陸(lu)(lu)九(jiu)淵生于紹興(xing)九(jiu)年(nian)二月乙亥(1139年(nian)3月26日)辰時(shi),陸(lu)(lu)九(jiu)淵出生時(shi),出身于一個九(jiu)世(shi)同居、闔門(men)(men)(men)百(bai)口的(de)封建世(shi)家(jia),他的(de)八世(shi)祖(zu)陸(lu)(lu)希聲曾在唐(tang)昭宗時(shi)任宰相,五(wu)代末因(yin)避(bi)戰亂遷(qian)居金溪(xi),遂“買田治生,貲高(gao)閭里”(《陸(lu)(lu)九(jiu)淵集》卷二十七《行狀(zhuang)》),成為地(di)方上有(you)名的(de)豪門(men)(men)(men)大族。金溪(xi)陸(lu)(lu)族經過幾代變(bian)遷(qian),到陸(lu)(lu)九(jiu)淵出生時(shi),經濟已(yi)(yi)經衰落(luo),只有(you)10畝左(zuo)右的(de)菜田和一處藥鋪(pu)、一處塾館(guan)。但至(zhi)此,陸(lu)(lu)門(men)(men)(men)已(yi)(yi)有(you)二百(bai)多年(nian)的(de)歷(li)史,仍保有(you)宗族大家(jia)的(de)風度。
陸(lu)(lu)氏有家學(xue)淵源,陸(lu)(lu)九(jiu)淵的八世祖陸(lu)(lu)希聲“論著甚多”,高祖陸(lu)(lu)有程“博(bo)學(xue),于書無所不觀” (《年譜》,《陸(lu)(lu)九(jiu)淵集》卷三十(shi)六(liu))。到(dao)陸(lu)(lu)九(jiu)淵父親這(zhe)一代(dai)雖(sui)已家業衰落,只靠經營醫藥(yao)和教書授學(xue)來(lai)維持(chi)家計,但仍“以學(xue)行(xing)為里(li)人所宗,嘗采司馬氏冠婚(hun)喪祭儀行(xing)于家”(《宋史·陸(lu)(lu)九(jiu)齡傳》)。陸(lu)(lu)門家風整肅,聞名州里(li),甚至受到(dao)孝宗皇帝的稱贊。
陸(lu)門治家(jia)(jia)依靠嚴(yan)格執行宗(zong)法(fa)倫(lun)理,同時,也(ye)靠家(jia)(jia)庭成(cheng)員發揮各(ge)自(zi)的積極(ji)性、主動性,各(ge)盡其能,各(ge)供其職。生(sheng)在這(zhe)(zhe)樣的家(jia)(jia)庭氛圍中(zhong),從小耳濡目染,長大(da)成(cheng)人(ren)后親(qin)自(zi)管家(jia)(jia),這(zhe)(zhe)樣的生(sheng)活(huo)經歷對于(yu)陸(lu)九淵形(xing)成(cheng)對社(she)會國(guo)家(jia)(jia)的參與(yu)意識會有(you)很大(da)影響,也(ye)許(xu),這(zhe)(zhe)就是陸(lu)氏兄弟形(xing)成(cheng)“專務踐履(lv)”之學(xue)的學(xue)問(wen)起(qi)點(dian)吧。
陸九(jiu)淵出生(sheng)時,其父因兒(er)子(zi)(zi)(zi)多,打(da)算讓鄉人收養,長(chang)兄陸九(jiu)思(si)的(de)妻(qi)子(zi)(zi)(zi)剛好生(sheng)有兒(er)子(zi)(zi)(zi),陸九(jiu)思(si)即令妻(qi)乳九(jiu)淵,而將自己(ji)的(de)兒(er)子(zi)(zi)(zi)給別(bie)人奶喂。
陸(lu)九(jiu)淵(yuan)后來侍兄嫂如侍父母(mu)。陸(lu)九(jiu)淵(yuan)自幼聰穎好學(xue),喜歡究問根底,提出(chu)自己的見解(jie)。三四(si)歲時,問其(qi)(qi)(qi)父“天地何所窮際”,父笑而不答,他(ta)就日夜(ye)苦思冥想。長大(da)后讀(du)古書至“宇宙”二字解(jie)說時,終(zhong)于弄明白了其(qi)(qi)(qi)中奧妙。他(ta)初讀(du)《論語》,即指出(chu)其(qi)(qi)(qi)訛(e)誤之處。
乾道(dao)八年(nian)(1172年(nian)),三十四歲的(de)陸(lu)九淵(yuan)考中(zhong)進(jin)士,初(chu)任隆興(xing)府靖安(an)(今(jin)江西靖安(an))縣主(zhu)簿(bu),后調(diao)建寧府崇安(an)(今(jin)福建崇安(an))縣主(zhu)簿(bu)。
大(da)約十年后,他(ta)被薦為國子監正,不(bu)久(jiu),又遷“編修敕(chi)令(ling)所”的“刪定(ding)官(guan)”。陸(lu)九淵少(shao)年時(shi)曾(ceng)讀(du)三(san)國、六朝史,有感于當時(shi)“夷狄亂華,后又聽(ting)長(chang)輩講(jiang)“靖康之(zhi)恥”,于是曾(ceng)剪斷指甲,學習弓馬,慨然要(yao)為大(da)宋朝廷(ting)復(fu)仇(chou)。在任“刪定(ding)官(guan)”時(shi),他(ta)便(bian)“訪(fang)知(zhi)勇(yong)士,與議恢(hui)復(fu)大(da)略”,朝廷(ting)論(lun)(lun)對時(shi),“遂(sui)陳五論(lun)(lun):一論(lun)(lun)仇(chou)恥未(wei)復(fu),愿博求天(tian)下之(zhi)俊杰,相與舉論(lun)(lun)道經邦之(zhi)職;二論(lun)(lun)愿致(zhi)尊(zun)德樂道之(zhi)誠;三(san)論(lun)(lun)知(zhi)人之(zhi)難(nan);四論(lun)(lun)事當馴致(zhi)而不(bu)可驟(zou);五論(lun)(lun)人主(zhu)不(bu)當親(qin)細事。”(《宋史·陸(lu)九淵傳》)
淳熙十三年(1186年),陸九淵在朝(chao)中提出:任賢(xian)、使能(neng)、賞功、罰罪是醫國“四(si)君子湯”,得到孝(xiao)宗(zong)贊許(xu)。同年,被(bei)差管臺州崇道觀(guan),因這只是個管理道觀(guan)的(de)閑職,于是他便歸江西象(xiang)山書院(位(wei)于今江西省貴溪縣)講學,匯(hui)集(ji)了四(si)方學者(zhe)。
紹熙二年(1191年),出知荊門軍(轄今湖北荊門、當(dang)陽兩縣(xian)),政績顯著,社會風氣大(da)(da)變。丞相周必(bi)大(da)(da)稱(cheng)贊說:荊門之政是(shi)(shi)陸(lu)(lu)九(jiu)(jiu)淵(yuan)事(shi)(shi)事(shi)(shi)躬行的結果。他慨嘆于靖康間北宋被滅的慘痛事(shi)(shi)件,和四(si)方(fang)志士交結,除將作(zuo)監丞,因給事(shi)(shi)中王信反對,落職還鄉。陸(lu)(lu)九(jiu)(jiu)淵(yuan)當(dang)時(shi)(shi)名望已高,每開講席,學(xue)者群集(ji),“戶外履滿(man),耆老扶杖觀聽(ting)”。他自號“象(xiang)山(shan)翁”,學(xue)者尊為“象(xiang)山(shan)先生”。當(dang)時(shi)(shi)荊門是(shi)(shi)南(nan)宋邊(bian)地,處江漢(han)之間,為四(si)戰之地,有著重大(da)(da)的戰略(lve)意義(yi);但是(shi)(shi)實際防務極(ji)差,連城墻也(ye)沒有。他“乃請于朝而城之”。經過一年左右的認真(zhen)治理,“政行令修,民俗為變”。
紹熙三年十(shi)二月(1193年)的一(yi)天,陸(lu)九(jiu)淵(yuan)對(dui)(dui)親近(jin)之人說(shuo)(shuo):“先教授兄有志于(yu)天下,竟(jing)得不到施展就要離(li)開(kai)人世了。”又對(dui)(dui)家人說(shuo)(shuo):“我(wo)將(jiang)死矣。”還對(dui)(dui)僚臣說(shuo)(shuo):“我(wo)將(jiang)告(gao)終。”適逢祈禱下雪,第(di)二天,雪果(guo)飄下,陸(lu)九(jiu)淵(yuan)乃沐浴更衣端坐,兩天后(十(shi)二月十(shi)四(si)日,即(ji)1193年1月18日)安然去(qu)世,享年五十(shi)四(si)歲。棺殮時(shi),官員(yuan)百姓痛(tong)哭(ku)祭奠,滿(man)街滿(man)巷(xiang)充塞著(zhu)吊唁的人群。出殯時(shi),送葬(zang)者多達數千(qian)人,歸(gui)葬(zang)于(yu)金(jin)溪青(qing)田。
宋寧宗嘉定十(shi)年(1217年),賜謚“文安”。
明武宗正德十(shi)六(liu)年(nian)(1521年(nian)),在金溪縣城衙門前為陸九淵建有“百世大(da)儒”坊,兩側鐫(juan)刻“學茍知(zhi)本六(liu)經皆注腳,事屬分內(nei)千經有同心”對聯。
陸九淵(yuan)官(guan)位不顯,學(xue)術上(shang)也無師承,但(dan)他融合孟子“萬物(wu)皆(jie)備于(yu)我(wo)”和“良(liang)知”、“良(liang)能”的(de)觀(guan)點,所(suo)謂心(xin)(xin)(xin)既(ji)是(shi)孟子所(suo)說(shuo)的(de)我(wo),認(ren)為(wei)我(wo)生萬物(wu)生,我(wo)死(si)萬物(wu)死(si)。提出(chu)“心(xin)(xin)(xin)即理(li)”的(de)哲學(xue)命(ming)題,形成一(yi)個新的(de)學(xue)派——“心(xin)(xin)(xin)學(xue)”。天理(li)、人(ren)(ren)理(li)、物(wu)理(li)只(zhi)在吾(wu)心(xin)(xin)(xin)中(zhong),心(xin)(xin)(xin)是(shi)唯(wei)一(yi)實(shi)在:“宇宙(zhou)是(shi)吾(wu)心(xin)(xin)(xin),吾(wu)心(xin)(xin)(xin)便(bian)是(shi)宇宙(zhou)”,認(ren)為(wei)心(xin)(xin)(xin)即理(li)是(shi)永恒(heng)不變(bian)的(de):“千(qian)萬世之(zhi)前,有圣人(ren)(ren)出(chu)焉,同(tong)此心(xin)(xin)(xin)同(tong)此理(li)也;千(qian)萬世之(zhi)后,有圣人(ren)(ren)出(chu)焉,同(tong)此心(xin)(xin)(xin)同(tong)此理(li)也。”人(ren)(ren)同(tong)此心(xin)(xin)(xin),心(xin)(xin)(xin)同(tong)此理(li)。往古(gu)來(lai)今,概(gai)莫(mo)能外。陸九淵(yuan)認(ren)為(wei)治學(xue)的(de)方法,主(zhu)要是(shi)“發明本心(xin)(xin)(xin)”,不必多讀(du)書(shu)外求,“學(xue)茍(gou)知本,六經(jing)皆(jie)我(wo)注腳”。
陸九淵(yuan)是中國南宋時(shi)期最(zui)富有個性的(de)哲學(xue)(xue)(xue)思想家和(he)文(wen)化教(jiao)育家,在(zai)程(cheng)朱理學(xue)(xue)(xue)集大(da)成(cheng)之際(ji),他以高度的(de)學(xue)(xue)(xue)術(shu)責任感和(he)深(shen)邃的(de)理論洞察(cha)力,最(zui)早發現了理學(xue)(xue)(xue)內化道路(lu)潛在(zai)的(de)支離傾向和(he)教(jiao)條隱患,成(cheng)功(gong)地開拓(tuo)出一條自吾心上達宇宙的(de)外(wai)化道路(lu),為宋明新(xin)儒(ru)學(xue)(xue)(xue)思潮從朱子學(xue)(xue)(xue)到陽明學(xue)(xue)(xue)的(de)心學(xue)(xue)(xue)轉(zhuan)向創造了必要的(de)學(xue)(xue)(xue)術(shu)條件(jian)。
陸九淵(yuan)承(cheng)認(ren)王(wang)安石英(ying)才(cai)蓋世,不(bu)合流俗,但(dan)認(ren)為王(wang)安石學(xue)(xue)術上(shang)沒有觸及(ji)根本,不(bu)茍同其政(zheng)治改(gai)革。對(dui)“靖(jing)康之變(bian)”胸懷(huai)復仇雪恥(chi)之大(da)義,故訪求智(zhi)勇之士(shi),共謀恢復失地。任地方(fang)官時(shi),政(zheng)績(ji)頗著,而不(bu)忘(wang)教(jiao)育,常授徒(tu)講(jiang)(jiang)學(xue)(xue)。去官歸里(li)后,他在學(xue)(xue)宮內(nei)設(she)講(jiang)(jiang)席,貴賤老少都趕來(lai)聽講(jiang)(jiang),據《象山年譜(pu)》稱(cheng),“從(cong)游之盛,未見有此”。
講學授徒
陸九淵還熱心(xin)(xin)(xin)(xin)于講(jiang)學(xue)授徒,大力發(fa)展(zhan)(zhan)教(jiao)(jiao)育事業(ye)。“每開(kai)講(jiang)席,學(xue)者輻輳(cou),戶(hu)外履滿,耆老扶(fu)杖觀聽”,弟子(zi)遍布于江西(xi)、浙江兩地。他(ta)在(zai)長期的(de)(de)(de)講(jiang)學(xue)實踐(jian)中(zhong),形成了一(yi)套獨特的(de)(de)(de)教(jiao)(jiao)育思想理論。他(ta)認為(wei)(wei)教(jiao)(jiao)育對(dui)人(ren)(ren)的(de)(de)(de)發(fa)展(zhan)(zhan)具有(you)存(cun)心(xin)(xin)(xin)(xin)、養心(xin)(xin)(xin)(xin)、求(qiu)放心(xin)(xin)(xin)(xin)和去蒙蔽(bi)、明天理的(de)(de)(de)作(zuo)用。他(ta)主(zhu)(zhu)張學(xue)以(yi)致(zhi)用,其(qi)(qi)目(mu)的(de)(de)(de)是培養出具有(you)強(qiang)烈社會責任感的(de)(de)(de)人(ren)(ren)才,以(yi)挽救南宋王(wang)朝(chao)衰敗的(de)(de)(de)命運。在(zai)教(jiao)(jiao)育內容上,他(ta)把一(yi)般知識技(ji)能技(ji)巧,歸納為(wei)(wei)道、藝(yi)兩大部(bu)分,主(zhu)(zhu)張以(yi)道為(wei)(wei)主(zhu)(zhu),以(yi)藝(yi)為(wei)(wei)輔,認為(wei)(wei)只(zhi)有(you)通過對(dui)道的(de)(de)(de)深(shen)入體會,才能達(da)到做(zuo)一(yi)個堂堂正正的(de)(de)(de)人(ren)(ren)的(de)(de)(de)目(mu)的(de)(de)(de)。因此,要求(qiu)人(ren)(ren)們在(zai)“心(xin)(xin)(xin)(xin)”上做(zuo)功夫,以(yi)發(fa)現(xian)人(ren)(ren)心(xin)(xin)(xin)(xin)中(zhong)的(de)(de)(de)良知良能。陸象(xiang)山的(de)(de)(de)學(xue)生,最(zui)著(zhu)名(ming)的(de)(de)(de)是楊簡、袁燮、舒(shu)璘(lin)、傅子(zi)云等(deng),其(qi)(qi)中(zhong)楊簡進一(yi)步發(fa)揮了其(qi)(qi)心(xin)(xin)(xin)(xin)學(xue)。江西(xi)撫(fu)州是象(xiang)山學(xue)派(pai)的(de)(de)(de)重鎮,明代陳(chen)獻章、王(wang)守仁進一(yi)步發(fa)展(zhan)(zhan)心(xin)(xin)(xin)(xin)學(xue)。今(jin)南昌城內的(de)(de)(de)象(xiang)湖相傳為(wei)(wei)陸九淵當年在(zai)南昌開(kai)壇講(jiang)學(xue)之處,“象(xiang)湖”一(yi)名(ming)由其(qi)(qi)號(象(xiang)山先生)而來(lai)。
陸九淵自幼好學,他的好學不(bu)(bu)在于博覽(lan),而(er)表現(xian)在善于思考上。三、四歲時,他曾(ceng)向父親發問(wen)(wen),“天地何所(suo)窮際”,父笑而(er)不(bu)(bu)答(da),他竟為(wei)這(zhe)個(ge)問(wen)(wen)題費盡思索而(er)至廢寢忘食。后來他讀書孜(zi)孜(zi)不(bu)(bu)倦,又常(chang)在書中發現(xian)問(wen)(wen)題。例(li)如讀《論(lun)語·學而(er)》,就對《有(you)子》三章表示懷疑(yi);讀二程書,就發現(xian)伊川(chuan)(程頤)所(suo)說的話與孔子、孟子不(bu)(bu)相類似(si),甚或有(you)矛(mao)盾處。
陸(lu)九(jiu)淵(yuan)(yuan)十(shi)三(san)歲時,有一天(tian)對(dui)自己少兒時思考的(de)問題忽(hu)有所(suo)(suo)悟(wu)。這天(tian),他讀古書(shu)到宇(yu)(yu)(yu)宙(zhou)(zhou)(zhou)二字(zi),見解者說(shuo)(shuo):“四方上(shang)下曰(yue)(yue)宇(yu)(yu)(yu),往古來今曰(yue)(yue)宙(zhou)(zhou)(zhou)”,于(yu)是忽(hu)然省悟(wu)道(dao):原來“無(wu)窮(qiong)”便是如(ru)此(ci)啊。人(ren)(ren)與天(tian)地萬物都在無(wu)窮(qiong)之中(zhong)(zhong)。他提筆(bi)寫下:“宇(yu)(yu)(yu)宙(zhou)(zhou)(zhou)內(nei)事乃己分內(nei)事,己分內(nei)事乃宇(yu)(yu)(yu)宙(zhou)(zhou)(zhou)內(nei)事。”(《年譜》,《陸(lu)九(jiu)淵(yuan)(yuan)集》卷三(san)十(shi)六)《陸(lu)九(jiu)淵(yuan)(yuan)年譜》中(zhong)(zhong)說(shuo)(shuo)他“因宇(yu)(yu)(yu)宙(zhou)(zhou)(zhou)字(zi)義,篤(du)志(zhi)圣(sheng)(sheng)(sheng)學(xue)”,就是說(shuo)(shuo)他從宇(yu)(yu)(yu)宙(zhou)(zhou)(zhou)二字(zi),悟(wu)得人(ren)(ren)生之道(dao)。陸(lu)九(jiu)淵(yuan)(yuan)立(li)(li)志(zhi)要做(zuo)儒家的(de)圣(sheng)(sheng)(sheng)人(ren)(ren),而他以為,做(zuo)圣(sheng)(sheng)(sheng)人(ren)(ren)的(de)道(dao)理不(bu)用別(bie)尋他索,其實就在自己心(xin)(xin)中(zhong)(zhong),他說(shuo)(shuo):“宇(yu)(yu)(yu)宙(zhou)(zhou)(zhou)便是吾心(xin)(xin),吾心(xin)(xin)即(ji)是宇(yu)(yu)(yu)宙(zhou)(zhou)(zhou)。東(dong)海有圣(sheng)(sheng)(sheng)人(ren)(ren)出(chu)焉(yan),此(ci)心(xin)(xin)同(tong)(tong)(tong)也(ye),此(ci)理同(tong)(tong)(tong)也(ye)。西(xi)海有圣(sheng)(sheng)(sheng)人(ren)(ren)出(chu)焉(yan),此(ci)心(xin)(xin)同(tong)(tong)(tong)也(ye),此(ci)理同(tong)(tong)(tong)也(ye)。千百(bai)(bai)世之上(shang)至千百(bai)(bai)世之下,有圣(sheng)(sheng)(sheng)人(ren)(ren)出(chu)焉(yan),此(ci)心(xin)(xin)此(ci)理,亦(yi)莫不(bu)同(tong)(tong)(tong)也(ye)。”(《年譜》,《陸(lu)九(jiu)淵(yuan)(yuan)集》卷三(san)十(shi)六)對(dui)宇(yu)(yu)(yu)宙(zhou)(zhou)(zhou)無(wu)窮(qiong)與對(dui)圣(sheng)(sheng)(sheng)人(ren)(ren)之心(xin)(xin)廣大(da)(da)的(de)頓悟(wu)使陸(lu)九(jiu)淵(yuan)(yuan)進(jin)入(ru)了(le)一種新(xin)的(de)人(ren)(ren)生境界(jie),正象他后來在《語錄(lu)》中(zhong)(zhong)說(shuo)(shuo)的(de):人(ren)(ren)須是閑時大(da)(da)綱(gang)思量:宇(yu)(yu)(yu)宙(zhou)(zhou)(zhou)之間,如(ru)此(ci)廣闊,吾身立(li)(li)于(yu)其中(zhong)(zhong),須大(da)(da)做(zuo)一個人(ren)(ren)。……天(tian)之所(suo)(suo)以命(ming)我(wo)者,不(bu)殊乎天(tian),須是放教規模廣大(da)(da)。(《陸(lu)九(jiu)淵(yuan)(yuan)集》卷三(san)十(shi)五(wu))
陸九淵(yuan)(yuan)(yuan)一生的(de)(de)(de)輝(hui)煌在(zai)于創(chuang)立(li)學(xue)(xue)派,從(cong)事(shi)傳道(dao)授業活動,受到他教育的(de)(de)(de)學(xue)(xue)生多達數(shu)千(qian)人(ren)。他以“心(xin)(xin)(xin)即理(li)(li)”為(wei)核心(xin)(xin)(xin),創(chuang)立(li)“心(xin)(xin)(xin)學(xue)(xue)”,強調“自(zi)作主宰”,宣(xuan)揚精神的(de)(de)(de)作用(yong)。他的(de)(de)(de)學(xue)(xue)說獨(du)樹一幟,與(yu)(yu)當時以朱(zhu)(zhu)熹(xi)為(wei)代表的(de)(de)(de)理(li)(li)學(xue)(xue)相抗(kang)衡(heng)。1175年6月,陸九淵(yuan)(yuan)(yuan)與(yu)(yu)朱(zhu)(zhu)熹(xi)在(zai)江(jiang)西上饒的(de)(de)(de)鵝(e)湖(hu)寺會(hui)晤(wu),研討治學(xue)(xue)方(fang)式(shi)與(yu)(yu)態度。朱(zhu)(zhu)熹(xi)主張通過(guo)博覽(lan)群書和對外(wai)物(wu)的(de)(de)(de)觀察(cha)來啟發內(nei)心(xin)(xin)(xin)的(de)(de)(de)知識;陸九淵(yuan)(yuan)(yuan)認為(wei)應“先(xian)發明(ming)人(ren)之本心(xin)(xin)(xin)然后使之博覽(lan)”,所(suo)謂“心(xin)(xin)(xin)即是(shi)理(li)(li)”,毋(wu)須在(zai)讀書窮(qiong)理(li)(li)方(fang)面過(guo)多地費功夫(fu)。雙方(fang)賦(fu)詩(shi)論(lun)辯。陸指責朱(zhu)(zhu)“支離”,朱(zhu)(zhu)譏諷(feng)陸“禪學(xue)(xue)”,兩派學(xue)(xue)術見(jian)解爭持不下(xia)。這就(jiu)是(shi)史學(xue)(xue)家所(suo)說的(de)(de)(de)“鵝(e)湖(hu)之會(hui)”、“鵝(e)湖(hu)大(da)辯論(lun)”。
陸(lu)象山的(de)學(xue)(xue)(xue)生(sheng),最著(zhu)名的(de)是(shi)楊簡(jian)、袁燮、舒璘、傅子云等,其(qi)中楊簡(jian),進(jin)一步發展了其(qi)心學(xue)(xue)(xue)。江西(xi)撫州是(shi)象山學(xue)(xue)(xue)派的(de)重鎮,明(ming)代陳獻章(zhang)、王守仁進(jin)一步發展心學(xue)(xue)(xue)。
陸(lu)九(jiu)淵能詩。《陸(lu)九(jiu)淵集》中錄(lu)存詩作(zuo)一(yi)卷(juan)二十(shi)三首(shou)。《鵝湖和(he)教授兄韻》云:“墟墓(mu)興衰宗(zong)廟欽,斯人(ren)千古(gu)不(bu)磨(mo)心。涓流積至(zhi)滄溟水,拳(quan)石崇成泰華(hua)岑。易簡功夫(fu)終久大,支離事業竟浮沉。欲知自下升高(gao)處,真偽先(xian)須辨(bian)只今”。詩有(you)一(yi)定的學究氣。其(qi)論詩尚允當(dang)(dang)。如“若乃后(hou)世(shi)之(zhi)詩,則亦(yi)有(you)當(dang)(dang)代之(zhi)英,氣稟(bing)識(shi)趣,不(bu)同(tong)凡流。……今若但以古(gu)詩為師,一(yi)意于道(dao),則后(hou)之(zhi)作(zuo)者(zhe)又當(dang)(dang)左(zuo)次矣。”同(tong)江西詩派末流的泥古(gu)傾向(xiang)是不(bu)同(tong)的。有(you)《象山先(xian)生全(quan)集》三十(shi)六卷(juan)。
陸九淵(yuan)一生不注重著書立說,其(qi)語錄(lu)和(he)少量詩(shi)文由(you)其(qi)子陸持(chi)之于開禧元年(1205)匯編成《象山(shan)先(xian)生集》,共計36卷,并由(you)其(qi)學(xue)生于嘉定(ding)五年(1212)刊行。1980年1月(yue)中華書局整理(li)為《陸九淵(yuan)集》出版發(fa)行。
陸(lu)(lu)九(jiu)淵的(de)思想接近程(cheng)顥,偏(pian)(pian)重(zhong)(zhong)在心(xin)(xin)性(xing)的(de)修養,他認為朱(zhu)熹的(de)“格物致知”方法過于(yu)“支離(li)破碎(sui)”。陸(lu)(lu)九(jiu)淵是(shi)(shi)“心(xin)(xin)學”的(de)創(chuang)始人,其(qi)主張“吾心(xin)(xin)即(ji)是(shi)(shi)宇宙”,“明心(xin)(xin)見性(xing)”,“心(xin)(xin)即(ji)是(shi)(shi)理”,重(zhong)(zhong)視持(chi)敬的(de)內省工夫(fu)。即(ji)是(shi)(shi)所謂的(de)“尊德性(xing)”。朱(zhu)熹言“理”,側重(zhong)(zhong)于(yu)探討宇宙自然(ran)(ran)的(de)“所以然(ran)(ran)”,陸(lu)(lu)九(jiu)淵言“理”,則更偏(pian)(pian)重(zhong)(zhong)于(yu)人生(sheng)倫理,明代王(wang)(wang)陽明贊賞陸(lu)(lu)九(jiu)淵的(de)學說(shuo),使(shi)得陸(lu)(lu)九(jiu)淵的(de)“心(xin)(xin)學”得以發揚,因(yin)此(ci)學界稱之為“陸(lu)(lu)王(wang)(wang)”學派(pai),實際上王(wang)(wang)陽明是(shi)(shi)心(xin)(xin)學的(de)集大成者。
陸(lu)九(jiu)淵與朱(zhu)(zhu)熹同時(shi),兩人(ren)(ren)(ren)(ren)都(dou)是(shi)(shi)(shi)(shi)理(li)(li)學(xue)(xue)家(jia)。陸(lu)學(xue)(xue)直接(jie)于(yu)(yu)(yu)(yu)孟子的(de)(de)(de)(de)“萬物皆(jie)備(bei)于(yu)(yu)(yu)(yu)我”的(de)(de)(de)(de)“心(xin)(xin)學(xue)(xue)”,認為“人(ren)(ren)(ren)(ren)心(xin)(xin)至(zhi)靈,此理(li)(li)至(zhi)明;人(ren)(ren)(ren)(ren)皆(jie)具(ju)有(you)心(xin)(xin),心(xin)(xin)皆(jie)具(ju)是(shi)(shi)(shi)(shi)理(li)(li)”;“宇(yu)宙(zhou)(zhou)(zhou)便是(shi)(shi)(shi)(shi)吾(wu)心(xin)(xin),吾(wu)心(xin)(xin)便是(shi)(shi)(shi)(shi)宇(yu)宙(zhou)(zhou)(zhou)”;“宇(yu)宙(zhou)(zhou)(zhou)內事(shi)是(shi)(shi)(shi)(shi)己(ji)分(fen)內事(shi),己(ji)分(fen)內事(shi)是(shi)(shi)(shi)(shi)宇(yu)宙(zhou)(zhou)(zhou)內事(shi)”。他(ta)認為人(ren)(ren)(ren)(ren)們(men)的(de)(de)(de)(de)心(xin)(xin)和理(li)(li)都(dou)是(shi)(shi)(shi)(shi)天(tian)賦的(de)(de)(de)(de),永恒不(bu)變的(de)(de)(de)(de),仁義(yi)禮智(zhi)信等也是(shi)(shi)(shi)(shi)人(ren)(ren)(ren)(ren)的(de)(de)(de)(de)天(tian)性所固有(you)的(de)(de)(de)(de),不(bu)是(shi)(shi)(shi)(shi)外(wai)鑠(shuo)的(de)(de)(de)(de)。學(xue)(xue)的(de)(de)(de)(de)目(mu)的(de)(de)(de)(de)就在(zai)于(yu)(yu)(yu)(yu)窮此理(li)(li),盡此心(xin)(xin)。人(ren)(ren)(ren)(ren)難免受物欲(yu)的(de)(de)(de)(de)蒙蔽(bi),受了(le)蒙蔽(bi),心(xin)(xin)就不(bu)靈,理(li)(li)就不(bu)明,必(bi)須(xu)通過師友講(jiang)學(xue)(xue),切磋(cuo)琢(zhuo)磨,鞭策自己(ji),以恢復心(xin)(xin)的(de)(de)(de)(de)本(ben)然。修(xiu)養功夫(fu)在(zai)于(yu)(yu)(yu)(yu)求(qiu)(qiu)諸內,存心(xin)(xin)養心(xin)(xin)。具(ju)體方法是(shi)(shi)(shi)(shi)切己(ji)體察(cha)﹐求(qiu)(qiu)其放心(xin)(xin)﹐明義(yi)利之(zhi)辨(bian)。自稱(cheng)這種方法為“簡易功夫(fu)”﹐是(shi)(shi)(shi)(shi)“立乎其大者”﹐是(shi)(shi)(shi)(shi)“知本(ben)”﹐是(shi)(shi)(shi)(shi)“明本(ben)心(xin)(xin)”。至(zhi)于(yu)(yu)(yu)(yu)讀書﹐則最(zui)重視(shi) 《大學(xue)(xue)》﹑《中庸》﹑《論語》 和《孟子》﹐要求(qiu)(qiu)聯系(xi)日用事(shi)物諷詠自得﹐反對習注(zhu)疏(shu)章句之(zhi)學(xue)(xue)﹐場屋之(zhi)文﹐以謀求(qiu)(qiu)利祿。他(ta)和朱(zhu)(zhu)熹常相(xiang)辯難。他(ta)們(men)二人(ren)(ren)(ren)(ren)有(you)兩次會(hui)講(jiang)頗具(ju)影(ying)響﹐第一次是(shi)(shi)(shi)(shi)在(zai)淳熙二年(1175)“鵝湖之(zhi)會(hui)”(鵝湖書院舊地﹐在(zai)今江(jiang)西鉛山縣)﹐朱(zhu)(zhu)主(zhu)張(zhang)先博覽而(er)后歸之(zhi)于(yu)(yu)(yu)(yu)約﹐以陸(lu)的(de)(de)(de)(de)教法太簡易﹐陸(lu)主(zhu)張(zhang)先發明人(ren)(ren)(ren)(ren)的(de)(de)(de)(de)本(ben)心(xin)(xin)而(er)后使之(zhi)博覽﹐以朱(zhu)(zhu)的(de)(de)(de)(de)教法為支(zhi)離。第二次是(shi)(shi)(shi)(shi)在(zai)淳熙八(ba)年(1181)﹐朱(zhu)(zhu)請陸(lu)登白(bai)鹿洞書院講(jiang)堂﹐講(jiang)“君子喻于(yu)(yu)(yu)(yu)義(yi)﹐小人(ren)(ren)(ren)(ren)喻于(yu)(yu)(yu)(yu)利”﹐朱(zhu)(zhu)則認為切中學(xue)(xue)者隱微(wei)深(shen)固之(zhi)疾(ji)﹐當共守勿忘。朱(zhu)(zhu)熹晚年曾(ceng)勸學(xue)(xue)者兼取兩家(jia)之(zhi)長﹐并對陸(lu)表示敬意。有(you)人(ren)(ren)(ren)(ren)曾(ceng)勸陸(lu)九(jiu)淵著書﹐他(ta)說:“六經(jing)注(zhu)我﹐我注(zhu)六經(jing)”﹐又說“學(xue)(xue)茍知本(ben)﹐六經(jing)皆(jie)我注(zhu)腳”﹐陸(lu)學(xue)(xue)為明代(dai)王(wang)守仁(陽明)所發展﹐世稱(cheng)“陸(lu)王(wang)學(xue)(xue)派”﹐著有(you)《象山全(quan)集》行世。
陸(lu)(lu)九(jiu)淵(yuan)(yuan)(yuan)是(shi)(shi)(shi)(shi)宋明(ming)兩代“心學(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)”的(de)(de)(de)開山祖(zu)。陸(lu)(lu)九(jiu)淵(yuan)(yuan)(yuan)之(zhi)學(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)(xue),學(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)者一(yi)般認為(wei)是(shi)(shi)(shi)(shi)家(jia)傳(chuan)。而家(jia)學(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)其實(shi)只是(shi)(shi)(shi)(shi)創(chuang)造了這(zhe)一(yi)學(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)說(shuo)(shuo)形成(cheng)的(de)(de)(de)氛(fen)圍和條件。對(dui)于(yu)陸(lu)(lu)氏(shi)心學(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)(xue),陸(lu)(lu)九(jiu)淵(yuan)(yuan)(yuan)曾自(zi)(zi)(zi)稱是(shi)(shi)(shi)(shi)“因(yin)讀《孟子(zi)(zi)》而自(zi)(zi)(zi)得之(zhi)”(《語(yu)錄》下),以(yi)為(wei)孔子(zi)(zi)之(zhi)后其學(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)“自(zi)(zi)(zi)曾子(zi)(zi)傳(chuan)之(zhi)子(zi)(zi)思,子(zi)(zi)思傳(chuan)之(zhi)孟子(zi)(zi),乃得其傳(chuan)者”(卷一(yi)《與(yu)李(li)省干》)。陸(lu)(lu)九(jiu)淵(yuan)(yuan)(yuan)對(dui)于(yu)伊(yi)(yi)洛(luo)淵(yuan)(yuan)(yuan)源(yuan),也(ye)不否認自(zi)(zi)(zi)己思想與(yu)他們的(de)(de)(de)聯系,他曾說(shuo)(shuo):“韓(han)退之(zhi)言:‘軻(ke)死不得其傳(chuan)。’固不敢誣后世無賢者,然(ran)直(zhi)是(shi)(shi)(shi)(shi)至伊(yi)(yi)洛(luo)諸公,得千載不傳(chuan)之(zhi)學(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)。但草創(chuang)未為(wei)光明(ming),到今日若(ruo)不大段光明(ming),更干當甚事(shi)(shi)?”(《語(yu)錄》下)他以(yi)為(wei)“伊(yi)(yi)洛(luo)”雖得儒(ru)家(jia)正統,但二程子(zi)(zi)之(zhi)學(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)只是(shi)(shi)(shi)(shi)理學(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)的(de)(de)(de)草創(chuang)階段,有待于(yu)“我”來(lai)進一(yi)步發(fa)明(ming)。陸(lu)(lu)九(jiu)淵(yuan)(yuan)(yuan)的(de)(de)(de)這(zhe)些(xie)說(shuo)(shuo)法自(zi)(zi)(zi)然(ran)包含著理學(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)的(de)(de)(de)道(dao)統觀念及(ji)自(zi)(zi)(zi)詡為(wei)承擔(dan)道(dao)統的(de)(de)(de)意識,卻也(ye)說(shuo)(shuo)明(ming)了一(yi)個事(shi)(shi)實(shi),即陸(lu)(lu)氏(shi)心學(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)與(yu)孟子(zi)(zi)思想及(ji)伊(yi)(yi)洛(luo)淵(yuan)(yuan)(yuan)源(yuan)的(de)(de)(de)關系。陸(lu)(lu)九(jiu)淵(yuan)(yuan)(yuan)思想是(shi)(shi)(shi)(shi)自(zi)(zi)(zi)得于(yu)孟子(zi)(zi),但他是(shi)(shi)(shi)(shi)受孟子(zi)(zi)思想的(de)(de)(de)啟發(fa),用孟子(zi)(zi)“先立乎其大”、“心之(zhi)官則思”,以(yi)及(ji)“求(qiu)放心”等命(ming)題,來(lai)闡發(fa)二程理學(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)中“心性”的(de)(de)(de)層面,而與(yu)道(dao)德踐(jian)履的(de)(de)(de)思想趨于(yu)邏輯上的(de)(de)(de)統一(yi)的(de)(de)(de),這(zhe)也(ye)就是(shi)(shi)(shi)(shi)陸(lu)(lu)九(jiu)淵(yuan)(yuan)(yuan)在理學(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)(xue)中的(de)(de)(de)理論貢獻(xian)。
除此之外(wai),《宋元學案》中還有一(yi)種說(shuo)(shuo)法,認為陸九(jiu)淵(yuan)思想是繼(ji)程(cheng)門謝良佐之后,經由王蘋、張九(jiu)成、林季仲發展而來。此一(yi)說(shuo)(shuo)根據大體有三:
其一,《宋元學(xue)(xue)案·象山學(xue)(xue)案》表在陸(lu)九淵名下有王梓材注:“庸齋、梭山、復齋弟(di)。艾軒(xuan)講(jiang)友,上蔡、震澤、橫浦、林竹軒(xuan)續傳(chuan)。”以為陸(lu)九淵之學(xue)(xue),除(chu)得自(zi)家傳(chuan),尚可由林季仲(竹軒(xuan))、張九成、王蘋、謝良佐溯(su)源至程(cheng)顥(hao)。
其(qi)二,《宋元學(xue)(xue)案·震澤學(xue)(xue)案》全祖望案語說:“洛學(xue)(xue)之(zhi)(zhi)……入吳也以(yi)王信伯(bo)(bo)。信伯(bo)(bo)極為龜山(shan)所許,而(er)晦翁最(zui)貶之(zhi)(zhi),其(qi)后陽明又最(zui)稱(cheng)之(zhi)(zhi)。予讀(du)信伯(bo)(bo)集,頗(po)啟象(xiang)(xiang)山(shan)之(zhi)(zhi)萌(meng)芽。其(qi)貶之(zhi)(zhi)者以(yi)此(ci),其(qi)稱(cheng)之(zhi)(zhi)者亦以(yi)此(ci)。象(xiang)(xiang)山(shan)之(zhi)(zhi)學(xue)(xue),本(ben)無所承,東發以(yi)為遙出(chu)于(yu)上(shang)(shang)蔡,予以(yi)為兼(jian)出(chu)于(yu)信伯(bo)(bo)。蓋程門(men)已有此(ci)一(yi)(yi)種矣。”象(xiang)(xiang)山(shan)之(zhi)(zhi)學(xue)(xue)黃(huang)震以(yi)為“遙出(chu)于(yu)上(shang)(shang)蔡”,全氏以(yi)為“兼(jian)出(chu)于(yu)信伯(bo)(bo)”,綜合兩方面,全氏肯定“程門(men)已有此(ci)一(yi)(yi)種”。其(qi)實正(zheng)點出(chu)陸(lu)九(jiu)淵心(xin)學(xue)(xue)與程氏學(xue)(xue)說的內在聯系。
其三(san),全氏(shi)于《艾(ai)軒學案》又曰:“愚(yu)讀(du)艾(ai)軒之書(shu),似(si)兼有(you)得于王信伯……且艾(ai)軒宗旨,本于和靖者(zhe)反少,而(er)(er)本于信伯者(zhe)反多,實先槐堂之三(san)陸而(er)(er)起。”此(ci)條(tiao)又補充了(le)林光(guang)朝(艾(ai)軒)與陸九淵的關(guan)系(xi)。
陸九(jiu)(jiu)淵(yuan)之(zhi)(zhi)學出(chu)于(yu)家傳(chuan)是確(que)切的(de),而(er)與(yu)謝、張、林等并無(wu)師承關系。就思(si)想上(shang)看(kan)卻(que)不無(wu)相(xiang)通(tong)之(zhi)(zhi)處。從陸九(jiu)(jiu)淵(yuan)對二程(cheng)(cheng)的(de)態度來說(shuo),亦確(que)有(you)褒貶之(zhi)(zhi)不同。如(ru)《語錄(lu)(lu)》中(zhong)說(shuo):“二程(cheng)(cheng)見周茂叔后,吟風弄(nong)月而(er)歸,有(you)‘吾與(yu)點也’之(zhi)(zhi)意(yi)。后來明(ming)道此(ci)意(yi)卻(que)存,伊川(chuan)已失此(ci)意(yi)。” (《陸九(jiu)(jiu)淵(yuan)集》卷三(san)十四)此(ci)段為傅子(zi)云所錄(lu)(lu)。又《語錄(lu)(lu)》同卷嚴松所錄(lu)(lu)曰(yue):“元晦似伊川(chuan),欽(qin)夫似明(ming)道。伊川(chuan)蔽錮深,明(ming)道卻(que)通(tong)疏(shu)。”這都(dou)說(shuo)明(ming)陸氏(shi)思(si)想與(yu)程(cheng)(cheng)顥更為接近。宋(song)代(dai)理學自二程(cheng)(cheng)之(zhi)(zhi)后,程(cheng)(cheng)頤之(zhi)(zhi)學由楊時、羅(luo)從彥、李侗而(er)傳(chuan)朱熹;程(cheng)(cheng)顥之(zhi)(zhi)學則由謝良佐、王蘋、張九(jiu)(jiu)成、林季仲傳(chuan)至(zhi)陸九(jiu)(jiu)淵(yuan),由此(ci)分成兩大支流。此(ci)說(shuo)法中(zhong),朱熹一支尚(shang)有(you)師承關系可考,而(er)陸九(jiu)(jiu)淵(yuan)一支學者認為多出(chu)于(yu)推斷(duan)或臆測。其實(shi)內中(zhong)亦包含著學術思(si)想發展(zhan)的(de)某(mou)種(zhong)必然因(yin)素。因(yin)此(ci)全祖(zu)望在《象山學案》序(xu)錄(lu)(lu)中(zhong)對于(yu)陸九(jiu)(jiu)淵(yuan)學系做了(le)這樣(yang)的(de)結論:
程門自謝上蔡以(yi)后,王(wang)信(xin)伯、林竹軒、張無(wu)垢至于林艾軒,皆其前茅,及象山而(er)大成(cheng),而(er)其宗傳亦最廣。
這(zhe)個結論(lun)當(dang)是可信的。
黃震(zhen):復齋之學(xue),大抵(di)與象山(shan)相上下。象山(shan)以自己之精(jing)神為主(zhu)宰,復齋就(jiu)天賦之形色為躬行,皆以講不傳之學(xue)為己任,皆謂當今之世(shi),舍我其誰,掀動一(yi)時(shi),聽者多靡……(復齋)遂(sui)與象山(shan)號二陸。
王守仁:濂(lian)溪、明道之后,還是(shi)(shi)象山,只是(shi)(shi)粗些······他心上用過功(gong)夫,與揣摩(mo)依仿、求之文義自不同。但細看有粗處, 用功(gong)久當見之。