zhu)意分寸(cun)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)。一(yi)(yi)(yi)下二句。他便(bian)宕(dang)開一(yi)(yi)(yi)筆(bi)(bi)寫(xie)(xie)外(wai)在因(yin)素的(de)(de)(de)(de)(de)(de)侵擾和女(nv)主(zhu)人公細微(wei)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)心理(li)(li)變化(hua)。當他們歡(huan)(huan)情正恰時,簾外(wai)傳來(lai)一(yi)(yi)(yi)陣轆轤聲(sheng),劃(hua)破了(le)長夜的(de)(de)(de)(de)(de)(de)寧靜(jing),報道了(le)拂曉(xiao)(xiao)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)來(lai)臨。這好像(xiang)一(yi)(yi)(yi)塊(kuai)石頭投(tou)入平靜(jing)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)池塘里,立即引起強烈(lie)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)反應。“斂眉含(han)笑驚(jing)”,就(jiu)是(shi)轆轤聲(sheng)在女(nv)主(zhu)人在感情上激起的(de)(de)(de)(de)(de)(de)波紋。“斂眉含(han)笑”,正爾歡(huan)(huan)濃,早汲(ji)水聲(sheng)傳,頓(dun)驚(jing)曉(xiao)(xiao)色,所謂“歡(huan)(huan)娛嫌夜短(duan)”也(ye)。簡單五個字(zi),概括了(le)女(nv)主(zhu)人公剎那(nei)間復雜的(de)(de)(de)(de)(de)(de)感情變化(hua),用筆(bi)(bi)何其精煉(lian)而準確。
換頭一句(ju),從室內寫到室外(wai),化濃艷為疏(shu)淡。細(xi)玩(wan)此篇詞(ci)意,“柳陰(yin)輕漠漠”一句(ju)并(bing)非(fei)寫一對戀(lian)人在(zai)柳蔭下相(xiang)會(hui)。蓋(gai)由夜至曉(xiao),初日斜(xie)照,窗(chuang)外(wai)的(de)楊(yang)柳已投下一片陰(yin)影。柳陰(yin)非(fei)但(dan)表現了時間的(de)轉移(yi),且與起(qi)句(ju)的(de)“冰簟”相(xiang)呼應,說(shuo)明季節已屆夏天。何以得知(zhi)并(bing)非(fei)寫柳蔭相(xiang)會(hui),下面(mian)一句(ju)可以為證(zheng)。“低鬢蟬釵落”,語本李(li)商隱《偶題二首》之一:“水文(wen)簟上琥(hu)珀枕,傍有墮釵雙翠翹。”可見(jian)仍寫枕邊情事(shi)。
由于下闋仍(reng)寫室內,故結尾二句便有了著落(luo)。一般小詞(ci)均(jun)以(yi)景語作(zuo)結,給(gei)讀者留下想象余地,此(ci)詞(ci)卻以(yi)情(qing)語取勝。其(qi)實(shi)如果從嚴要(yao)求的(de)話,這兩句不免過于狎昵,作(zuo)艷語者無(wu)以(yi)復加,卻能備受前人(ren)稱道,主要(yao)是因為(wei)它(ta)大膽(dan)地描寫了女子(zi)感(gan)情(qing)生活(huo)(huo)的(de)熱烈追求,直抒胸臆,毫無(wu)掩飾,也毫無(wu)假借,更(geng)沒有其(qi)他小詞(ci)中(zhong)(zhong)那(nei)種(zhong)欲吐還吝、扭(niu)捏作(zuo)態(tai)樣(yang)子(zi)。用今(jin)天的(de)話來講(jiang),它(ta)還打破了幾千年(nian)來溫柔敦(dun)厚的(de)詩(shi)教,表現了女主人(ren)公愛(ai)好個(ge)性自由、反抗(kang)封建禮教的(de)精(jing)神。一句話,它(ta)塑造一個(ge)生活(huo)(huo)中(zhong)(zhong)真實(shi)、人(ren)性未(wei)被扭(niu)曲的(de)人(ren),一個(ge)有血有肉、有性格特點的(de)人(ren)。就詞(ci)風(feng)而言,則于婉約中(zhong)(zhong)具(ju)豪放之筆,在唐五代詞(ci)中(zhong)(zhong)極為(wei)少見(jian)。
王士禛《花草蒙拾》:“牛(niu)給事(shi)‘須作一生拚(pan),盡君今日(ri)歡’,狎(xia)昵已極。南唐(tang)‘奴為出(chu)來難,教(jiao)君態意(yi)憐’,本此。至‘檀口微微,靠人緊把腰兒貼(tie)’,風斯(si)下矣(yi)。”
彭(peng)孫遹《金(jin)粟詞話》:“牛嶠‘須作(zuo)一生拚,盡(jin)君今日歡’,是(shi)盡(jin)頭語。作(zuo)艷詞者,無以(yi)復(fu)加。”
陳廷焯(zhuo)《白雨齋詞(ci)話足本校注》:“閑情之作(zuo),雖屬詞(ci)中下乘,然亦(yi)不易工(gong)。‘一面發嬌嗔,碎揉花打人’,惡劣之極,無足置喙。即‘須(xu)作(zuo)一生拚,盡(jin)君今日歡’,‘奴為(wei)出來(lai)難,教郎(lang)態意憐’,亦(yi)失之流(liu)蕩忘返。”
況周頤《餐櫻(ying)廡詞話》:“牛松卿的‘斂眉含笑驚’五字三層意,別一(yi)種(zhong)密法。”
王國維《人間詞話(hua)刪稿(gao)》:“詞實(shi)多以景寓情。其專作(zuo)情語(yu)而絕妙(miao)者,如牛(niu)嶠之(zhi)‘甘作(zuo)一生(sheng)拚,盡(jin)君(jun)今日歡’;顧敻之(zhi)‘換我心,為(wei)你心,始知(zhi)相憶深’;歐(ou)陽修之(zhi)‘衣帶(dai)漸寬終不悔,為(wei)伊消得人憔悴’;美(mei)成之(zhi)‘許多煩惱(nao),只(zhi)為(wei)當時,一響留情’。此等詞求(qiu)之(zhi)古今人詞中,曾不多見(jian)。”
劉永濟(ji)《唐五(wu)代(dai)兩宋詞簡析》:“此首寫(xie)男女歡(huan)會之(zhi)私情(qing)。觀七(qi)、八兩句(ju)(ju)(ju),有舍棄一(yi)切(qie)、拚卻一(yi)生(sheng)(sheng)以求暫時之(zhi)樂之(zhi)意,可知(zhi)此女必為封建制(zhi)度所束縛,以致情(qing)愛無從(cong)自由發抒。正如《西廂記》之(zhi)鶯(ying)鶯(ying),一(yi)遇張生(sheng)(sheng),便傾(qing)(qing)心相許也(ye)。三、四(si)句(ju)(ju)(ju),言歡(huan)情(qing)正洽(qia),天已將明,早晨汲井之(zhi)聲(sheng),將其驚起。而第四(si)句(ju)(ju)(ju)五(wu)字之(zhi)中,表達三種態度,寫(xie)生(sheng)(sheng)之(zhi)妙,非畫筆所能相比。后半闋(que)所寫(xie)乃臨別片時之(zhi)情(qing)事(shi)。柳煙(yan)漠(mo)漠(mo),正天方曉之(zhi)景(jing)色。‘低(di)鬢’句(ju)(ju)(ju),則臨別片時低(di)頭沉思之(zhi)態度。‘須作(zuo)一(yi)生(sheng)(sheng)拚’,又情(qing)感(gan)傾(qing)(qing)瀉之(zhi)語(yu)也(ye)。末兩句(ju)(ju)(ju)雖止十字,可抵千言萬(wan)語(yu)。”
李冰若《栩莊漫記》:“全詞(ci)情事(shi),冶艷極(ji)矣(yi)。《疑雨》《疑云》諸集,蓋導源于是。宋人(ren)如柳、黃俳調,無此古拙之筆也。”