陳(chen)三立(li)生于(yu)1853年10月23日,年少博學,才識通敏,灑(sa)脫(tuo)而不受世俗禮法約束。
1880年(光緒六年)隨父往(wang)河北分巡(xun)道今河南(nan)武陟縣(xian)。
1882年(光(guang)緒(xu)八年)入鄉試(shi),因惡時(shi)文,自以散文體作答,主(zhu)考陳寶琛賞識其才(cai),破(po)例(li)錄為舉人。1886年(光(guang)緒(xu)十二年)會試(shi)中式。返長沙(sha),與王闿(kai)運等人結碧湖(hu)詩社。1889年(光(guang)緒(xu)十五年)參加殿試(shi),中三甲四十五名進士,授吏(li)部主(zhu)事,旋棄(qi)職。侍(shi)父在(zai)湖(hu)北布政使(shi)任所,曾應張之洞邀,為兩(liang)湖(hu)書院(yuan)校閱(yue)試(shi)卷。其間應易(yi)順鼎(ding)邀,兩(liang)游廬山南北。
1895年(光緒二十(shi)一年)甲(jia)午(wu)戰(zhan)爭后,李鴻(hong)章(zhang)赴日簽(qian)訂(ding)《馬關條約》,陳三立聞訊(xun)激憤異常,曾電張之洞:“吁請誅合肥以謝天下。”當時其父寶箴任湖(hu)南巡(xun)撫,推行新政,他往侍父側(ce),襄與擘劃。在羅致人才、革新教育方面效力尤(you)多。1898年戊戌政變時,因“招引奸邪”之罪(zui)被革職不(bu)用(yong)。后隨父返(fan)江西,居西山“青廬”。
1900年(光(guang)緒二(er)十六年),陳(chen)(chen)三(san)立移居南京(jing),未幾喪父。家國之痛,陳(chen)(chen)三(san)立更無心于仕途,于金陵青溪畔構屋十楹,號“散原(yuan)精舍”。常與(yu)友人以詩、古文辭相遣,自謂“憑欄(lan)一(yi)片風(feng)云氣,來(lai)做神州袖手人。”陳(chen)(chen)三(san)立早年雖有“吏部詩名滿(man)海(hai)內(nei)”之譽(yu),但《散原(yuan)精舍詩集》所(suo)收乃自此始。此后雖不問政,為社(she)會興利仍極熱忱。
1903年(nian)(nian)(光緒二十(shi)九年(nian)(nian))辦家學一所,又贊助柳詒徵創辦思益小學堂。讓出住宅作課堂,延聘外(wai)國教(jiao)師,開設英語及(ji)數、理(li)、化(hua)新課目;注重德(de)、智(zhi)、體、美全面發展;還廢除“八(ba)股文”和跪拜禮節,禁止(zhi)死背(bei)課文及(ji)體罰(fa)學生,創新式學校的先例(li)。
1905年(光(guang)緒三十一年)初(chu),曾與李有芬(fen)創辦(ban)江西鐵(tie)(tie)路公司(si),并擬倡修(xiu)南潯鐵(tie)(tie)路,惜因事未果。
1906年(光緒三十(shi)二年),湖(hu)南(nan)工商界追念(nian)陳(chen)寶(bao)(bao)箴父子(zi)推行(xing)新政,振興實(shi)業,奏請為寶(bao)(bao)箴塑銅像,為陳(chen)三立授宮職,被其(qi)斷然拒(ju)絕。同(tong)年夏(xia),義寧州(zhou)大荒,銅鼓(gu)雙(shuang)坑饑(ji)民往宜豐天寶(bao)(bao)買糧,富商何大毛誣(wu)稱(cheng)“匪(fei)徒搶劫”,并說“寧州(zhou)遍地(di)(di)是匪(fei)”,挑起(qi)斗毆,殺死(si)雙(shuang)坑饑(ji)民57人,雙(shuang)坑人控訴不得上達(da),求(qiu)助陳(chen)三立,陳(chen)主(zhu)持正義,具陳(chen)上疏,終獲刑部詳察,嚴(yan)懲主(zhu)犯及當地(di)(di)知縣,冤(yuan)案大白。
1907年(光(guang)緒(xu)三(san)十三(san)年),袁世凱行君主(zhu)立憲,委陳三(san)立任參政(zheng)議員,未肯就。
1926年(民(min)國十五(wu)年),陳三(san)立由杭州到上(shang)海寄寓三(san)載。
1930年(民國(guo)十九年),陳三(san)(san)立(li)倡議重修(xiu)(xiu)(xiu)《廬(lu)山(shan)志》,委托吳(wu)宗慈專主。為了(le)使志書更為完善一些,他還特別約(yue)請(qing)了(le)著名學者李(li)四光、胡先引等撰寫(xie)有關(guan)條目。另外,在(zai)具體的編(bian)修(xiu)(xiu)(xiu)過程中,陳三(san)(san)立(li)特別強調了(le)修(xiu)(xiu)(xiu)撰體例(li)的問題,強調志例(li)應尊重科學,志文因時代不同(tong),允(yun)許文體有別,做到“舊從(cong)其舊,新從(cong)其新”。
1932年(nian)(民(min)國(guo)(guo)二十一年(nian))“一二八事(shi)變”中日(ri)(ri)軍侵占上海閘北(bei),陳三(san)立居(ju)牯嶺,日(ri)(ri)夕不寧,于郵局訂閱航空滬報,每(mei)日(ri)(ri)閱讀(du)。據說,當時(shi)的他曾于一晚做夢時(shi)喊出“殺(sha)日(ri)(ri)本人”之類的話語。憂國(guo)(guo)之心可(ke)見一斑。
1933年(民(min)國二(er)十二(er)年),曾經的好(hao)友鄭孝胥投靠(kao)日本,輔佐溥儀建(jian)立偽(wei)滿政權,陳(chen)三立痛罵鄭“背(bei)叛中(zhong)華,自圖功利”。在再(zai)版《散原精舍(she)詩》時,忿然刪去鄭序,與之斷交(jiao)。
1934年(民國(guo)二十(shi)三(san)年),陳三(san)立(li)離(li)開廬(lu)山寓居北(bei)平,目睹(du)西(xi)山八大處遭八國(guo)聯軍(jun)破(po)壞(huai),連嘆(tan)“國(guo)恥”!
1937年(民(min)國二十六年),盧溝橋(qiao)事變爆發,他表(biao)示:“我決(jue)不逃(tao)難!”聞(wen)有人(ren)議論中國必敗,他怒斥(chi):“呸(pei)!中國人(ren)豈(qi)狗(gou)彘耶?豈(qi)貼耳俯首,任人(ren)宰割?”北(bei)平、天津相繼(ji)淪(lun)陷。日軍(jun)欲招致陳(chen)三立(li),百般游說,皆不應(ying)許。偵探日伺其門,陳(chen)三立(li)怒,呼傭(yong)拿(na)掃帚將其逐出(chu)。從(cong)此五(wu)日不食,憂憤而死,享年85歲。
1945年江(jiang)西省(sheng)政府1713次省(sheng)務會議決定:將設在(zai)修水境內的贛(gan)西北臨(lin)時中學改為省(sheng)立散(san)原中學,1948年遷葬杭州牌(pai)坊(fang)山。
陳三立(li)著(zhu)《散原精舍(she)詩(shi)文(wen)集》
陳三立生前曾刊行(xing)《散原(yuan)精舍詩》及其《續集(ji)(ji)》、《別集(ji)(ji)》,世后有《散原(yuan)精舍文集(ji)(ji)》17卷出版。
【渡湖至吳城】
【城北道上】
【漫題豫章四(si)賢(xian)像拓本(其(qi)三)】
【十一(yi)月十四(si)夜發南(nan)昌月江(jiang)舟行(四(si)首選(xuan)一(yi))】
【園居看微雪】
【夜舟泊吳城】
【園居看微雪】
【遣興】
【書感】
【人日】
【曉抵九江作】
【九(jiu)日從抱冰宮保至洪山寶通寺餞送梁節庵兵備】
【黃公度(du)京卿由海南人境(jing)廬寄(ji)書并附近詩感賦】
早年襄(xiang)助其父(fu)陳寶箴在(zai)湖(hu)南維(wei)(wei)新(xin)(xin)變法,提倡新(xin)(xin)學。在(zai)湖(hu)南輔(fu)佐父(fu)親推行新(xin)(xin)政(zheng),在(zai)整頓吏治、革新(xin)(xin)文(wen)化教育,羅致維(wei)(wei)新(xin)(xin)人才等(deng)方面,陳三立(li)多所贊劃(hua),贏得了極高的社會聲譽。與譚嗣同、徐仁鑄、陶菊存等(deng)四人一(yi)起(qi)被稱為“維(wei)(wei)新(xin)(xin)四公子”。
“同光(guang)體”是近代(dai)閩派(pai)、贛派(pai)等(deng)各(ge)種詩派(pai)的(de)總(zong)稱。“戊(wu)戌變法”后一心致力(li)于詩,寫出《渡湖至吳城》、《城北(bei)道(dao)上》、《園居看微(wei)雪》等(deng)多部優秀作(zuo)品,是近代(dai)“同光(guang)體”詩派(pai)的(de)領袖人物,被譽為中(zhong)國最(zui)后一位傳統(tong)詩人。
梁啟超:“其詩不用新異之(zhi)語,而(er)境界自與時流異。濃深俊微,吾謂于唐宋(song)人集(ji)中,罕見倫比。”
同光(guang)體的(de)理(li)論家(jia)陳衍:“五十年來,惟(wei)吾友陳散原稱雄海內”。
胡(hu)先骕(su):“如長江下游,煙波浩渺,一望無際,非管窺蠡酌所能測(ce)其涯(ya)涘者矣(yi)。”
“蕭(xiao)然(ran)物外,不染塵氛(fen)”,“以貴公(gong)子(zi)而為(wei)真名士,雖嘗登甲榜、官京曹(cao),而早非仕宦中人,詩文所詣均精,亦足俯視群流(liu)”。(出自民國筆(bi)記《一士類(lei)稿》)
李之鼎:“天下久震矜其詩(shi),以為(wei)足(zu)紹西江詩(shi)派”(《宜(yi)秋館詩(shi)話(hua)》載)
楊聲(sheng)昭(zhao):“光(guang)宣詩(shi)壇,首稱陳(三立)、鄭(孝胃)”(《讀散原(yuan)詩(shi)漫(man)記》載)
汪國垣(yuan):“都頭領天魁星及時(shi)雨宋(song)江”當之。(《光宣詩壇點(dian)將錄(lu)》載)