《阿房宮(gong)賦(fu)(fu)》是唐代文學家(jia)杜牧(mu)的賦(fu)(fu)作。此賦(fu)(fu)通(tong)過對阿房宮(gong)興建及(ji)毀滅的描(miao)(miao)寫,生動形象(xiang)地總結了(le)秦朝(chao)統(tong)治者驕奢亡國的歷史教訓(xun),向唐朝(chao)統(tong)治者發出(chu)了(le)警告(gao),表現出(chu)一(yi)個正(zheng)直文人憂國憂民、匡世濟(ji)俗的情懷。全賦(fu)(fu)運用豐富的想(xiang)象(xiang),以鋪敘、夸(kua)張的手(shou)法,富于抑揚頓挫的音樂節(jie)奏(zou),展(zhan)開(kai)描(miao)(miao)寫,語(yu)言工整而不堆砌,富麗而不浮(fu)華,氣勢雄健,風(feng)格豪放。
ē
阿
páng
房宮賦
六(liu)王畢(bi),四海一(yi),蜀山(shan)兀(wu),阿房出(chu)。覆壓三(san)百余(yu)里,隔離天日。驪山(shan)北構而西折,直走(zou)咸陽。二川溶溶,流入宮墻。五(wu)步一(yi)樓,十(shi)步一(yi)閣。廊腰
màn
縵回,檐牙高啄。各(ge)抱地勢,鉤心斗角。盤(pan)盤(pan)焉(yan),囷囷焉(yan),蜂房水(shui)渦,矗不(bu)知其幾千萬(wan)落(luo)。長橋臥波,未云(yun)何(he)龍?復道行空,不(bu)霽何(he)虹?高低冥迷,不(bu)知西東。歌臺暖響(xiang),春光融(rong)融(rong)。舞殿冷袖,風雨凄(qi)凄(qi)。一日之(zhi)內,一宮之(zhi)間(jian),而氣候不(bu)齊。
妃
pín
嬪
yìng
媵
qiáng
嬙,王子皇孫,辭(ci)樓下殿,
niǎn
輦(nian)來于秦,朝(chao)歌夜弦,為(wei)秦宮(gong)人。明星(xing)熒熒,開(kai)妝(zhuang)鏡也(ye)(ye)。綠云擾擾,梳曉鬟也(ye)(ye)。渭(wei)流漲膩,棄脂水也(ye)(ye)。煙斜霧橫(heng),焚椒(jiao)蘭也(ye)(ye)。雷霆乍驚,宮(gong)車(che)過也(ye)(ye)。轆轆遠聽,杳不(bu)知其所(suo)之也(ye)(ye)。一肌一容,盡(jin)態極
yán
妍(yan),縵立遠視,而望幸焉。有不見者,三十六(liu)年。
燕趙(zhao)之(zhi)(zhi)收藏,韓魏之(zhi)(zhi)經營,齊楚之(zhi)(zhi)精(jing)英,幾(ji)世幾(ji)年(nian),
piāo
剽掠其(qi)人,倚疊如山。一旦(dan)不能有(you),輸(shu)來其(qi)間。鼎
chēng
鐺玉石,金塊(kuai)珠礫,棄(qi)擲
lǐ
邐
yǐ
迤,秦人視之(zhi),亦不甚惜。
嗟乎!一人(ren)之心,千萬(wan)人(ren)之心也。秦愛紛(fen)奢,人(ren)亦念其(qi)家。奈何取之盡
zī
錙
zhū
銖,用之(zhi)如泥沙?使負棟之(zhi)柱,多于南畝之(zhi)農夫。架梁之(zhi)椽,多于機上之(zhi)工女。釘頭磷(lin)磷(lin),多于在
yǔ
庾之(zhi)粟粒。瓦(wa)縫參差,多(duo)于(yu)周(zhou)身之(zhi)帛(bo)縷(lv)。直欄(lan)橫
jiàn
檻(jian),多于九(jiu)土之(zhi)城郭。管弦
ōu
嘔
yā
啞,多于市(shi)人之言語。使天下(xia)之人,不敢言而敢怒。獨夫之心,日益驕固。戍卒叫,函谷舉,楚人一炬,可憐焦土!
嗚呼!滅六(liu)國(guo)(guo)者,六(liu)國(guo)(guo)也,非秦(qin)(qin)也。族秦(qin)(qin)者,秦(qin)(qin)也,非天(tian)下也。嗟(jie)乎!使六(liu)國(guo)(guo)各愛其人,則(ze)足以拒(ju)秦(qin)(qin)。使秦(qin)(qin)復愛六(liu)國(guo)(guo)之人,則(ze)遞三世(shi)可至萬世(shi)而(er)為君,誰得而(er)族滅也?秦(qin)(qin)人不暇自哀(ai)(ai),而(er)后人哀(ai)(ai)之。后人哀(ai)(ai)之而(er)不鑒之,亦使后人而(er)復哀(ai)(ai)后人也。
阿房宮(gong)(gong):秦(qin)始(shi)皇在渭(wei)南(nan)建造(zao)的宮(gong)(gong)殿,始(shi)建于公元前(qian)212年(nian),至秦(qin)亡時尚(shang)未完(wan)工,遺址在今陜(shan)西西安西南(nan)阿房村。阿房,指宮(gong)(gong)殿的四(si)阿(即四(si)周(zhou))有寬(kuan)闊宏麗的曲檐。
六(liu)王畢:六(liu)國(guo)(guo)滅亡了。齊(qi)、楚、燕、韓、趙、魏六(liu)國(guo)(guo)的(de)國(guo)(guo)王,即(ji)指六(liu)國(guo)(guo)。畢,完結,指為(wei)秦國(guo)(guo)所滅。
一:統一。
蜀山兀(wu):蜀地的(de)山光禿了。兀(wu),山高而上(shang)(shang)平。這里形容山上(shang)(shang)樹木已被砍伐凈盡。
阿房(fang)出(chu):阿房(fang)宮出(chu)現了。出(chu),出(chu)現,意思是建成。
覆(fu)壓三(san)百余里(li)(li):指從(cong)渭南到咸(xian)陽覆(fu)蓋(gai)了三(san)百多里(li)(li)地(di)。這(zhe)是形容宮殿樓閣接連不斷(duan),占地(di)極廣。覆(fu)壓,覆(fu)蓋(gai)。里(li)(li),這(zhe)里(li)(li)為(wei)面積單位,不是長度(du)單位。古代五(wu)戶(hu)為(wei)一鄰(lin),五(wu)鄰(lin)為(wei)一里(li)(li)。
隔(ge)離天日:遮蔽了天日。這(zhe)是形容宮殿(dian)樓閣的高(gao)大。
驪(li)山(shan)北構(gou)而西(xi)折(zhe):(阿房宮)從(cong)驪(li)山(shan)北邊(bian)建起,折(zhe)而向(xiang)西(xi)。
直走(zou)咸陽(yang)(yang):一直通到咸陽(yang)(yang)(古咸陽(yang)(yang)在驪山西北)。走(zou),趨(qu)向(xiang)。
二川:指(zhi)渭水和樊(fan)川。
溶溶:河水寬廣(guang)而流(liu)動的(de)樣子。
廊(lang)腰(yao)縵回(hui):走廊(lang)長而(er)曲折。廊(lang)腰(yao),連(lian)接高大建筑物的走廊(lang),好像人的腰(yao)部,所(suo)以這(zhe)樣說。縵,縈(ying)繞。回(hui),曲折。
檐(yan)牙高(gao)啄(zhuo):突(tu)(tu)起(qi)的檐(yan)角(jiao)尖(jian)聳(song),猶如禽鳥仰首啄(zhuo)物。檐(yan)牙,屋檐(yan)突(tu)(tu)起(qi),猶如牙齒。
各抱地勢:各隨(sui)地形(xing)。指阿房宮的宮殿樓(lou)閣(ge)隨(sui)地形(xing)而建,彼此環(huan)抱呼應。
鉤心斗角(jiao):指(zhi)宮(gong)室結構的參差(cha)錯落(luo),精巧(qiao)工致。鉤心,指(zhi)各(ge)種(zhong)建筑(zhu)物都(dou)向中心區攢聚。斗角(jiao),指(zhi)屋角(jiao)互相對峙(zhi),好像兵戈相斗。
盤(pan)盤(pan)焉:盤(pan)旋的樣(yang)子。焉,相(xiang)當(dang)于“然”。
囷囷焉:屈曲的樣子,曲折回旋(xuan)的樣子。
蜂房水(shui)渦:像蜂房,像水(shui)渦。樓閣依山而筑,所以說像蜂房,像水(shui)渦。
矗(chu)不知其幾千(qian)萬落(luo):矗(chu)立著不知它(ta)們有(you)幾千(qian)萬座。矗(chu),高(gao)聳。落(luo),相當于“座”或(huo)者(zhe)“所”。
未云(yun)何龍:沒有云(yun)怎么出現(xian)了龍?《易經》有“云(yun)從(cong)龍”的話,所以人們認為(wei)有龍就(jiu)應(ying)該有云(yun)。這是用故作疑(yi)問的話,形(xing)容(rong)長橋似龍。
復道(dao):在樓閣之(zhi)間架木筑成的通道(dao)。因上下都(dou)有通道(dao),叫做復道(dao)。
霽:雨后天晴。
冥迷:分辨不(bu)清。
不知西(xi)東(dong)(dong):使人不能分辨東(dong)(dong)西(xi)。西(xi)東(dong)(dong),亦作“東(dong)(dong)西(xi)”。
歌(ge)臺暖響(xiang)(xiang):人們在臺上(shang)唱歌(ge),歌(ge)樂聲響(xiang)(xiang)起來,好像充滿著暖意(yi)。
春(chun)光融(rong)融(rong):如同(tong)春(chun)光那樣融(rong)和。融(rong)融(rong),和暖的樣子。
舞殿(dian)冷袖:人們在殿(dian)中舞蹈,舞袖飄(piao)拂(fu),好像帶來寒氣(qi)。
風(feng)雨(yu)凄凄:如同風(feng)雨(yu)交加那樣凄冷。
妃(fei)嬪媵嬙(qiang):統指六國王侯(hou)的(de)宮妃(fei)。她們(men)各(ge)有等級,妃(fei)的(de)等級比嬪、嬙(qiang)高。媵是陪嫁的(de)侍女,也可(ke)成為嬪、嬙(qiang)。
王(wang)子皇孫:指六國王(wang)侯的女兒、孫女。
辭樓(lou)下殿(dian):辭別六國(guo)的樓(lou)閣宮殿(dian)。
輦(nian)(nian)來于(yu)秦:乘(cheng)輦(nian)(nian)車來到秦國。
明星熒熒:光如(ru)明星閃亮(liang)。熒熒,明亮(liang)的(de)樣子。
開妝(zhuang)鏡(jing):宮人(ren)打開梳妝(zhuang)的鏡(jing)子。
漲膩:漲起了一(yi)層脂(zhi)膏。膩,指洗臉(lian)水(shui)中浮(fu)起的胭脂(zhi)、香粉。
椒蘭:兩種香料植物(wu),焚燒以(yi)熏衣物(wu)。
轆轆遠聽:車聲(sheng)越(yue)聽越(yue)遠。轆轆,車行的聲(sheng)音。
杳:遙遠得蹤(zong)跡全無。
一肌一容:任何一部分肌膚,任何一種姿容。
態(tai):指(zhi)姿態(tai)的(de)美好。
妍:美麗。
縵立:久立。縵,通“慢”。
幸:封建(jian)時代皇帝到某處(chu),叫“幸”。妃嬪受皇帝寵愛,叫“得(de)幸”。
有不(bu)見(jian)者:一作“有不(bu)得(de)見(jian)者”。
三十(shi)六年:這里指嬴政在位執政的年數。
收(shou)藏:動詞作名詞,指收(shou)藏的金玉(yu)珍寶等物。
經營:動詞(ci)作(zuo)名詞(ci),指金玉珍寶等物。
精(jing)英:形容(rong)詞(ci)作名詞(ci),精(jing)品,也有金(jin)玉珍寶等物的意思。
剽掠(lve)其(qi)人:從(cong)人民(min)那里搶(qiang)(qiang)來(lai)。剽,搶(qiang)(qiang)劫,掠(lve)奪。人,民(min)。唐人避唐太宗李世民(min)諱,改“民(min)”為(wei)“人”。
倚疊:積累。
鼎鐺玉石:把寶鼎看(kan)作(zuo)鐵鍋,把美(mei)玉看(kan)作(zuo)石頭。鐺,平底的(de)淺(qian)鍋。
金(jin)塊珠礫:把黃(huang)金(jin)看(kan)作土塊,把珍珠看(kan)作石子。
邐(li)迤:連續(xu)不斷。這里有“連接著”“到處都是”的意(yi)思。
心(xin):心(xin)意,意愿。
奈何:怎(zen)么,為(wei)什么。
錙銖(zhu):古代重量名(ming),一錙等于六銖(zhu),一銖(zhu)約等于后來的(de)一兩的(de)二十四分之一。錙、銖(zhu)連用(yong),極言其細微(wei)。
負棟(dong)之柱(zhu):承(cheng)擔棟(dong)梁(liang)的柱(zhu)子。
磷(lin)磷(lin):形容物體(ti)棱角(jiao)分明(ming)而突出(chu)。也指水中石(shi)頭(tou)突立(li)的(de)樣(yang)子。這里形容突出(chu)的(de)釘頭(tou)。
庾:露(lu)天的(de)谷倉。
檻:欄桿。
九土:九州。
管弦嘔啞:形(xing)容音樂聲音嘈雜(za)。嘔啞,象聲詞(ci),指聲音嘈雜(za)。
獨(du)夫:失去人心而(er)極端孤立的統治者。這里(li)指秦始皇(huang)。
驕固:驕縱(zong),頑固。
戍卒叫:指陳勝(sheng)吳廣起義(yi)。
函(han)(han)谷舉:劉邦于公(gong)元前206年(nian)率軍先入咸陽,推翻秦朝統(tong)治,并(bing)派(pai)兵守函(han)(han)谷關。函(han)(han)谷,關址(zhi)在今河南靈寶東北。舉,被攻占。
楚人一炬:指項羽(楚將項燕的后代)于公元前206年入(ru)咸陽,并焚燒秦的宮殿(dian),大(da)火(huo)三(san)月不滅。
嗚呼(hu):一(yi)本無此(ci)二字。
族秦(qin):滅(mie)秦(qin)。族,滅(mie)族。
嗟(jie)乎(hu):一作“嗟(jie)夫”。
使:假使。
遞:傳(chuan)遞,這里指王位順著次序(xu)傳(chuan)下去。
萬世:萬世:《史記·秦始(shi)(shi)皇(huang)本紀》載:秦始(shi)(shi)皇(huang)統一六國后(hou),“下(xia)詔曰:“朕(zhen)為始(shi)(shi)皇(huang)帝,后(hou)世以計數,二世,三世至于(yu)萬世,傳之無窮。”然而(er)秦朝僅傳二世便亡。
不暇:來不及。
哀:哀嘆。
六(liu)王畢,四海一,蜀(shu)山(shan)兀,阿房出(chu)。覆壓三百余里,隔離天日。驪山(shan)北構而西(xi)折,直走咸陽。二(er)川溶(rong)溶(rong),流(liu)入(ru)宮墻。五步(bu)一樓,十步(bu)一閣(ge)。廊腰縵回,檐牙(ya)高啄(zhuo)。各(ge)抱地勢,鉤心斗(dou)角。盤(pan)盤(pan)焉(yan),囷囷焉(yan),蜂房水渦(wo),矗不(bu)(bu)(bu)知其幾千萬落(luo)。長橋臥波,未(wei)云何(he)龍(long)?復道(dao)行空,不(bu)(bu)(bu)霽何(he)虹?高低冥(ming)迷,不(bu)(bu)(bu)知西(xi)東(dong)。歌(ge)臺暖響,春光融(rong)融(rong)。舞殿冷袖,風雨凄凄。一日之(zhi)內,一宮之(zhi)間,而氣候不(bu)(bu)(bu)齊。
六國統治結束,天(tian)下合而為(wei)一。蜀山砍伐一空(kong),阿房(fang)得以(yi)建(jian)成(cheng)。覆蓋三百余里(li),遮(zhe)天(tian)蔽(bi)日。從驪(li)山向(xiang)北構筑(zhu)而后西折,直達咸陽。渭樊二(er)川浩浩蕩蕩,流入宮(gong)墻(qiang)。五步一樓,十步一閣。走廊(lang)如綢帶回(hui)繞,飛檐像鳥嘴(zui)高(gao)(gao)(gao)啄(zhuo)。各因地勢(shi)制(zhi)宜,鉤連對湊相互配合。盤繞著呀,回(hui)旋著呀,像密集的蜂房(fang)、激流的水渦,高(gao)(gao)(gao)高(gao)(gao)(gao)矗立,不知有(you)幾千萬座。驟見(jian)長橋(qiao)臥于(yu)水波,沒(mei)有(you)云彩(cai)哪來的游龍?乍逢復道(dao)高(gao)(gao)(gao)架在天(tian)空(kong),不曾(ceng)雨(yu)晴哪來的彩(cai)虹?高(gao)(gao)(gao)低冥迷,不辨東西。臺上歌聲溫柔,一派春光融融;舞殿冷袖翻飛,一陣風(feng)雨(yu)凄(qi)凄(qi)。一日之(zhi)內(nei),一宮(gong)之(zhi)間,而氣候(hou)不同。
妃嬪媵嬙,王(wang)子皇孫,辭樓下殿,輦來于秦(qin),朝歌夜弦,為秦(qin)宮(gong)人。明星熒熒,開妝鏡也(ye)(ye)。綠云擾(rao)擾(rao),梳曉鬟也(ye)(ye)。渭流漲(zhang)膩,棄脂(zhi)水也(ye)(ye)。煙斜霧(wu)橫,焚椒蘭(lan)也(ye)(ye)。雷霆乍驚,宮(gong)車過也(ye)(ye)。轆(lu)(lu)轆(lu)(lu)遠聽,杳(yao)不知其所之也(ye)(ye)。一(yi)肌(ji)一(yi)容,盡(jin)態極妍,縵立遠視,而(er)望(wang)幸焉。有不見者,三(san)十(shi)六年。
六(liu)國的(de)妃(fei)嬪(pin)媵嬙,王子皇孫(sun),離開(kai)了(le)故國的(de)樓閣宮殿,乘車來到秦國。早(zao)上(shang)唱(chang)歌,晚上(shang)彈(dan)琴(qin),成了(le)秦國的(de)宮人(ren)(ren)。明星熒(ying)熒(ying),是她(ta)們(men)打開(kai)了(le)妝鏡;綠云擾(rao)擾(rao),是她(ta)們(men)早(zao)晨在(zai)梳(shu)理發(fa)鬟(huan);渭水泛(fan)起一層油膩,是她(ta)們(men)潑下(xia)的(de)洗(xi)臉(lian)水;煙(yan)霧彌漫,是她(ta)們(men)在(zai)焚(fen)燒椒蘭。雷霆(ting)突然(ran)驚動,是宮車在(zai)經過;車輪(lun)聲遠去,杳杳然(ran)不知(zhi)它(ta)去向(xiang)何(he)方。賣弄(nong)姿容,盡態極妍(yan)。佇(zhu)立遙(yao)望,盼望皇帝的(de)幸(xing)臨。有人(ren)(ren)未睹天顏,長(chang)達三十六(liu)年。
燕(yan)趙之收藏,韓魏之經(jing)營,齊(qi)楚之精英(ying),幾(ji)世幾(ji)年(nian),剽掠其人(ren),倚疊如山。一(yi)旦不能有,輸(shu)來其間。鼎鐺玉石,金(jin)塊珠礫,棄(qi)擲邐迤,秦人(ren)視之,亦不甚(shen)惜。
燕趙收藏的奇珍,韓(han)魏經營的寶物,齊(qi)楚保存的重器(qi),多少代多少年,掠奪(duo)自(zi)民間(jian),堆積如(ru)山(shan)。一旦國破家(jia)亡,都給運到(dao)此(ci)間(jian)。視(shi)鼎如(ru)鐺(dang),視(shi)玉如(ru)石,揮金如(ru)土,以珠(zhu)作(zuo)礫,四處拋擲,秦(qin)人(ren)見了,也(ye)不怎(zen)樣愛惜。
嗟乎!一人之(zhi)(zhi)(zhi)心(xin),千(qian)萬人之(zhi)(zhi)(zhi)心(xin)也。秦愛紛奢,人亦(yi)念其家。奈何取之(zhi)(zhi)(zhi)盡(jin)錙銖,用(yong)之(zhi)(zhi)(zhi)如泥沙?使負棟(dong)之(zhi)(zhi)(zhi)柱,多(duo)于(yu)(yu)南畝(mu)之(zhi)(zhi)(zhi)農夫。架梁之(zhi)(zhi)(zhi)椽(chuan),多(duo)于(yu)(yu)機(ji)上之(zhi)(zhi)(zhi)工女。釘(ding)頭磷(lin)磷(lin),多(duo)于(yu)(yu)在庾(yu)之(zhi)(zhi)(zhi)粟粒。瓦縫(feng)參差,多(duo)于(yu)(yu)周身之(zhi)(zhi)(zhi)帛縷(lv)。直(zhi)欄橫檻,多(duo)于(yu)(yu)九土之(zhi)(zhi)(zhi)城郭。管弦(xian)嘔啞,多(duo)于(yu)(yu)市人之(zhi)(zhi)(zhi)言語。使天下之(zhi)(zhi)(zhi)人,不敢言而(er)敢怒。獨(du)夫之(zhi)(zhi)(zhi)心(xin),日益(yi)驕固。戍卒叫(jiao),函谷舉,楚人一炬,可(ke)憐(lian)焦土!
哎呀!一(yi)(yi)個人(ren)的(de)心(xin),也(ye)就是千萬(wan)人(ren)的(de)心(xin)。秦人(ren)喜歡(huan)奢(she)侈(chi),六國人(ren)也(ye)眷念故家(jia)。為什么掠奪時(shi)一(yi)(yi)丁點(dian)兒也(ye)不放過(guo),用起(qi)來卻當成泥沙?使負荷(he)大梁的(de)柱子,比(bi)地里耕田的(de)農夫(fu)還多;架(jia)在(zai)屋梁上(shang)的(de)椽子,比(bi)機杼旁(pang)的(de)織女還多;顯(xian)眼的(de)釘頭,比(bi)糧倉里的(de)谷粒(li)還多;參差的(de)瓦縫,比(bi)人(ren)們(men)身上(shang)穿的(de)絲縷(lv)還多;縱橫的(de)欄桿,比(bi)九(jiu)州(zhou)的(de)城郭還多;嘔啞的(de)樂聲,比(bi)市上(shang)人(ren)們(men)的(de)語聲還要嘈雜。使天下的(de)人(ren),敢怒而不敢言。而獨(du)夫(fu)的(de)心(xin),日益驕傲而頑固(gu)。陳(chen)勝、吳(wu)廣振臂一(yi)(yi)呼,劉邦一(yi)(yi)舉攻占函谷;楚人(ren)項羽放了(le)一(yi)(yi)把火,可(ke)憐阿房宮(gong)成了(le)焦土。
嗚呼!滅(mie)六國(guo)(guo)者,六國(guo)(guo)也(ye),非秦(qin)(qin)(qin)也(ye)。族秦(qin)(qin)(qin)者,秦(qin)(qin)(qin)也(ye),非天下也(ye)。嗟乎!使(shi)六國(guo)(guo)各愛其人(ren)(ren),則足以拒秦(qin)(qin)(qin)。使(shi)秦(qin)(qin)(qin)復(fu)愛六國(guo)(guo)之(zhi)人(ren)(ren),則遞三世(shi)可(ke)至萬世(shi)而(er)為(wei)君(jun),誰(shui)得而(er)族滅(mie)也(ye)?秦(qin)(qin)(qin)人(ren)(ren)不暇(xia)自(zi)哀,而(er)后人(ren)(ren)哀之(zhi)。后人(ren)(ren)哀之(zhi)而(er)不鑒之(zhi),亦使(shi)后人(ren)(ren)而(er)復(fu)哀后人(ren)(ren)也(ye)。
哎呀(ya)!滅掉六國(guo)(guo)的(de),正是(shi)六國(guo)(guo),而(er)不是(shi)秦(qin)(qin)國(guo)(guo)。族滅秦(qin)(qin)國(guo)(guo)的(de),正是(shi)秦(qin)(qin)國(guo)(guo),而(er)不是(shi)天下的(de)人(ren)(ren)(ren)。哎呀(ya)!假使(shi)(shi)六國(guo)(guo)君主各(ge)自愛護他們(men)(men)自己的(de)人(ren)(ren)(ren)民,就足以抵(di)抗(kang)秦(qin)(qin)國(guo)(guo)的(de)入(ru)侵。假使(shi)(shi)秦(qin)(qin)國(guo)(guo)也能愛護六國(guo)(guo)的(de)人(ren)(ren)(ren)民,就可以傳位(wei)三世,乃至萬世而(er)為君,誰又能族滅它呢(ni)?秦(qin)(qin)人(ren)(ren)(ren)無(wu)暇自哀(ai)(ai)(ai),而(er)使(shi)(shi)后(hou)人(ren)(ren)(ren)哀(ai)(ai)(ai)憐之;后(hou)人(ren)(ren)(ren)哀(ai)(ai)(ai)憐之而(er)又不引以為借鑒的(de)話(hua),那就會使(shi)(shi)他們(men)(men)的(de)后(hou)人(ren)(ren)(ren)又來哀(ai)(ai)(ai)憐他們(men)(men)啊(a)!
《阿(a)房宮(gong)賦》寫(xie)于唐(tang)敬宗寶(bao)歷(li)元(yuan)年(825),杜牧二十三歲。當時(shi)朝廷大興土(tu)木(mu),修建宮(gong)室。杜牧借古諷(feng)今,切(qie)諫時(shi)弊。
杜牧(mu)所處的(de)(de)(de)(de)時代,政治(zhi)腐敗,階級矛盾異常尖(jian)銳(rui),而藩鎮跋扈(hu),吐蕃、南詔、回鶻等紛紛入侵(qin),更加(jia)重了人民的(de)(de)(de)(de)痛(tong)苦,大(da)唐(tang)帝國,已處于崩(beng)潰的(de)(de)(de)(de)前夕。杜牧(mu)針對(dui)這(zhe)(zhe)種形勢,極力主(zhu)(zhu)張(zhang)內平(ping)藩鎮,加(jia)強(qiang)統一(yi),外(wai)御侵(qin)略(lve),鞏固國防。為了實現(xian)這(zhe)(zhe)些理想,他(ta)希望當(dang)時的(de)(de)(de)(de)統治(zhi)者(zhe)勵精圖治(zhi)、富民強(qiang)兵,而事(shi)實恰恰和(he)他(ta)的(de)(de)(de)(de)愿望相反。唐(tang)穆宗李(li)恒(heng)以沉溺聲(sheng)色送命。接替他(ta)的(de)(de)(de)(de)唐(tang)敬(jing)宗李(li)湛,荒(huang)淫更甚(shen),“游戲無(wu)度(du),狎昵群小(xiao)”,“視朝月(yue)不(bu)再三,大(da)臣(chen)罕得進見(jian)(jian)”;又“好治(zhi)宮室,欲營別殿,制度(du)甚(shen)廣(guang)”;并命令度(du)支員外(wai)郎盧貞,“修東(dong)都宮闕及道(dao)中(zhong)行宮”,以備游幸(《通(tong)鑒》卷(juan)二四(si)三)。對(dui)于這(zhe)(zhe)一(yi)切,杜牧(mu)是憤慨而又痛(tong)心的(de)(de)(de)(de)。他(ta)在《上知己文章(zhang)啟》中(zhong)明白地說:“寶歷大(da)起宮室,廣(guang)聲(sheng)色,故作(zuo)《阿(a)房宮賦(fu)》。”可(ke)見(jian)(jian)《阿(a)房宮賦(fu)》的(de)(de)(de)(de)批判鋒(feng)芒(mang),不(bu)僅指向(xiang)秦始皇和(he)陳后(hou)主(zhu)(zhu)、隋煬帝等亡國之君,而主(zhu)(zhu)要是指向(xiang)當(dang)時的(de)(de)(de)(de)最高統治(zhi)者(zhe)。
杜(du)牧(mu)(803—853),唐(tang)代(dai)文(wen)(wen)學(xue)家。字牧(mu)之,京(jing)兆萬年(今(jin)陜西(xi)西(xi)安(an))人,宰相杜(du)佑之孫。太(tai)和(he)(he)二(er)(er)年(828)進士,曾(ceng)為江西(xi)觀察(cha)使、宣歙觀察(cha)使沈傳師和(he)(he)淮南節度使牛僧孺的幕僚,歷(li)任監察(cha)御史(shi),黃州、池(chi)州、睦州刺(ci)史(shi),后入為司勛員外(wai)郎,官(guan)終中書舍(she)人。以濟世之才自(zi)負。詩(shi)文(wen)(wen)中多(duo)指(zhi)陳時政之作。寫景抒情的小(xiao)詩(shi),多(duo)清(qing)麗生動。人謂(wei)之小(xiao)杜(du),和(he)(he)李(li)(li)商(shang)隱合(he)稱(cheng)“小(xiao)李(li)(li)杜(du)”,以別于李(li)(li)白與杜(du)甫。有《樊川(chuan)文(wen)(wen)集》二(er)(er)十卷傳世。
《阿房宮賦》被選入《古(gu)文觀(guan)止》卷七,編選者指出這篇作(zuo)(zuo)品(pin)“為(wei)隋(sui)廣(隋(sui)煬帝)、叔寶(陳后主)等人(ren)炯(jiong)戒,尤有關治體”,很有見地(di);但由于對(dui)杜牧的(de)社會環境和政治態(tai)度缺乏了解,還未能準確地(di)揭(jie)示作(zuo)(zuo)者的(de)創作(zuo)(zuo)意(yi)圖和這篇作(zuo)(zuo)品(pin)的(de)思想意(yi)義。
此賦運用典(dian)型化的(de)藝術手法,在不長的(de)篇幅中,將(jiang)宮(gong)殿建筑之恢弘壯觀,后(hou)宮(gong)之充盈(ying)嬌美,寶藏之珍貴豐奢,表現得層(ceng)次分明而具體(ti)形(xing)象,由此得出(chu)秦始皇之所(suo)以(yi)統治不能久(jiu)遠,即在于暴民取材、不施仁愛的(de)結論,為當時最高(gao)統治者提供(gong)了(le)深刻的(de)教(jiao)訓和警示(shi)。全文(wen)除了(le)具有(you)震撼人心的(de)思想力(li)量外,也具有(you)很高(gao)的(de)藝術價值(zhi)。
“六(liu)(liu)(liu)王(wang)(wang)畢(bi)(bi)(bi),四(si)(si)海一(yi)(yi)(yi),蜀山(shan)(shan)(shan)兀,阿(a)房出(chu)(chu)(chu)。”起勢雄健(jian),涵(han)蓋無(wu)(wu)窮,看似僅(jin)僅(jin)是(shi)(shi)敘(xu)(xu)事(shi),實則(ze)于(yu)敘(xu)(xu)事(shi)中(zhong)寓褒(bao)貶,為(wei)此后的(de)(de)(de)(de)許多(duo)(duo)(duo)文字(zi)(zi)埋下(xia)(xia)根(gen)子。“六(liu)(liu)(liu)王(wang)(wang)畢(bi)(bi)(bi)”“四(si)(si)海一(yi)(yi)(yi)”,一(yi)(yi)(yi)亡一(yi)(yi)(yi)興的(de)(de)(de)(de)原因(yin)和關鍵這些問題都在(zai)后文解答(da)。例如(ru)在(zai)中(zhong)間寫道:“燕趙之(zhi)(zhi)收藏,韓(han)魏之(zhi)(zhi)經(jing)營(ying),齊楚之(zhi)(zhi)精英,幾(ji)世(shi)幾(ji)年,剽掠其(qi)(qi)人(ren),倚疊如(ru)山(shan)(shan)(shan)……”則(ze)六(liu)(liu)(liu)王(wang)(wang)之(zhi)(zhi)驕奢(she)淫逸,不(bu)惜(xi)民(min)(min)力(li),已(yi)(yi)于(yu)言(yan)外見意(yi)。到(dao)了(le)(le)(le)篇末,更明(ming)確(que)地作(zuo)了(le)(le)(le)結論:“滅六(liu)(liu)(liu)國者六(liu)(liu)(liu)國也,非秦(qin)也”,“使六(liu)(liu)(liu)國各愛(ai)其(qi)(qi)人(ren),則(ze)足以(yi)(yi)拒(ju)秦(qin)”。從(cong)(cong)這里,就可以(yi)(yi)看出(chu)(chu)(chu)首句那(nei)個“畢(bi)(bi)(bi)”字(zi)(zi)下(xia)(xia)得好。“六(liu)(liu)(liu)王(wang)(wang)”之(zhi)(zhi)“畢(bi)(bi)(bi)”,其(qi)(qi)原因(yin)既(ji)(ji)(ji)在(zai)自(zi)身,那(nei)么(me),秦(qin)能(neng)統一(yi)(yi)(yi)四(si)(si)海的(de)(de)(de)(de)原因(yin),也就不(bu)言(yan)可知了(le)(le)(le)。這兩(liang)句一(yi)(yi)(yi)抑一(yi)(yi)(yi)揚,而(er)揚秦(qin)又是(shi)(shi)為(wei)更有力(li)地抑秦(qin)蓄勢。秦(qin)統一(yi)(yi)(yi)四(si)(si)海之(zhi)(zhi)后,如(ru)果吸取“六(liu)(liu)(liu)王(wang)(wang)”的(de)(de)(de)(de)教訓,“復愛(ai)六(liu)(liu)(liu)國之(zhi)(zhi)人(ren)”,就不(bu)會那(nei)么(me)迅速地被(bei)“族(zu)滅”。誰知秦(qin)王(wang)(wang)一(yi)(yi)(yi)旦變成秦(qin)始皇(huang),立刻志(zhi)得意(yi)滿,走(zou)上(shang)腐化的(de)(de)(de)(de)道路。“蜀山(shan)(shan)(shan)兀,阿(a)房出(chu)(chu)(chu)”,一(yi)(yi)(yi)因(yin)一(yi)(yi)(yi)果,反映了(le)(le)(le)一(yi)(yi)(yi)苦一(yi)(yi)(yi)樂,六(liu)(liu)(liu)個字(zi)(zi)概括了(le)(le)(le)無(wu)(wu)限深廣的(de)(de)(de)(de)內容。“兀”“出(chu)(chu)(chu)”兩(liang)字(zi)(zi),力(li)重千鈞(jun),自(zi)不(bu)待言(yan)。而(er)從(cong)(cong)“兀”到(dao)“出(chu)(chu)(chu)”的(de)(de)(de)(de)過程(cheng),更給讀者留下(xia)(xia)了(le)(le)(le)馳騁想(xiang)(xiang)像(xiang)的(de)(de)(de)(de)廣闊天地。第一(yi)(yi)(yi),舉(ju)蜀山(shan)(shan)(shan)以(yi)(yi)概秦(qin)隴之(zhi)(zhi)山(shan)(shan)(shan)。由(you)蜀山(shan)(shan)(shan)到(dao)關中(zhong)要(yao)經(jing)過“難(nan)于(yu)上(shang)青天”的(de)(de)(de)(de)蜀道,憑借人(ren)力(li)運(yun)送(song)巨大(da)的(de)(de)(de)(de)木料(liao)(liao)(liao)異(yi)常艱難(nan)。而(er)一(yi)(yi)(yi)定(ding)要(yao)取材(cai)蜀山(shan)(shan)(shan),見得秦(qin)隴一(yi)(yi)(yi)帶的(de)(de)(de)(de)樹(shu)木已(yi)(yi)經(jing)砍伐(fa)一(yi)(yi)(yi)空(kong),還不(bu)敷(fu)用(yong)。秦(qin)隴之(zhi)(zhi)山(shan)(shan)(shan)盡禿而(er)殃及蜀山(shan)(shan)(shan),直(zhi)到(dao)蜀山(shan)(shan)(shan)不(bu)剩(sheng)一(yi)(yi)(yi)木而(er)阿(a)房始“出(chu)(chu)(chu)”,則(ze)阿(a)房宮(gong)多(duo)(duo)(duo)么(me)宏大(da),秦(qin)始皇(huang)多(duo)(duo)(duo)么(me)驕奢(she)已(yi)(yi)不(bu)難(nan)想(xiang)(xiang)見。第二(er),舉(ju)木料(liao)(liao)(liao)已(yi)(yi)概其(qi)(qi)他建(jian)筑(zhu)材(cai)料(liao)(liao)(liao)。所需的(de)(de)(de)(de)木料(liao)(liao)(liao)既(ji)(ji)(ji)如(ru)此眾多(duo)(duo)(duo),則(ze)其(qi)(qi)他的(de)(de)(de)(de)建(jian)筑(zhu)材(cai)料(liao)(liao)(liao)需要(yao)多(duo)(duo)(duo)少(shao),也不(bu)難(nan)想(xiang)(xiang)見。第三(san),舉(ju)砍伐(fa)、運(yun)送(song)木料(liao)(liao)(liao)以(yi)(yi)概其(qi)(qi)他工(gong)程(cheng)。而(er)從(cong)(cong)木材(cai)及其(qi)(qi)他一(yi)(yi)(yi)切(qie)建(jian)筑(zhu)材(cai)料(liao)(liao)(liao)的(de)(de)(de)(de)砍伐(fa)、加(jia)工(gong)、運(yun)送(song)直(zhi)到(dao)合攏來建(jian)成“覆(fu)壓三(san)百余里”的(de)(de)(de)(de)阿(a)房宮(gong),都是(shi)(shi)役使人(ren)民(min)(min)進行(xing)的(de)(de)(de)(de),這中(zhong)間榨(zha)取了(le)(le)(le)多(duo)(duo)(duo)少(shao)人(ren)民(min)(min)的(de)(de)(de)(de)血汗,葬(zang)送(song)了(le)(le)(le)多(duo)(duo)(duo)少(shao)人(ren)民(min)(min)的(de)(de)(de)(de)生命(ming),也是(shi)(shi)可以(yi)(yi)想(xiang)(xiang)見的(de)(de)(de)(de)。“六(liu)(liu)(liu)王(wang)(wang)”既(ji)(ji)(ji)以(yi)(yi)“不(bu)愛(ai)其(qi)(qi)人(ren)”而(er)覆(fu)亡,秦(qin)始皇(huang)又將自(zi)己的(de)(de)(de)(de)淫樂建(jian)筑(zhu)在(zai)人(ren)民(min)(min)的(de)(de)(de)(de)苦難(nan)之(zhi)(zhi)上(shang),那(nei)么(me),從(cong)(cong)“六(liu)(liu)(liu)王(wang)(wang)”的(de)(de)(de)(de)已(yi)(yi)“畢(bi)(bi)(bi)”,是(shi)(shi)很可以(yi)(yi)預見秦(qin)的(de)(de)(de)(de)將“畢(bi)(bi)(bi)”的(de)(de)(de)(de)。
廖(liao)瑩(ying)中(zhong)《江行雜錄》上說(shuo):“杜牧(mu)之(zhi)《阿房宮(gong)(gong)賦(fu)(fu)》云(yun):‘六(liu)王畢(bi),四(si)海一(yi),蜀山兀,阿房出。’陸傪(zan)作《長(chang)(chang)城(cheng)(cheng)賦(fu)(fu)》云(yun):‘千城(cheng)(cheng)絕(jue),長(chang)(chang)城(cheng)(cheng)列(lie)。秦(qin)民竭,秦(qin)君滅。’傪(zan)輩行在(zai)牧(mu)之(zhi)前(qian),則《阿房宮(gong)(gong)賦(fu)(fu)》又祖《長(chang)(chang)城(cheng)(cheng)》句(ju)(ju)(ju)法(fa)(fa)矣。”《長(chang)(chang)城(cheng)(cheng)賦(fu)(fu)》(見《全唐(tang)文》卷六(liu)一(yi)九)以四(si)個三字句(ju)(ju)(ju)發(fa)端(duan),一(yi)句(ju)(ju)(ju)一(yi)意,層(ceng)層(ceng)逼進;又句(ju)(ju)(ju)句(ju)(ju)(ju)押(ya)韻,音節迅(xun)急,有如駿馬下坡,迅(xun)快無比。《阿房宮(gong)(gong)賦(fu)(fu)》正(zheng)與此相似,說(shuo)它“祖《長(chang)(chang)城(cheng)(cheng)》句(ju)(ju)(ju)法(fa)(fa)”,是很有見地(di)的(de)。但作賦(fu)(fu)以四(si)個三字句(ju)(ju)(ju)開頭(tou),并非始于(yu)陸參,而是創(chuang)于(yu)晉人(ren)郭(guo)璞(pu)。郭(guo)璞(pu)《井(jing)賦(fu)(fu)》云(yun):“益作井(jing),龍登(deng)天,鑿后土,洞黃泉。”此后,南朝謝惠連(lian)《雪(xue)賦(fu)(fu)》以“歲(sui)將(jiang)暮,時既昏(hun),寒風積,愁(chou)云(yun)繁(fan)”發(fa)唱,無疑(yi)受了(le)郭(guo)璞(pu)的(de)啟(qi)發(fa),卻青出于(yu)藍。《長(chang)(chang)城(cheng)(cheng)賦(fu)(fu)》學習《井(jing)賦(fu)(fu)》《雪(xue)賦(fu)(fu)》的(de)句(ju)(ju)(ju)法(fa)(fa),又比前(qian)者更勝。《阿房宮(gong)(gong)賦(fu)(fu)》則在(zai)取法(fa)(fa)前(qian)人(ren)的(de)基(ji)礎上有更多的(de)創(chuang)造,百尺(chi)竿頭(tou)更進一(yi)步(bu)。這說(shuo)明(ming)文藝創(chuang)作既貴在(zai)創(chuang)造,又需要借鑒前(qian)人(ren)。
“覆壓三百余里,隔離天日”兩句(ju)(ju),緊承(cheng)“出”字(zi),總(zong)寫阿房宮的(de)(de)規(gui)模。上(shang)(shang)句(ju)(ju)言其(qi)廣(guang),下句(ju)(ju)言其(qi)高。自“驪山(shan)北構而西折,直走咸陽(yang)”到“高低(di)冥迷,不知西東”,就廣(guang)、高兩方面作進一(yi)步的(de)(de)描寫。“五步一(yi)樓,十(shi)步一(yi)閣;廊腰縵回,檐(yan)牙高啄;各抱地勢,鉤心斗角”等句(ju)(ju),既簡練,又形象(xiang)。特別是“長橋臥波,未云(yun)(yun)何(he)龍(long)?復(fu)道行空,不霽何(he)虹(hong)”更其(qi)傳神。不說(shuo)長橋如龍(long),復(fu)道如虹(hong),而說(shuo)“未云(yun)(yun)何(he)龍(long)”,“不霽何(he)虹(hong)”,不僅筆勢跌(die)宕,而且從驚嘆語氣中(zhong)表達(da)了對(dui)那些建(jian)筑物的(de)(de)觀(guan)感,給客觀(guan)描寫涂(tu)上(shang)(shang)了濃烈的(de)(de)抒情色彩。
以上寫(xie)阿房宮(gong)(gong)的(de)宏偉瑰(gui)麗(li),已寓貶義(yi);但(dan)還不能完(wan)全說明問題。因為完(wan)成(cheng)如此宏麗(li)的(de)建筑,固然(ran)加重了(le)人民的(de)負擔;但(dan)如果在(zai)完(wan)成(cheng)之后用來做(zuo)有利于人民的(de)事情,那還是應(ying)該贊許(xu)的(de)。所以,作者在(zai)寫(xie)了(le)阿房宮(gong)(gong)的(de)宏偉瑰(gui)麗(li)之后,立刻將筆鋒(feng)伸向更重要的(de)地(di)方。“歌(ge)臺(tai)暖響,春光融融;舞(wu)殿冷袖,風雨凄凄。一日之內,一宮(gong)(gong)之間,而(er)氣(qi)候不齊。”這幾句用夸(kua)張(zhang)的(de)手(shou)法描寫(xie)了(le)歌(ge)舞(wu)之盛(歌(ge)喉吐暖,舞(wu)袖生風,以致改變了(le)氣(qi)候)。接下去,點出(chu)那些供秦始皇(huang)享(xiang)樂(le)的(de)歌(ge)舞(wu)者,乃(nai)是六國的(de)“妃嬪,王子皇(huang)孫”;既回應(ying)“六王畢”,又暗示秦統治(zhi)者的(de)前途。
從“明星熒(ying)熒(ying)”到“三(san)十六年(nian)”一段上承“為(wei)秦宮(gong)(gong)人(ren)”,這(zhe)是膾炙人(ren)口的(de)(de)一段。不(bu)直說(shuo)美人(ren)眾多,卻用明星、綠云、渭漲、霧橫比(bi)喻(yu)妝鏡(jing)、曉鬟、棄脂、焚椒(jiao),間(jian)接地寫(xie)出美人(ren)之(zhi)多,其(qi)手法已很(hen)高明。但還不(bu)止于此。通(tong)過形(xing)象(xiang)而(er)又(you)(you)貼切的(de)(de)比(bi)喻(yu),既寫(xie)了(le)美人(ren),又(you)(you)寫(xie)了(le)阿房宮(gong)(gong)。下(xia)臨渭水,高插青霄(xiao)的(de)(de)樓閣(ge),像蜂房似的(de)(de)布滿(man)空際(ji)的(de)(de)窗戶,以及當窗曉妝的(de)(de)美人(ren),都歷歷如見(jian)。而(er)寫(xie)美人(ren),又(you)(you)正是為(wei)了(le)寫(xie)秦始(shi)皇。所(suo)以,接著便寫(xie)“宮(gong)(gong)車”之(zhi)過。“宮(gong)(gong)車”日(ri)日(ri)行幸,而(er)宮(gong)(gong)人(ren)尚“有(you)不(bu)見(jian)者,三(san)十六年(nian)”,則秦始(shi)皇荒(huang)淫(yin)到何種程度,也就用不(bu)著說(shuo)穿了(le)。
這一(yi)段(duan)也(ye)(ye)(ye)是(shi)前有所承的(de)。陸傪《長(chang)城(cheng)(cheng)賦(fu)(fu)》云:“邊(bian)云夜(ye)明(ming),列(lie)云鏵也(ye)(ye)(ye);白(bai)日晝黑,揚塵沙也(ye)(ye)(ye);筑之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)登登,約之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)閣(ge)(ge)閣(ge)(ge),遠(yuan)而(er)聽(ting)也(ye)(ye)(ye),如(ru)長(chang)空散雹;蟄蟄而(er)征,沓沓而(er)營,遠(yuan)而(er)望(wang)也(ye)(ye)(ye),如(ru)大江流萍;其(qi)號呼(hu)也(ye)(ye)(ye),怒風訇;其(qi)鞭樸也(ye)(ye)(ye),血流縱橫。”《阿(a)(a)房宮(gong)賦(fu)(fu)》的(de)開頭既然取法(fa)于《長(chang)城(cheng)(cheng)賦(fu)(fu)》,那么(me)中間的(de)這一(yi)段(duan),造(zao)句(ju)(ju)、構(gou)思都(dou)有一(yi)致之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)處,可能也(ye)(ye)(ye)受了《長(chang)城(cheng)(cheng)賦(fu)(fu)》的(de)啟(qi)發。當然,如(ru)果從(cong)句(ju)(ju)式的(de)相(xiang)似方面著眼,它受《華山賦(fu)(fu)》的(de)影響(xiang)更其(qi)明(ming)顯(xian),洪邁《容齋五筆》卷(juan)七(qi)指出:“唐(tang)人作(zuo)(zuo)賦(fu)(fu),多(duo)以(yi)造(zao)語為奇。杜(du)(du)牧《阿(a)(a)房宮(gong)賦(fu)(fu)》云:‘明(ming)星(xing)熒熒,開妝鏡也(ye)(ye)(ye);綠云擾擾,梳曉鬟也(ye)(ye)(ye);渭流漲(zhang)膩(ni),棄脂水也(ye)(ye)(ye);煙斜霧橫,焚(fen)椒蘭也(ye)(ye)(ye)。雷霆乍驚,宮(gong)車過也(ye)(ye)(ye);轆轆遠(yuan)聽(ting),杳不(bu)(bu)知其(qi)所之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)也(ye)(ye)(ye)。’其(qi)比興引(yin)(yin)喻(yu),如(ru)是(shi)其(qi)侈?然楊(yang)敬之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)《華山賦(fu)(fu)》又(you)在(zai)其(qi)前,敘述猶(you)壯,曰:‘見(jian)若咫尺,田(tian)千畝矣;見(jian)若環堵,城(cheng)(cheng)千雉(zhi)矣;見(jian)若杯(bei)水,池百(bai)里矣;見(jian)若蟻(yi)垤,臺九(jiu)層(ceng)矣;醯雞往(wang)來(lai),周(zhou)東(dong)西矣;蠛蠓紛紛,秦速亡(wang)矣;蜂窠聯聯,起阿(a)(a)房矣;俄而(er)復然,立(li)建(jian)章矣;小(xiao)星(xing)奕(yi)奕(yi),焚(fen)咸陽矣;累累繭栗(li),祖龍藏(zang)矣。’……則《阿(a)(a)房宮(gong)賦(fu)(fu)》實模仿楊(yang)作(zuo)(zuo)也(ye)(ye)(ye)。”楊(yang)敬之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)《華山賦(fu)(fu)》(見(jian)《唐(tang)文粹》卷(juan)六)一(yi)脫稿,即傳誦士林(lin),轟動一(yi)時,韓愈、李(li)德裕、杜(du)(du)佑都(dou)十(shi)分贊賞(shang)。上引(yin)(yin)數句(ju)(ju),杜(du)(du)佑時常吟誦(見(jian)《容齋五筆》卷(juan)七(qi)《唐(tang)賦(fu)(fu)造(zao)語相(xiang)似》條)。杜(du)(du)佑是(shi)杜(du)(du)牧的(de)祖父,則杜(du)(du)牧熟(shu)習這篇作(zuo)(zuo)品是(shi)毫無疑問的(de)。但杜(du)(du)牧的(de)“明(ming)星(xing)熒熒”等句(ju)(ju),絕不(bu)(bu)能說是(shi)“模仿楊(yang)作(zuo)(zuo)”,而(er)是(shi)從(cong)楊(yang)作(zuo)(zuo)中吸(xi)取了有益的(de)東(dong)西加以(yi)變化,用以(yi)表現新(xin)(xin)的(de)主題(ti),具有推陳出新(xin)(xin)的(de)作(zuo)(zuo)用。
從“燕(yan)趙之收(shou)藏”到“亦不甚惜”,承(cheng)上歌舞之盛,美人之多(duo),進(jin)而寫珍寶之富。通過(guo)這一系列敘寫,形象地點出阿房(fang)宮的用(yong)途(tu),從而對(dui)秦始皇進(jin)行了鞭撻。從開頭直到這里,作者(zhe)以精練、生動的筆(bi)墨敘寫了阿房(fang)宮的興(xing)建、規模和用(yong)途(tu),沒有(you)抽象地發議(yi)論(lun)(lun),而議(yi)論(lun)(lun)已(yi)寓于其中。讀者(zhe)不難(nan)看出:用(yong)人民的血汗凝成、供統治者(zhe)享樂的阿房(fang)宮,集中地反映著人民的苦難(nan),也(ye)集中地反映著統治者(zhe)的荒淫腐(fu)化。
于是(shi),作(zuo)者(zhe)水到渠成進一步完成他的主題:寫(xie)阿房宮的毀滅,也就是(shi)寫(xie)秦統(tong)治者(zhe)的毀滅及其毀滅之故(gu),向當時(shi)的最高(gao)統(tong)治者(zhe)敲(qiao)響警鐘。
“嗟乎(hu)!一(yi)(yi)人(ren)(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)心(xin),千萬人(ren)(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)心(xin)也(ye)”,這是(shi)說“人(ren)(ren)同此心(xin)”,但繼(ji)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)而來的(de)(de)“秦愛(ai)紛奢(she)(she),人(ren)(ren)亦念其(qi)(qi)(qi)家(jia)。奈(nai)何取(qu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)盡錙(zi)銖,用(yong)(yong)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)如泥(ni)沙?”卻對秦統(tong)(tong)治(zhi)(zhi)者(zhe)(zhe)的(de)(de)殘民(min)以自肥(fei)作(zuo)(zuo)了有力的(de)(de)抨擊。以下(xia)數句(ju)尤其(qi)(qi)(qi)精彩:“使負棟之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)柱,多(duo)(duo)于(yu)(yu)(yu)南(nan)畝之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)農(nong)夫(fu)(fu);架梁之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)椽,多(duo)(duo)于(yu)(yu)(yu)機上(shang)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)工(gong)女;釘(ding)頭(tou)磷磷,多(duo)(duo)于(yu)(yu)(yu)在庾(yu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)粟粒;瓦縫參(can)差,多(duo)(duo)于(yu)(yu)(yu)周身之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)帛縷;直欄橫檻(jian),多(duo)(duo)于(yu)(yu)(yu)九(jiu)土之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)城(cheng)郭;管弦嘔啞,多(duo)(duo)于(yu)(yu)(yu)市(shi)人(ren)(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)言語(yu)。使天(tian)下(xia)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)人(ren)(ren),不(bu)敢(gan)言而敢(gan)怒。獨夫(fu)(fu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)心(xin),日(ri)(ri)益驕固(gu)(gu)。戍卒(zu)叫,函谷(gu)(gu)舉,楚(chu)人(ren)(ren)一(yi)(yi)炬(ju),可憐焦(jiao)土!”這是(shi)緊承(cheng)“嗟乎(hu)”以下(xia)各句(ju)而來的(de)(de)。“秦愛(ai)紛奢(she)(she),人(ren)(ren)亦念其(qi)(qi)(qi)家(jia)”兩句(ju),“秦”“人(ren)(ren)”并(bing)提。接(jie)著以“奈(nai)何取(qu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)盡錙(zi)銖,用(yong)(yong)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)如泥(ni)沙”的(de)(de)憤(fen)慨語(yu)總括秦的(de)(de)紛奢(she)(she)給(gei)人(ren)(ren)民(min)帶來的(de)(de)深重災(zai)難。然后用(yong)(yong)“使”字領起,擺出一(yi)(yi)系(xi)列罪證(zheng)(zheng)。秦統(tong)(tong)治(zhi)(zhi)者(zhe)(zhe)剝削(xue)、壓迫人(ren)(ren)民(min)的(de)(de)罪證(zheng)(zheng)是(shi)不(bu)勝枚舉的(de)(de)。文學創作(zuo)(zuo)的(de)(de)特點在于(yu)(yu)(yu)通過個別表(biao)現一(yi)(yi)般,因而在一(yi)(yi)篇作(zuo)(zuo)品中也(ye)用(yong)(yong)不(bu)著從各方(fang)面(mian)(mian)羅列罪證(zheng)(zheng)。作(zuo)(zuo)者(zhe)(zhe)寫的(de)(de)是(shi)《阿(a)房宮賦》,即(ji)從阿(a)房宮著筆(bi),就前半篇的(de)(de)敘寫作(zuo)(zuo)出了邏輯(ji)的(de)(de)推演。一(yi)(yi)連串用(yong)(yong)準(zhun)確的(de)(de)比喻構(gou)成的(de)(de)排句(ju),形象(xiang)地表(biao)現了“秦”與(yu)“人(ren)(ren)”、剝削(xue)者(zhe)(zhe)與(yu)被剝削(xue)者(zhe)(zhe)一(yi)(yi)樂一(yi)(yi)苦的(de)(de)兩個方(fang)面(mian)(mian)及其(qi)(qi)(qi)相互關(guan)系(xi)。一(yi)(yi)句(ju)句(ju)噴薄而出、層層推進(jin),到了“使天(tian)下(xia)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)人(ren)(ren),不(bu)敢(gan)言而敢(gan)怒”,已將火山(shan)即(ji)將爆發的(de)(de)形勢(shi)全盤(pan)托出。再用(yong)(yong)“獨夫(fu)(fu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)心(xin),日(ri)(ri)益驕固(gu)(gu)”從反面(mian)(mian)一(yi)(yi)逼,便逼出“戍卒(zu)叫,函谷(gu)(gu)舉”的(de)(de)局面(mian)(mian),農(nong)民(min)起義的(de)(de)熊熊烈(lie)火終(zhong)于(yu)(yu)(yu)埋葬(zang)了統(tong)(tong)治(zhi)(zhi)者(zhe)(zhe)。而供統(tong)(tong)治(zhi)(zhi)者(zhe)(zhe)享(xiang)樂的(de)(de)阿(a)房宮也(ye)隨之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)化為灰燼。
作者(zhe)寫(xie)(xie)《阿(a)房(fang)(fang)宮(gong)賦(fu)》,其目的(de)(de)(de)(de)(de)是給當時(shi)的(de)(de)(de)(de)(de)最(zui)高(gao)統(tong)治者(zhe)提供歷史教訓,為了豐富歷史教訓的(de)(de)(de)(de)(de)內(nei)容,從“六(liu)(liu)(liu)(liu)王畢,四海一(yi)”以下,一(yi)直是既寫(xie)(xie)秦(qin)又(you)(you)不(bu)忘六(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)。就章法說(shuo),以秦(qin)為主,以六(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)為賓;就思想意義說(shuo),以六(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)為秦(qin)的(de)(de)(de)(de)(de)前車之鑒。阿(a)房(fang)(fang)宮(gong)中的(de)(de)(de)(de)(de)無數美(mei)人(ren)(ren),乃是六(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)的(de)(de)(de)(de)(de)“妃嬪”;阿(a)房(fang)(fang)宮(gong)中的(de)(de)(de)(de)(de)無數珍寶(bao),又(you)(you)是六(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)“取掠其人(ren)(ren)”的(de)(de)(de)(de)(de)長期積(ji)累。六(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)一(yi)旦(dan)滅(mie)亡(wang)(wang)(wang),則(ze)美(mei)人(ren)(ren)“輦來(lai)于(yu)秦(qin)”,珍寶(bao)“輸來(lai)其間”;那么(me),秦(qin)一(yi)旦(dan)蹈(dao)六(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)的(de)(de)(de)(de)(de)覆轍(che),不(bu)以六(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)為鑒,最(zui)終(zhong)也(ye)是自食其果;那么(me),當時(shi)的(de)(de)(de)(de)(de)統(tong)治者(zhe)又(you)(you)走秦(qin)的(de)(de)(de)(de)(de)老路,當然也(ye)不(bu)會有更(geng)好的(de)(de)(de)(de)(de)結局。寫(xie)(xie)到這里,真可謂“筆所未到氣已吞”!接下去,還(huan)不(bu)肯正面(mian)說(shuo)破,卻以無限感慨揭示出(chu)(chu)六(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)與秦(qin)滅(mie)亡(wang)(wang)(wang)的(de)(de)(de)(de)(de)原因:“嗚呼!滅(mie)六(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)者(zhe)六(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)也(ye),非秦(qin)也(ye);族(zu)秦(qin)者(zhe)秦(qin)也(ye),非天下也(ye)。嗟乎(hu)!使六(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)各愛其人(ren)(ren),則(ze)足以拒秦(qin);使秦(qin)復愛六(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)之人(ren)(ren),則(ze)遞三世可至(zhi)萬世而(er)(er)為君,誰得(de)而(er)(er)族(zu)滅(mie)也(ye)?”既指(zhi)出(chu)(chu)六(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)與秦(qin)的(de)(de)(de)(de)(de)所以亡(wang)(wang)(wang),又(you)(you)指(zhi)出(chu)(chu)倘(tang)能“各愛其人(ren)(ren)”,就不(bu)會亡(wang)(wang)(wang)。這才將筆鋒轉向“后(hou)(hou)人(ren)(ren)”——主要是當時(shi)的(de)(de)(de)(de)(de)統(tong)治者(zhe):“秦(qin)人(ren)(ren)不(bu)暇自哀(ai),而(er)(er)后(hou)(hou)人(ren)(ren)哀(ai)之;后(hou)(hou)人(ren)(ren)哀(ai)之而(er)(er)不(bu)鑒之,亦使后(hou)(hou)人(ren)(ren)而(er)(er)復哀(ai)后(hou)(hou)人(ren)(ren)也(ye)。”行文至(zhi)此(ci),作者(zhe)以飽含(han)激情(qing)的(de)(de)(de)(de)(de)筆墨成功地(di)表現了他(ta)的(de)(de)(de)(de)(de)創作意圖。結句更(geng)有言盡(jin)意不(bu)盡(jin)的(de)(de)(de)(de)(de)特點。
在(zai)此以(yi)前總結(jie)秦亡教訓(xun)的(de)詩文很多,也(ye)有不少人能從統治者(zhe)與(yu)人民的(de)關系立(li)(li)論,但是,還(huan)沒有一篇作品像此賦(fu)一樣通過一個特殊的(de)事物(阿(a)房宮的(de)興滅),把(ba)人民與(yu)獨(du)夫的(de)尖銳對(dui)立(li)(li)揭(jie)露得如(ru)此形象、深刻。
此賦結尾的(de)一段(duan)議論(lun)(lun)也是(shi)有所借(jie)鑒(jian)(jian)的(de)。《漢書》卷七十(shi)五載京房(fang)對漢元帝說:“齊桓公、秦(qin)二世亦(yi)嘗(chang)聞此君(周(zhou)幽王、周(zhou)厲王)而(er)非笑(xiao)(xiao)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),然(ran)則,任豎刁、趙(zhao)高,政治日亂,盜(dao)賊(zei)滿山,何不(bu)(bu)(bu)以幽、厲卜之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)而(er)覺悟乎(hu)?……夫前(qian)世之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)君亦(yi)皆(jie)然(ran)矣(yi)。臣恐后(hou)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)視(shi)(shi)今(jin),猶今(jin)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)視(shi)(shi)前(qian)也。”《通(tong)鑒(jian)(jian)·唐紀·貞觀十(shi)一年(nian)》所載馬周(zhou)的(de)議論(lun)(lun)也與此相類似:“蓋幽、厲嘗(chang)笑(xiao)(xiao)桀、紂矣(yi),煬帝亦(yi)笑(xiao)(xiao)周(zhou)、齊矣(yi),不(bu)(bu)(bu)可使(shi)后(hou)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)笑(xiao)(xiao)今(jin)如(ru)今(jin)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)笑(xiao)(xiao)煬帝也。”不(bu)(bu)(bu)難看出(chu),杜(du)牧“后(hou)人(ren)(ren)哀(ai)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)而(er)不(bu)(bu)(bu)鑒(jian)(jian)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)”的(de)議論(lun)(lun),是(shi)和京房(fang)、馬周(zhou)的(de)議論(lun)(lun)一脈相承的(de)。后(hou)人(ren)(ren)只(zhi)“笑(xiao)(xiao)”前(qian)人(ren)(ren)、“哀(ai)”前(qian)人(ren)(ren),卻不(bu)(bu)(bu)肯引以為鑒(jian)(jian),硬是(shi)要蹈前(qian)人(ren)(ren)的(de)覆轍,就只(zhi)能(neng)使(shi)“后(hou)人(ren)(ren)而(er)復(fu)哀(ai)后(hou)人(ren)(ren)”、復(fu)“笑(xiao)(xiao)”后(hou)人(ren)(ren),這的(de)確是(shi)可悲的(de)。
明(ming)人吳訥在《文(wen)章(zhang)辨體序說(shuo)》中(zhong)引了《古賦辨體》里對《阿房宮賦》的(de)(de)(de)(de)(de)幾句評語(yu),然后說(shuo):“吁(yu)!先(xian)(xian)正有云:‘文(wen)章(zhang)先(xian)(xian)體制而后文(wen)辭(ci)。’學賦者其致(zhi)思焉!”把文(wen)章(zhang)體裁看得比(bi)內容還重要,這(zhe)顯(xian)然是荒謬的(de)(de)(de)(de)(de)。何況(kuang)說(shuo)《阿房宮賦》“太(tai)半是論體”,也不完(wan)全符(fu)合(he)事實。作者先(xian)(xian)以約占全文(wen)三分(fen)之二的(de)(de)(de)(de)(de)篇幅簡練(lian)地(di)敘述,生動地(di)描寫了阿房宮的(de)(de)(de)(de)(de)興建、規(gui)模(mo)和用途,形象鮮明(ming)而含意深廣(guang)。“嗟(jie)乎(hu)”以下,當然發了議(yi)論。但是,第一,議(yi)論中(zhong)有描寫。例如(ru)“使負棟之柱(zhu),多于南畝之農夫”以下一段,不加判斷(duan),只用農民、工女及其所生產的(de)(de)(de)(de)(de)粟粒、帛(bo)縷等(deng)的(de)(de)(de)(de)(de)數量與阿房宮的(de)(de)(de)(de)(de)柱(zhu)、椽(chuan)、釘、瓦等(deng)相(xiang)比(bi)較,而階(jie)級(ji)矛盾的(de)(de)(de)(de)(de)尖銳化(hua)已見于言(yan)外。第二,議(yi)論帶有濃烈的(de)(de)(de)(de)(de)抒(shu)情(qing)性。以“嗟(jie)乎(hu)”“嗚呼”開頭的(de)(de)(de)(de)(de)各段,都洋溢著(zhu)憤慨、痛惜(xi)與哀怨交織成的(de)(de)(de)(de)(de)復雜情(qing)感。
這篇文(wen)章熔敘事(shi)、抒情、議論于一爐(lu),概括敘寫與細致(zhi)描摹有機結合(he),駢散相間,錯落有致(zhi),以氣貫通,情理融會,既富于形象性,又有極大的氣勢(shi),在(zai)藝術(shu)技巧上(shang)極見(jian)才思。全文(wen)氣勢(shi)貫注(zhu),語言的排比(bi)錯落安排得很恰當。而最(zui)出色的是藝術(shu)想象入微,如“各抱地勢(shi),鉤(gou)心(xin)斗角”,“高低(di)冥迷,不知西(xi)東(dong)”,“一日之內,一宮之間,而氣候不齊”,“轆轆遠聽,杳不知其所之也”。以及“嗟乎”以下一段(duan)中的那些對比(bi),都是字(zi)字(zi)平易而意境(jing)盡出,這正是新體文(wen)賦所追求的藝術(shu)境(jing)界(jie)。
宋(song)·陳長方《步里客談》:《阿房宮賦(fu)》只(zhi)是篇末說秦及六國處佳。若(ruo)釘頭粟粒等語,俳優不如。
宋·王楙《野客叢書(shu)》:杜牧(mu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)《阿房宮賦》曰(yue):“明(ming)星(xing)熒(ying)熒(ying),開(kai)妝鏡(jing)也(ye);綠云擾(rao)擾(rao),梳曉鬟也(ye)。渭流漲膩,棄脂水也(ye);煙斜霧(wu)橫,焚椒蘭(lan)也(ye)。雷霆乍驚,宮車過(guo)也(ye);轆(lu)轆(lu)遠聽,杳不(bu)知其所之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)也(ye)。”楊敬之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)《華山賦》曰(yue):“見若(ruo)咫尺,田千(qian)畝(mu)矣;見若(ruo)環堵,城千(qian)雉矣。見若(ruo)杯水,池(chi)百里矣;見若(ruo)蟻堙,臺九層矣。醯(xi)雞往來,周東(dong)西矣;蠛蠓紛紛,秦速(su)亡矣。蜂窠聯聯,起(qi)阿房矣;俄而復然(ran),立建章矣。小星(xing)奕奕,焚咸(xian)陽(yang)矣;累累繭栗,祖(zu)龍藏矣。”二文同一機杼也(ye)。或(huo)者讀(du)《阿房宮賦》,至(zhi)“歌臺暖響,春光融(rong)融(rong);舞殿(dian)冷(leng)袖,風雨凄凄。(一日(ri)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)內),一宮之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)間,而氣候不(bu)齊。”擊節嘆賞,以謂善形(xing)容廣大如此(ci)。仆謂牧(mu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)此(ci)意,蓋體魏卞蘭(lan)《許昌宮賦》曰(yue):“其陰(yin)則望舒涼室,羲和溫(wen)房。隆冬(dong)御(yu)絺,盛夏重裘。一宇之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)深邃(sui),致寒暑于(yu)陰(yin)陽(yang)。”非出于(yu)此(ci)乎?
宋·謝枋(fang)得《文章規范》:宏壯巨麗,馳騁上下,累數百(bai)言,至“楚人一炬,可憐焦土”,其論盛衰之理,判于此矣。末一段尤含鑒戒(jie),讀(du)之有余味焉。
宋·史繩祖《學(xue)齋占畢》卷二:杜牧之(zhi)(zhi)(zhi)《阿(a)房宮賦(fu)》:“長(chang)(chang)橋(qiao)臥(wo)(wo)波(bo),未云(yun)(yun)何龍(long)(long)”,正(zheng)本(ben)原是“云(yun)(yun)”字(zi),后(hou)(hou)人(ren)(ren)傳(chuan)寫訛(e)云(yun)(yun)“未雩(yu)何龍(long)(long)”,殊為(wei)無(wu)理。杜之(zhi)(zhi)(zhi)意蓋謂(wei)長(chang)(chang)橋(qiao)之(zhi)(zhi)(zhi)臥(wo)(wo)波(bo)上,如(ru)(ru)龍(long)(long)之(zhi)(zhi)(zhi)未得(de)云(yun)(yun),而(er)飛去正(zheng)如(ru)(ru)蛟龍(long)(long)得(de)云(yun)(yun)雨,感終非池中物之(zhi)(zhi)(zhi)義。若(ruo)加以(yi)雩(yu)”字(zi),則(ze)不(bu)惟無(wu)義,兼亦錯誤讀(du)龍(long)(long)字(zi)耳。《左傳(chuan)》“龍(long)(long)見(jian)而(er)雩(yu)”注;謂(wei)龍(long)(long)星也。龍(long)(long)星未見(jian),則(ze)不(bu)之(zhi)(zhi)(zhi)雩(yu)。今(jin)日未雩(yu),則(ze)龍(long)(long)當(dang)未見(jian),何形可(ke)(ke)見(jian)。龍(long)(long)又(you)(you)星名,何有于長(chang)(chang)橋(qiao)之(zhi)(zhi)(zhi)勢(shi)哉!又(you)(you)此(ci)賦(fu)善(shan)于用事。凡作(zuo)文之(zhi)(zhi)(zhi)法,經(jing)(jing)可(ke)(ke)證(zheng)史,史不(bu)可(ke)(ke)證(zheng)經(jing)(jing),前代(dai)史可(ke)(ke)證(zheng)后(hou)(hou)代(dai)史,后(hou)(hou)代(dai)不(bu)可(ke)(ke)證(zheng)前。如(ru)(ru)《阿(a)房宮賦(fu)》所(suo)用事,不(bu)出于秦時(shi),只“煙斜霧橫,焚(fen)椒(jiao)(jiao)蘭也”兩句,尤(you)不(bu)可(ke)(ke)及(ji)(ji)。六經(jing)(jing)民以(yi)椒(jiao)(jiao)蘭為(wei)香(xiang)(xiang),如(ru)(ru)“有椒(jiao)(jiao)其(qi)馨,其(qi)臭如(ru)(ru)蘭”,有國香(xiang)(xiang)是也,《楚辭》本(ben)只以(yi)椒(jiao)(jiao)蘭為(wei)香(xiang)(xiang),如(ru)(ru)“椒(jiao)(jiao)漿蘭膏(gao)”是也。沉檀龍(long)(long)麝(she)等(deng)字(zi)皆出于漢(han),西京以(yi)后(hou)(hou)詞人(ren)(ren)方引用。至唐人(ren)(ren)詩文,則(ze)盛引沉檀龍(long)(long)麝(she)為(wei)香(xiang)(xiang),而(er)不(bu)及(ji)(ji)椒(jiao)(jiao)蘭矣。牧此(ci)賦(fu)獨引用椒(jiao)(jiao)蘭,是不(bu)以(yi)秦時(shi)所(suo)無(wu)之(zhi)(zhi)(zhi)物為(wei)香(xiang)(xiang)也。只如(ru)(ru)近世文人(ren)(ren)作(zuo)漢(han)宮詞、婕妤怨、明妃曲,而(er)引用梅(mei)樁蓮步字(zi),尤(you)為(wei)可(ke)(ke)笑。此(ci)皆齊末以(yi)后(hou)(hou)事,漢(han)時(shi)寧(ning)見(jian)此(ci)而(er)效之(zhi)(zhi)(zhi)耶(ye)?劉觀堂可(ke)(ke)謂(wei)不(bu)善(shan)用事,為(wei)事所(suo)使,殆(dai)謂(wei)此(ci)也。
元·祝堯《古(gu)賦(fu)辨體(ti)》:《阿(a)(a)房宮賦(fu)》,賦(fu)也。前半篇(pian)造句猶是(shi)賦(fu),后半篇(pian)議(yi)論俊發,醒人心目(mu),自是(shi)一段好文字。賦(fu)文本體(ti),恐不如此。以至宋朝(chao)諸人之(zhi)(zhi)賦(fu),大抵(di)皆用此格。……杜牧之(zhi)(zhi)《阿(a)(a)房宮賦(fu)》,古(gu)今膾炙;但太半是(shi)論體(ti),不復可專目(mu)為(wei)賦(fu)矣。毋亦惡俳律之(zhi)(zhi)過(guo)而特尚理以矯之(zhi)(zhi)乎?
明·吳(wu)景旭《歷代(dai)詩話》:王(wang)勉夫謂(wei):“……杜、楊(yang)二文(wen),同一機杼(zhu)。洪(hong)容齋謂(wei),敬之賦內數語,杜佑、李(li)德(de)裕常所誦念,牧之乃(nai)佑孫,則《阿(a)(a)房(fang)(fang)(fang)宮(gong)賦》實模仿楊(yang)作也。《江行(xing)雜錄(lu)》云,牧之《阿(a)(a)房(fang)(fang)(fang)宮(gong)賦》:‘六王(wang)畢,四海一。蜀山兀,阿(a)(a)房(fang)(fang)(fang)出(chu)。’陸傪(zan)《長(chang)城賦》:‘千(qian)城絕,長(chang)城列。秦民(min)竭,秦君滅。’輩行(xing)在牧之前,則《阿(a)(a)房(fang)(fang)(fang)》又祖《長(chang)城》句法矣。”
清·金(jin)圣嘆《天下才子必讀書(shu)》卷十(shi)二:方奇極麗(li),至矣(yi)(yi)盡矣(yi)(yi),都(dou)是(shi)一篇最清出(chu)文(wen)字(zi)。文(wen)章至此心枯血竭矣(yi)(yi)。逐(zhu)字(zi)細細讀之。
清·吳楚材、吳調侯《古文觀止》卷七:前(qian)幅極寫阿房之(zhi)(zhi)瑰麗,不(bu)是羨慕其奢華,正以(yi)見驕(jiao)橫(heng)斂怨(yuan)之(zhi)(zhi)至,而民不(bu)堪命也,便伏有不(bu)愛六國之(zhi)(zhi)人意在(zai)。所(suo)以(yi)一(yi)炬之(zhi)(zhi)后(hou)回(hui)視向來瑰麗,亦復何有!以(yi)下因盡(jin)情痛悼之(zhi)(zhi),為(wei)隋(sui)廣、叔寶(bao)等人炯戒,尤有關治體。不(bu)若《上林》《子虛》,徒逢君之(zhi)(zhi)過(guo)也。
清·林云(yun)銘《古文(wen)析義》卷十三(san):此等題目,止要形容得(de)壯麗無比,虧(kui)他(ta)起手單刀直(zhi)入,慢把阿(a)房宮點出(chu),不(bu)用(yong)閑(xian)話,遂趁筆寫(xie)得(de)如此高大。若徒然(ran)高大,何(he)足為奇,乃(nai)其中之(zhi)(zhi)結構處,則(ze)有樓閣,其多已如彼,空闊(kuo)處,則(ze)有長橋復道(dao)其雄又如此。抑何(he)如壯留(liu)也。然(ran)宮言(yan)中無可為樂,亦覺(jue)減價,乃(nai)稽歌舞之(zhi)(zhi)人,皆合六(liu)國(guo)(guo)之(zhi)(zhi)殊色(se),接應不(bu)暇,即有可為樂矣。使奇珍不(bu)列(lie)于前,本(ben)(ben)非全美,乃(nai)稽其充牣之(zhi)(zhi)寶,皆兼(jian)六(liu)國(guo)(guo)之(zhi)(zhi)后積,視猶糞壤。則(ze)阿(a)房曠古無比也,豈不(bu)信哉!但其并(bing)作,非出(chu)鬼(gui)輸神運,皆竭民(min)之(zhi)(zhi)財(cai)力而為之(zhi)(zhi)。民(min)心(xin)既(ji)失(shi),豈能(neng)獨樂,則(ze)天下(xia)之(zhi)(zhi)族(zu)秦(qin),竟(jing)為秦(qin)滅六(liu)國(guo)(guo)之(zhi)(zhi)續,可謂千(qian)古永鑒(jian)矣。蜀山費盡斬伐(fa),末后止還他(ta)一片(pian)焦土(tu)。盛極而衰,理本(ben)(ben)如此。篇(pian)中十三(san)易韻,末以感慨發垂戒意,千(qian)古僅作。
清·王士禎《池北偶談》卷十(shi)二(er):杜牧之《阿(a)(a)(a)房(fang)(fang)宮(gong)賦(fu)》,文之奇不(bu)必言,然于(yu)事實殊戾。按《史》:始(shi)皇三十(shi)五(wu)年,營(ying)造朝宮(gong)渭南(nan)上林苑(yuan)中,先(xian)作(zuo)(zuo)前殿(dian)阿(a)(a)(a)房(fang)(fang)。阿(a)(a)(a)房(fang)(fang)宮(gong)未(wei)成。二(er)世元(yuan)年,還至咸陽(yang),曰:“先(xian)帝(di)為(wei)咸陽(yang)朝廷小,故營(ying)阿(a)(a)(a)房(fang)(fang)為(wei)堂室(shi)。今釋阿(a)(a)(a)房(fang)(fang)宮(gong)弗就(jiu),是(shi)彰先(xian)帝(di)舉事過也。”復作(zuo)(zuo)阿(a)(a)(a)房(fang)(fang)宮(gong)。二(er)年冬,右丞(cheng)相去(qu)疾、左丞(cheng)相斯(si)、將軍馮(feng)劫諫止作(zuo)(zuo)阿(a)(a)(a)房(fang)(fang)宮(gong)作(zuo)(zuo)者(zhe)。二(er)世怒,下(xia)(xia)去(qu)疾等吏(li)。去(qu)疾、劫自殺,斯(si)就(jiu)五(wu)刑。是(shi)終(zhong)秦之世,阿(a)(a)(a)房(fang)(fang)宮(gong)未(wei)成也。又考《史》:二(er)十(shi)六年秦每破諸侯(hou),寫放其宮(gong)室(shi),作(zuo)(zuo)之咸陽(yang)北坂上,南(nan)臨渭,自雍(yong)門以東,殿(dian)屋復道,周閣相屬。所得美(mei)人鐘鼓以充(chong)入(ru)之。則牧之所賦(fu)“妃嬪(pin)媵嬙,王子皇孫,辭樓下(xia)(xia)殿(dian),輦來于(yu)秦。朝歌夜(ye)弦,為(wei)秦宮(gong)人”者(zhe),指此。此實不(bu)名(ming)阿(a)(a)(a)房(fang)(fang)宮(gong),而謂“有不(bu)見者(zhe)三十(shi)六年”,非阿(a)(a)(a)房(fang)(fang)事實矣。“予既辨此,后讀(du)程大昌《雍(yong)錄(lu)》、趙(zhao)與時《賓退(tui)錄(lu)》皆已辨之,大略相同。聊存之。