韓(han)(han)琦(qi)于(yu)大中祥符元年七月初二(1008年8月5日(ri))出身于(yu)世(shi)(shi)宦之家。據(ju)韓(han)(han)琦(qi)墓志(zhi)、行狀記載,自五世(shi)(shi)祖以上(shang),韓(han)(han)氏(shi)多葬(zang)于(yu)博野縣(xian)蠡吾鄉(高祖改(gai)(gai)葬(zang)趙州(zhou)(zhou)贊皇縣(xian)),至曾(ceng)祖韓(han)(han)璆以來,則(ze)改(gai)(gai)葬(zang)于(yu)相州(zhou)(zhou)安陽縣(xian)(今河南安陽)的豐安村,故而韓(han)(han)琦(qi)認(ren)為自己是相州(zhou)(zhou)安陽人。據(ju)《泉州(zhou)(zhou)府(fu)(fu)志(zhi)》記載:“韓(han)(han)琦(qi)出生(sheng)于(yu)泉州(zhou)(zhou)北樓生(sheng)韓(han)(han)處。”為其父(fu)韓(han)(han)國華(hua)知泉州(zhou)(zhou)府(fu)(fu)時(shi)與婢女胡氏(shi)連理所生(sheng)。
韓琦四歲時父親去世(shi),此(ci)后由幾位兄長扶養(yang)成人。長大(da)以(yi)后,已能(neng)自(zi)立,有(you)遠大(da)的志向。為人“端(duan)重(zhong)寡言”,不喜嬉戲,學問過人。
宋仁(ren)宗天(tian)(tian)圣五年(nian)(nian)(nian)(nian)(nian)(1027年(nian)(nian)(nian)(nian)(nian)),韓琦(qi)在弱冠之(zhi)年(nian)(nian)(nian)(nian)(nian)考中(zhong)進士,名列第二,授將作監丞(cheng)、通判淄州(今(jin)屬山東),并(bing)攜母胡氏(shi)就職(zhi)。天(tian)(tian)圣八年(nian)(nian)(nian)(nian)(nian)(1030年(nian)(nian)(nian)(nian)(nian)),胡氏(shi)逝世,韓琦(qi)去職(zhi)丁憂(you),至明道元年(nian)(nian)(nian)(nian)(nian)(1032年(nian)(nian)(nian)(nian)(nian))服喪期滿,起復為太子中(zhong)允,改授太常丞(cheng)、直集賢院(yuan)。明道二年(nian)(nian)(nian)(nian)(nian)(1033年(nian)(nian)(nian)(nian)(nian))六月,監左藏(zang)庫。
景祐(you)元年(1034年)九月(yue),韓琦被調(diao)為開封府推官(guan),獲賜五品官(guan)服(fu)。次年(1035年)十二月(yue),遷度支判官(guan),授太常博士。
景祐三(san)年(1036年),韓琦自請外任地方,獲知舒州,因(yin)故(gu)未能成行,于八月(yue)留拜右司諫(jian)。
在擔任諫官的三年(nian)時間內,韓(han)琦(qi)敢于直(zhi)諫,諍(zheng)言讜議(yi)。他抨(peng)擊權(quan)貴,舉薦當時名臣杜衍、范仲(zhong)淹等,“凡事(shi)(shi)有(you)不便,未嘗不言……前后七(qi)十(shi)余疏(shu)”,其(qi)建議(yi)多(duo)被(bei)朝廷(ting)采納(na)。尤其(qi)以寶(bao)元元年(nian)(1038年(nian))所上《丞(cheng)弼之任未得其(qi)人(ren)(ren)奏(zou)》最為知(zhi)名。當時災(zai)異頻發(fa),流民大批出現,而(er)當朝宰(zai)相(xiang)王隨、陳堯佐及參知(zhi)政事(shi)(shi)韓(han)億、石中(zhong)立卻(que)束手無策。韓(han)琦(qi)連疏(shu)四人(ren)(ren)庸碌(liu),痛陳宋朝八十(shi)年(nian)太平基業,絕(jue)不能“坐(zuo)付(fu)庸臣恣其(qi)毀壞(huai)”,使四人(ren)(ren)同日罷職,即所謂(wei)“片紙落去四宰(zai)執(zhi)”。他自此(ci)名聞京師(shi)。
韓(han)(han)琦(qi)(qi)還嚴厲抨擊當(dang)時(shi)“貨賂(lu)公(gong)行”“因緣請托”的(de)(de)社(she)會風(feng)(feng)氣(qi)和“僥幸日滋,賞(shang)罰(fa)倒置”的(de)(de)官(guan)場腐敗作風(feng)(feng),建議(yi)仁宗先從朝廷內部裁撤虛職、減省冗費。名相(xiang)王(wang)曾對他人(ren)少(shao)有稱(cheng)許,此時(shi)卻稱(cheng)韓(han)(han)琦(qi)(qi)的(de)(de)建言“切(qie)而(er)不(bu)迂(yu)”。韓(han)(han)琦(qi)(qi)聞言,愈加自信。
寶(bao)元(yuan)元(yuan)年(nian)(nian)(1038年(nian)(nian)),韓琦以假太常卿、昭文館直學士的職銜充任接伴(ban)使(shi)(shi)。此后奉命發解開封府舉人,并與(yu)三(san)司(si)共同商定茶法。同年(nian)(nian),韓琦被授為(wei)契丹(遼(liao)朝)正(zheng)旦國(guo)信使(shi)(shi),出使(shi)(shi)遼(liao)朝。還朝之(zhi)后,任“同三(san)司(si)省國(guo)用”,轉(zhuan)官起居舍人、知諫院(yuan)。
寶元二年(nian)(1039年(nian)),韓(han)琦(qi)(qi)被升授為(wei)知制誥、知審刑(xing)院。因四(si)川旱災嚴重(zhong),饑(ji)民(min)大增,又于同年(nian)被任(ren)命為(wei)益、利兩(liang)路體量安撫使,獲賜三品服。他到四(si)川后,首先減(jian)免賦稅,“逐貪(tan)殘不職吏,汰冗役數(shu)百”,然后將當地(di)官府常平(ping)倉中(zhong)的糧(liang)食全部發放給(gei)貧困百姓,又在各地(di)添設稠粥,史稱其(qi)“活饑(ji)民(min)(一)百九十萬”人。蜀民(min)無不感激地(di)說:“使者(指(zhi)韓(han)琦(qi)(qi))之來,更生(sheng)我也。
自景祐五年(nian)(1038年(nian))起,原臣服宋朝(chao)(chao)的西平王(wang)李(li)元昊稱帝建立西夏,公開(kai)與(yu)宋朝(chao)(chao)對抗,使(shi)得與(yu)夏鄰界(jie)的陜(shan)西形勢非(fei)常吃緊。寶元二(er)年(nian)(1039年(nian)),韓琦剛從(cong)四(si)川回到京城,就向朝(chao)(chao)廷詳細剖析了陜(shan)西邊備形勢,隨即被任命為陜(shan)西安撫(fu)使(shi)。到了陜(shan)西,他看到苛捐(juan)雜(za)稅很重,百姓非(fei)常窮苦,便一律予(yu)以免除。
康(kang)定元年(1040年)正月(yue),李元昊大(da)(da)舉(ju)圍攻延州(zhou)(zhou)(今陜(shan)西(xi)延安),守(shou)將(jiang)劉平(ping)、石(shi)元孫在三(san)川口(今陜(shan)西(xi)安塞東)兵(bing)敗被(bei)(bei)俘,鎮守(shou)延州(zhou)(zhou)的(de)(de)范(fan)雍降職(zhi)他調,韓琦大(da)(da)膽推薦因“薦引朋(peng)黨”罪(zui)名而被(bei)(bei)貶至越州(zhou)(zhou)(今浙江紹興(xing))的(de)(de)范(fan)仲淹。他在上仁宗的(de)(de)奏章中說:“若涉朋(peng)比,誤國家事,當族(zu)(zu)。”又(you)為被(bei)(bei)誣(wu)陷(xian)的(de)(de)劉平(ping)的(de)(de)宗族(zu)(zu)子弟(di)申辯。五月(yue),韓琦以(yi)樞密直(zhi)學士與范(fan)仲淹一同被(bei)(bei)任命為陜(shan)西(xi)經略安撫(fu)、招討副使,充當安撫(fu)使夏竦的(de)(de)副手。韓琦主持涇原路,范(fan)仲淹主持鄜延路。
在(zai)(zai)對西夏用兵(bing)的(de)策(ce)略上,三人意見分歧。韓琦持(chi)強硬立場,力主(zhu)(zhu)攻策(ce),與(yu)夏軍(jun)決戰(zhan)。他認(ren)為拖延時日(ri),財政日(ri)絀,難以支撐(cheng),況且分兵(bing)諸路,容易被各自(zi)擊破(po),不如“并出一道,鼓行而(er)前(qian),乘賊(zei)驕惰,破(po)之必矣”。范仲(zhong)淹則(ze)主(zhu)(zhu)張(zhang)持(chi)久防御,在(zai)(zai)加(jia)強軍(jun)備的(de)前(qian)提下,乘便擊討,不贊成深入敵境的(de)進攻戰(zhan)。
夏竦難以定奪,即派韓(han)琦、尹(yin)洙到(dao)開(kai)封以攻(gong)(gong)守二策進呈朝廷(ting),請(qing)仁(ren)宗(zong)自己決定。仁(ren)宗(zong)幻(huan)想一舉解決問題(ti),于(yu)是決定采(cai)用韓(han)琦攻(gong)(gong)策,并下(xia)詔鄜延、涇(jing)原兩路會(hui)師,定期于(yu)慶歷元(yuan)年(1041年)正月進攻(gong)(gong)。后根據范仲淹(yan)請(qing)求,改為春暖出師。
慶歷元年(1041年)春,李元昊在伺機攻宋前(qian),向宋軍詐和,被韓(han)琦(qi)識破。他命(ming)令諸將嚴加(jia)防守。
二月,李元昊率十萬大軍進攻渭州(今甘肅(su)平涼),直逼懷遠城(今寧夏(xia)固原西(xi))。韓琦(qi)聞訊,急派大將任福領兵一(yi)萬八千人,以桑懌為先鋒,前(qian)往抵御,進行阻擊(ji)。行前(qian),韓琦(qi)向任福面授機宜,命令他們(men)繞到(dao)夏(xia)軍背后(hou),可戰(zhan)(zhan)則戰(zhan)(zhan),不可戰(zhan)(zhan)則據(ju)險設伏,截其歸路,并再三(san)叮囑(zhu):“如果違(wei)命,即使有(you)功,也將定罪處斬。”
任(ren)福在(zai)張(zhang)家堡(bao)南小捷,于是(shi)貪功輕(qing)進(jin)。夏軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)佯敗(bai)退(tui)走,沿(yan)途遺棄(qi)不少物(wu)資,宋(song)軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)不知是(shi)計(ji),輕(qing)裝猛追至渭(wei)州以北(bei)的好水(shui)川(今寧夏隆德西)。當時(shi),夏軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)在(zai)好水(shui)川里邊放了幾個木盒(he)子(zi),宋(song)軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)只聽盒(he)子(zi)里有鳥叫聲,不敢輕(qing)動。任(ren)福到時(shi),命令打開,只見一百多只鴿子(zi)飛躍而出(chu)(chu),盤旋(xuan)在(zai)宋(song)軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)上空。這正是(shi)西夏軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)隊(dui)發出(chu)(chu)的合擊信號。宋(song)軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)正在(zai)驚疑之時(shi),夏軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)已(yi)從四面(mian)合圍。宋(song)軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)人(ren)馬三(san)日乏(fa)食,疲憊(bei)不堪(kan),奮戰(zhan)后仍(reng)遭遇大敗(bai),包(bao)括任(ren)福在(zai)內的將(jiang)(jiang)卒(zu)六千余人(ren)陣亡(將(jiang)(jiang)校軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)官死亡數百人(ren))。
韓(han)琦(qi)聞訊后,立(li)即下令退軍,在(zai)半路中,陣亡將(jiang)士的父(fu)兄、妻子數千人,號泣在(zai)他的馬首前,拿著(zhu)(zhu)舊衣、紙(zhi)錢招(zhao)魂,哭道:“你(ni)從前跟隨招(zhao)討(指韓(han)琦(qi))出征,如今(jin)招(zhao)討回(hui)(hui)來而你(ni)死了(le),你(ni)的魂識也(ye)能跟著(zhu)(zhu)招(zhao)討回(hui)(hui)來嗎?”當(dang)時哀(ai)慟(tong)之(zhi)聲響徹天(tian)地,韓(han)琦(qi)掩泣駐馬,不能行進。宋軍兵敗(bai)好水川,雖不是(shi)韓(han)琦(qi)親自指揮,但貿然出兵,用人不當(dang),也(ye)難(nan)辭其咎。
戰后,宋(song)廷(ting)追究敗(bai)軍(jun)(jun)之責,撤(che)去(qu)了夏竦(song)的職務,韓(han)琦、范(fan)仲淹(yan)也(ye)被調職他用。韓(han)琦降為右司諫、知秦州,范(fan)仲淹(yan)降為戶部員外郎、知耀州(今(jin)陜西耀縣)。十(shi)月,宋(song)廷(ting)分陜西為秦鳳、涇原、環(huan)慶、鄜延四路(lu),各自設(she)置帥(shuai)臣,其中韓(han)琦兼(jian)任本路(lu)馬步軍(jun)(jun)都部署、經略安(an)撫緣邊招(zhao)討使(shi)。
慶歷二年(1042年)四(si)(si)(si)月(yue),朝廷為(wei)(wei)四(si)(si)(si)路(lu)帥臣換(huan)職為(wei)(wei)觀(guan)(guan)察使,范仲(zhong)淹等(deng)三人均不肯接受(shou),只有韓(han)琦(qi)(qi)同(tong)意受(shou)任秦州觀(guan)(guan)察使。閏(run)九月(yue),宋軍又大敗于(yu)定川寨(今(jin)寧夏(xia)固原西(xi)北),大將葛懷敏(min)戰死(si),主持(chi)涇原路(lu)軍務的王沿被降職他(ta)調。十一月(yue),朝廷命韓(han)琦(qi)(qi)恢復(fu)舊職,任陜西(xi)四(si)(si)(si)路(lu)經略安撫、招討使,與范仲(zhong)淹屯駐涇州(今(jin)甘肅涇川),共守(shou)西(xi)陲(chui)。
當(dang)時在陜西(xi)的東兵(bing)自禁軍宿衛(wei)而來,不耐勞苦(ku),韓琦(qi)奏請增(zeng)添土兵(bing)代其戍守,又筑德順軍,以(yi)作(zuo)為蕭(xiao)關、嗚沙道(dao)路(lu)的屏障(zhang)。
自好(hao)水川敗(bai)后,韓(han)琦始信服范(fan)仲淹守(shou)議,兩(liang)人同心協(xie)力,互相聲援。由于兩(liang)人守(shou)邊疆時間(jian)最長,又名(ming)重一時,人心歸服,深為朝廷倚信,故(gu)天(tian)下人稱為“韓(han)、范(fan)”。
西夏(xia)(xia)(xia)在戰(zhan)爭中(zhong)雖多次(ci)獲勝,但損失也很大,人心(xin)厭(yan)戰(zhan),民怨沸騰,于是宋夏(xia)(xia)(xia)開始(shi)轉入(ru)曠日持久(jiu)的“慶歷(li)議(yi)和(he)”。在邊界(jie)形勢稍趨緩和(he)的情況下,慶歷(li)三年(1043年)四月,正在“謀取(qu)橫山,規河南”的韓琦與(yu)范仲淹一同奉(feng)調回京,同任樞(shu)密副使。宋夏(xia)(xia)(xia)轉入(ru)和(he)議(yi)后,韓琦、范仲淹等入(ru)朝(chao)為執政大臣。一時(shi)名士云集,士大夫交口(kou)稱(cheng)譽。當時(shi)國(guo)子監(jian)直(zhi)講石(shi)介(jie)聽說韓、范二人來朝(chao)中(zhong)供職,特(te)意寫了一首《慶歷(li)圣德詩》來稱(cheng)贊韓琦等人。仁宗也想勵精圖(tu)治,有所作(zuo)為,因而特(te)別禮遇韓琦、范仲淹、富弼等人,并催促(cu)他們(men)盡快(kuai)拿出(chu)救世方案。
當時(shi),李元昊以契丹為(wei)(wei)后援,在宋(song)夏和議中(zhong)(zhong)態度強硬,向宋(song)朝要挾(xie)“歲賜、割地、不稱臣、弛鹽禁、至京市易(yi)、自立年號(hao)、更兀卒為(wei)(wei)吾祖,巨細凡(fan)十一(yi)事(shi)”。宰(zai)相晏殊(shu)及兩府大臣大多厭(yan)戰,“將一(yi)切從之”,韓琦(qi)(qi)堅(jian)決反對(dui)。此年七月(yue)(yue),他上《論備(bei)御七事(shi)奏》,認為(wei)(wei)當務之急為(wei)(wei):“一(yi)曰(yue)清政(zheng)本,二(er)曰(yue)念邊(bian)計(ji),三曰(yue)擢(zhuo)材賢(xian),四曰(yue)備(bei)河北(bei),五曰(yue)固河東,六(liu)曰(yue)收民(min)心,七曰(yue)營洛邑”。接著(zhu)又陳述救弊(bi)八事(shi),即“選將帥,明按(an)察(cha),豐(feng)財(cai)利,遏僥(jiao)幸,進能吏,退不才(cai),謹入官(guan),去冗食(shi)”。面對(dui)北(bei)宋(song)中(zhong)(zhong)期積貧積弱的(de)(de)國勢,韓琦(qi)(qi)提(ti)出以整頓吏治(zhi),選拔人(ren)(ren)才(cai)為(wei)(wei)主要內容的(de)(de)改革(ge)(ge)措施,與(yu)是年九月(yue)(yue)范仲淹在《答手(shou)詔(zhao)條(tiao)陳十事(shi)》中(zhong)(zhong)所列出的(de)(de)十項改革(ge)(ge)方案(an)基(ji)本一(yi)致,切中(zhong)(zhong)時(shi)弊(bi)。這次由(you)范仲淹主持(chi),韓琦(qi)(qi)、富弼等人(ren)(ren)積極參與(yu)的(de)(de)政(zheng)治(zhi)改革(ge)(ge),就是歷史上有名的(de)(de)“慶歷新政(zheng)”。
八(ba)月(yue),范仲(zhong)淹任參知政(zheng)事,富弼為樞密副(fu)使,積極(ji)推行各項新(xin)政(zheng)措施(shi)。是年,陜(shan)南大旱,饑(ji)民紛紛加入張海、郭邈山等(deng)領(ling)導的(de)(de)農民起義隊伍。仁宗命韓(han)琦(qi)(qi)宣(xuan)撫陜(shan)西(xi)。韓(han)琦(qi)(qi)調集西(xi)北(bei)善于山地作戰(zhan)的(de)(de)官軍(jun),迅速(su)鎮壓(ya)了起義,同時鑒于災情(qing)嚴(yan)重,還采(cai)取了一些果斷(duan)措施(shi),如:選派官吏(li)分赴各州縣,發放官糧賑濟饑(ji)民;蠲免各種苛雜的(de)(de)賦役;考(kao)察官吏(li),選賢任能,罷黜(chu)庸(yong)陋之人;將軍(jun)隊中老弱不堪(kan)征(zheng)戰(zhan)者淘汰一萬(wan)余(yu)人,以(yi)減少用度。他不但(dan)大舉修繕鄜延(yan)路的(de)(de)城(cheng)寨,還認為應(ying)該等(deng)到西(xi)夏同意歸(gui)還侵占宋(song)朝的(de)(de)土(tu)地后再同意議和。
慶歷四年(nian)(nian)(1044年(nian)(nian))春,韓琦宣撫陜西(xi)(xi)回到開封。五月,上陳西(xi)(xi)北邊(bian)防(fang)攻(gong)守四策,認為“今當(dang)以和好為權宜(yi),戰守為實(shi)務。請繕甲厲兵,營修(xiu)都城,密定(ding)討伐大計”。
慶歷新(xin)政的(de)實施,遭到了(le)一些守舊(jiu)派官(guan)僚的(de)激烈反對(dui)。他們(men)誣告新(xin)政官(guan)僚結成(cheng)朋黨(dang),欺(qi)罔(wang)專權(quan)。范(fan)仲淹(yan)不(bu)自安,遂于同年六月(yue)以“防秋”為名(ming),宣撫陜(shan)西、河東。八(ba)月(yue),富弼宣撫河北(bei)。
慶歷五年(1045年)正月,執行新政(zheng)的(de)(de)杜衍、范(fan)仲淹、富弼全都被貶職(zhi)出(chu)朝(chao)。韓琦為人(ren)爽直,對(dui)于(yu)軍(jun)政(zheng)大事,向來是“必(bi)盡(jin)言”,他雖為樞密副(fu)使,主管軍(jun)事,但事關(guan)中書(shu)的(de)(de)事,也要“指陳(chen)其實(shi)”,有的(de)(de)同僚(liao)不(bu)高(gao)興,仁(ren)宗(zong)卻了解他,說“韓琦性直”。對(dui)于(yu)范(fan)仲淹、富弼的(de)(de)貶謫,韓琦挺身而(er)出(chu),據理辨析,但沒有結果。隨后,韓琦陳(chen)述(shu)十三條理由,支(zhi)持(chi)涇(jing)原路帥(shuai)臣尹洙反對(dui)渭州(zhou)宿將劉滬(hu)修建水洛城(今甘(gan)肅莊浪)的(de)(de)舉動,但朝(chao)論“不(bu)謂然”,他心(xin)灰意冷,遂自請出(chu)外,于(yu)三月被罷去樞密副(fu)使之職(zhi),以資政(zheng)殿學士(shi)出(chu)知揚州(zhou)。至此,主持(chi)慶歷新政(zheng)的(de)(de)主要人(ren)物全被逐出(chu)朝(chao)廷,短暫的(de)(de)“新政(zheng)”以失(shi)敗告(gao)終(zhong)。
韓(han)琦(qi)在地方時,治(zhi)軍有方,理(li)民得法,“所(suo)至(zhi)設條教,葺帑廩,治(zhi)武庫,勸農興(xing)學,人人樂其愷悌”。慶歷(li)七年(1047年)五月,韓(han)琦(qi)為(wei)京西(xi)路(lu)安撫使,自資政殿學士(shi)、知(zhi)(zhi)揚州(zhou)遷為(wei)知(zhi)(zhi)鄆(yun)州(zhou)(今山東(dong)東(dong)平)。十(shi)二月,轉知(zhi)(zhi)真定府(fu)(今河北正(zheng)定)。
慶歷八年(nian)(1048年(nian))四(si)月,又(you)(you)移知定(ding)州(今河北(bei)定(ding)州),并兼安撫使,進位資(zi)政殿大(da)學士(shi)(shi),又(you)(you)加觀文殿學士(shi)(shi)。定(ding)州久為武將(jiang)鎮守,士(shi)(shi)兵驕橫,軍(jun)紀松弛。韓琦到任(ren)后,首(shou)先大(da)力整頓軍(jun)隊,采取(qu)恩(en)威并行(xing)的(de)方法(fa),對品行(xing)極其惡劣的(de)士(shi)(shi)兵果(guo)斷(duan)誅(zhu)殺,而對以死攻戰(zhan)的(de)則予以重(zhong)賞。后來他又(you)(you)研究唐(tang)朝名將(jiang)李(li)靖兵法(fa),仿作方圓銳三陣法(fa),命令(ling)將(jiang)士(shi)(shi)日月操練,結果(guo)定(ding)州軍(jun)“精(jing)勁(jing)冠河朔”。
皇(huang)祐五(wu)年(1053年)正(zheng)月,韓琦以武康軍節度使徙知并(bing)州(今山西太原)。當(dang)時(shi)在(zai)河東路擔任走馬承受的宦官廖(liao)(liao)浩然,為人貪恣,仗(zhang)勢不法。韓琦上奏,請朝(chao)廷將其召(zhao)回(hui),仁宗只(zhi)好令廖(liao)(liao)浩然回(hui)京,并(bing)施(shi)以鞭刑。
并(bing)州轄境與契(qi)丹(dan)接壤,鄰(lin)邊的天(tian)池廟(miao)(今(jin)山西寧武西南)、陽武寨(今(jin)山西原平西北陽武村)等(deng)地(di),被契(qi)丹(dan)冒占,韓琦派人與契(qi)丹(dan)“酋豪”交涉,收(shou)回了(le)這些地(di)方,并(bing)立石(shi)為界。
宋初大將潘(pan)美(mei)鎮守(shou)河(he)(he)東(dong)時,為了防(fang)止(zhi)契丹南下(xia)劫掠,命令沿(yan)邊百姓遷(qian)徙內地,致使(shi)邊塞大片(pian)耕地荒廢(fei)不耕。慶歷四年(nian)(1044年(nian))歐陽修奉使(shi)河(he)(he)東(dong)時,就(jiu)曾建議解除代州(今(jin)山西代縣)、寧(ning)化(hua)軍(jun)(今(jin)山西寧(ning)武西南寧(ning)化(hua)堡)、岢嵐(lan)軍(jun)(今(jin)山西岢嵐(lan))、火(huo)山軍(jun)(今(jin)山西河(he)(he)曲南)沿(yan)邊之地禁耕令,以增產糧食,供應邊防(fang)軍(jun)需,卻為軍(jun)帥明鎬(hao)所阻。至(zhi)和二年(nian)(1055年(nian))春,韓琦再(zai)次(ci)建議,才得(de)以實(shi)行,開墾(ken)田地九(jiu)千六(liu)百頃(qing)。
至和二年(1055年)二月,韓琦以疾自請改知相州(今(jin)河(he)南安陽市)。在家鄉,他(ta)建(jian)造晝(zhou)錦(jin)堂于州署后園(yuan)。
嘉祐元年(nian)(1056年(nian))七月,韓琦被召還為三司使(shi)。八月,拜(bai)樞(shu)密(mi)使(shi)。
嘉(jia)祐三年(nian)(1058年(nian))六月(yue),韓(han)琦升任(ren)同中書門下平章事、集賢殿大學士(shi),成為宰相。嘉(jia)祐六年(nian)(1061年(nian))閏八(ba)月(yue),以原職進拜刑部尚書、昭文館(guan)大學士(shi)、監修國(guo)(guo)史,封爵儀國(guo)(guo)公。
韓琦就(jiu)(jiu)職(zhi)朝廷樞要(yao)位置,首(shou)先(xian)遇(yu)到(dao)的(de)一大(da)難題(ti)就(jiu)(jiu)是仁(ren)(ren)(ren)(ren)宗(zong)的(de)建(jian)(jian)嗣問題(ti)。仁(ren)(ren)(ren)(ren)宗(zong)三個兒子(zi)早亡,皇嗣遲遲未定(ding),而從至和(he)三年(nian)(1056年(nian))開始,仁(ren)(ren)(ren)(ren)宗(zong)就(jiu)(jiu)時常犯病,一時人心恐慌,議論(lun)紛紛。大(da)臣們接連上(shang)疏,極力勸(quan)說(shuo)仁(ren)(ren)(ren)(ren)宗(zong)早立(li)皇嗣以固根本,但仁(ren)(ren)(ren)(ren)宗(zong)并不放(fang)在心上(shang)。韓琦拜相后,再(zai)提(ti)建(jian)(jian)儲之事,認為“皇嗣者,天下(xia)安危之所系。自昔禍亂之起,皆(jie)由策(ce)不早定(ding)”,并與參(can)知政(zheng)事歐陽修等人再(zai)三苦勸(quan),仁(ren)(ren)(ren)(ren)宗(zong)終于(yu)同意(yi)立(li)堂兄濮安懿王趙(zhao)允讓之子(zi)趙(zhao)宗(zong)實(賜名趙(zhao)曙)為皇太子(zi)。
嘉祐八年(1063年)三月(yue),仁(ren)宗(zong)病逝(shi)。趙曙即帝位,是(shi)為(wei)宋英宗(zong)。韓(han)琦出任仁(ren)宗(zong)山陵使,并(bing)加門下侍郎兼兵部尚(shang)書、平(ping)章事(shi),進(jin)封衛(wei)國公。
英(ying)(ying)宗即位之(zhi)初,突患暴病,由慈圣(sheng)太后(hou)(hou)曹氏垂簾聽政。一(yi)些宦官不(bu)斷(duan)向曹太后(hou)(hou)說(shuo)(shuo)英(ying)(ying)宗壞話,致使(shi)兩(liang)(liang)宮嫌(xian)隙萌生,關(guan)(guan)系頗為(wei)緊張。為(wei)了調解兩(liang)(liang)宮矛盾,韓琦(qi)和(he)歐(ou)(ou)陽修(xiu)費了不(bu)少精力。韓琦(qi)、歐(ou)(ou)陽修(xiu)進見曹太后(hou)(hou)時,曹太后(hou)(hou)嗚咽流(liu)淚,訴說(shuo)(shuo)自己的委(wei)屈,并(bing)說(shuo)(shuo):“老身殆(dai)無所容(rong),須(xu)相(xiang)公作主!”韓琦(qi)說(shuo)(shuo):“此(ci)病故耳,病已,必不(bu)然(ran)。子疾,母(mu)(mu)可不(bu)容(rong)之(zhi)乎?”歐(ou)(ou)陽修(xiu)也(ye)一(yi)道委(wei)婉勸說(shuo)(shuo)。見到英(ying)(ying)宗,英(ying)(ying)宗又對(dui)韓琦(qi)說(shuo)(shuo):“太后(hou)(hou)待我無恩。”韓琦(qi)勸慰(wei)道:“自古(gu)圣(sheng)帝明(ming)王,不(bu)為(wei)少矣。然(ran)獨(du)稱(cheng)舜為(wei)大孝,豈其余盡不(bu)孝耶?父母(mu)(mu)慈愛而(er)子孝,此(ci)常事不(bu)足道;惟父母(mu)(mu)不(bu)慈,而(er)子不(bu)失孝,乃為(wei)可稱(cheng)。但恐陛下(xia)事之(zhi)未至爾,父母(mu)(mu)豈有不(bu)慈者哉。”從此(ci)以后(hou)(hou),兩(liang)(liang)宮關(guan)(guan)系漸(jian)漸(jian)緩和(he)。
治平元年(nian)(1064年(nian))二月,韓琦(qi)提(ti)舉修《仁宗(zong)實錄》。五(wu)月,英宗(zong)病愈(yu),在韓琦(qi)的勸說(shuo)催促(cu)下,曹太后撤簾,降(jiang)手書還政(zheng)。閏五(wu)月,英宗(zong)特(te)授韓琦(qi)為尚(shang)書右仆射。他多次請辭相位,英宗(zong)均不許。次年(nian)十一月,充任南郊大禮使,進封魏(wei)國公。
英(ying)宗(zong)親政僅半月(yue)(yue),韓(han)(han)琦(qi)(qi)等(deng)(deng)人就提議(yi)(yi)(yi)討(tao)論(lun)(lun)關于英(ying)宗(zong)生父、濮王趙(zhao)允讓(rang)的(de)名分問題(ti),而英(ying)宗(zong)為(wei)(wei)了減(jian)少追封(feng)阻力,批(pi)示等(deng)(deng)過(guo)了仁宗(zong)大(da)祥(滿二(er)十四(si)(si)個月(yue)(yue))再議(yi)(yi)(yi)。治平二(er)年(nian)(1065年(nian))四(si)(si)月(yue)(yue),韓(han)(han)琦(qi)(qi)等(deng)(deng)再次提出(chu)這一議(yi)(yi)(yi)題(ti),于是,英(ying)宗(zong)出(chu)詔將議(yi)(yi)(yi)案送至太(tai)常(chang)禮院,交兩(liang)制以上(shang)官(guan)員(yuan)討(tao)論(lun)(lun)。爭(zheng)論(lun)(lun)持續了十八個月(yue)(yue),其中以韓(han)(han)琦(qi)(qi)為(wei)(wei)代表的(de)中樞宰執(zhi)等(deng)(deng)順(shun)應英(ying)宗(zong)之意,建(jian)議(yi)(yi)(yi)尊趙(zhao)允讓(rang)為(wei)(wei)皇(huang)(huang)考(kao)(kao),但遭(zao)到了翰林學(xue)士王珪(gui)、侍御史呂(lv)(lv)誨等(deng)(deng)人的(de)反(fan)對,他們力主稱仁宗(zong)為(wei)(wei)皇(huang)(huang)考(kao)(kao),趙(zhao)允讓(rang)為(wei)(wei)皇(huang)(huang)伯。曹太(tai)后(hou)聞訊(xun),一度草詔嚴(yan)責韓(han)(han)琦(qi)(qi)等(deng)(deng),英(ying)宗(zong)預感到形勢的(de)發(fa)展(zhan)于己不利(li),不得不暫緩討(tao)論(lun)(lun)此事。最后(hou),韓(han)(han)琦(qi)(qi)等(deng)(deng)勸說曹太(tai)后(hou)簽(qian)押,同意稱趙(zhao)允讓(rang)稱“皇(huang)(huang)”,其三位(wei)夫人并(bing)稱為(wei)(wei)“后(hou)”,并(bing)貶呂(lv)(lv)誨、呂(lv)(lv)大(da)防(fang)、范純仁三人出(chu)外,此事才告終。
韓琦身(shen)為宰相,卻始終以邊(bian)事為念,他曾多(duo)次就(jiu)邊(bian)防(fang)問題向英宗陳說方略,建議在河北(bei)、河東、陜西等路“籍民為兵”,以為“義勇”,三丁選一(yi),于手背刺字,農閑(xian)時練(lian)兵,戰時防(fang)御,既可增強軍(jun)事力量,也(ye)能減少冗兵軍(jun)費。
治平三年(1066年)九(jiu)月(yue),西(xi)夏(xia)大舉進攻大順城(今甘肅華(hua)池縣西(xi)北白馬鄉(xiang)),韓(han)琦(qi)建議“停歲賜(si),絕和(he)市”,遣使向(xiang)西(xi)夏(xia)問(wen)罪(zui)(zui)。樞密使文彥博反對,部分朝(chao)臣亦舉仁宗時(shi)對夏(xia)戰爭的舊事(shi)。韓(han)琦(qi)判(pan)斷:“李諒祚(即(ji)夏(xia)毅宗)不(bu)過是個狂(kuang)童,并沒有李元(yuan)昊的智謀(mou)計(ji)略,而如(ru)(ru)今的邊防(fang)遠過當年。馬上(shang)(shang)派人詰問(wen),夏(xia)人一定服罪(zui)(zui)。”英宗按其意(yi)見行事(shi),李諒祚果然上(shang)(shang)表謝罪(zui)(zui)。英宗得(de)到消(xiao)息(xi)后,看著(zhu)韓(han)琦(qi)說(shuo)(shuo):“一如(ru)(ru)你所料(liao)。”同(tong)年冬,英宗病(bing)重,建嗣問(wen)題表面(mian)化。韓(han)琦(qi)進言說(shuo)(shuo):“陛下久不(bu)視朝(chao),愿早(zao)建儲,以(yi)安社稷。”英宗點頭(tou)同(tong)意(yi),于是確立潁(ying)王趙頊為皇太子。
治平四年(1067年)正月,英宗(zong)病逝,趙頊即位,是為宋神(shen)宗(zong)。韓琦拜司空(kong)兼侍中(zhong),并任英宗(zong)山陵使(shi)。
神(shen)宗即位(wei)不(bu)久,御史(shi)中丞王(wang)(wang)陶彈劾(he)韓琦(qi),說(shuo)他(ta)自嘉祐以來,專執(zhi)國柄,君(jun)弱臣(chen)強,且“不(bu)赴文德(de)殿(dian)押班”,專權跋扈(hu)。神(shen)宗知道王(wang)(wang)陶實為(wei)(wei)誣告,將其罷職(zhi),但韓琦(qi)在(zai)英宗的永厚陵復(fu)土后,不(bu)再入(ru)中書門下辦(ban)公,堅決辭位(wei)。神(shen)宗挽留不(bu)住,任命他(ta)為(wei)(wei)鎮安、武勝軍節度使及司徒兼侍中、判相州,并(bing)在(zai)韓琦(qi)入(ru)宮奏對(dui)時泣道:“侍中(指(zhi)韓琦(qi))一(yi)定要(yao)離開,今天已經降制(zhi)了。”又在(zai)東(dong)京興道坊賜他(ta)一(yi)座宅第(di),擢升其子(zi)韓忠彥為(wei)(wei)秘閣校理。韓琦(qi)辭退所授兩鎮,僅兼領淮南節度使。
正在(zai)(zai)這時,守邊大(da)將種諤擅自對西(xi)夏(xia)發起突(tu)襲(xi),一(yi)舉(ju)攻(gong)占綏(sui)州(今陜(shan)西(xi)綏(sui)德(de)),邊界(jie)氣(qi)氛驟然緊(jin)張(zhang),朝(chao)廷(ting)憂慮。韓(han)(han)琦(qi)在(zai)(zai)尚未赴任的情(qing)況(kuang)下,又奉旨改判永興軍(今西(xi)安)兼陜(shan)西(xi)四(si)路經略使(shi)。朝(chao)中一(yi)些大(da)臣認為(wei)綏(sui)州孤(gu)絕難(nan)守,主張(zhang)放(fang)棄(qi)(qi)。韓(han)(han)琦(qi)最初(chu)同意放(fang)棄(qi)(qi),但(dan)在(zai)(zai)陜(shan)西(xi)宣撫使(shi)郭逵的勸說(shuo)下,反對焚(fen)棄(qi)(qi)綏(sui)州。一(yi)個月(yue)后,西(xi)夏(xia)國主李諒詐(zha)去世,戰(zhan)事暫告平息。
熙寧元年(1068年)七(qi)月(yue),韓(han)(han)琦(qi)復判相州(zhou)。在相州(zhou)任上還未滿三個月(yue),河(he)北(bei)地(di)震,黃河(he)決(jue)口,大(da)(da)批災(zai)民流離失所。神(shen)宗賜手詔給韓(han)(han)琦(qi),讓他遷判重災(zai)區的大(da)(da)名府(今(jin)河(he)北(bei)大(da)(da)名),兼北(bei)京(jing)(亦指(zhi)大(da)(da)名府)留守(shou)、河(he)北(bei)四(si)路(lu)安撫使,并(bing)被準(zhun)許便宜從(cong)事(shi)。
熙寧二(er)年(nian)(nian)(1069年(nian)(nian))二(er)月(yue),王(wang)安石(shi)為(wei)參知政事,開始(shi)進行變法(fa)(fa)。九月(yue),頒(ban)行“青(qing)苗(miao)(miao)法(fa)(fa)”。次(ci)年(nian)(nian)(1070年(nian)(nian))二(er)月(yue),韓(han)琦(qi)上疏反對青(qing)苗(miao)(miao)法(fa)(fa),認為(wei)青(qing)苗(miao)(miao)法(fa)(fa)不(bu)論(lun)貧富,一律按戶等配借(jie)青(qing)苗(miao)(miao)錢(qian)(qian),上三等戶及坊郭大戶本是兼并(bing)之(zhi)家,也可貸給青(qing)苗(miao)(miao)錢(qian)(qian),這種做法(fa)(fa)根本不(bu)能“抑兼并(bing)、濟困乏(fa)”。神宗看了(le)(le)韓(han)琦(qi)的奏疏,一度動(dong)搖了(le)(le)變法(fa)(fa)決心。王(wang)安石(shi)將(jiang)韓(han)琦(qi)的奏疏拿到“制置(zhi)三司條例司”,逐條批駁,公布于天下。后來韓(han)琦(qi)又(you)上疏,申辨愈切。此后,韓(han)琦(qi)還對“免役(yi)法(fa)(fa)”“市易(yi)法(fa)(fa)”等提出(chu)了(le)(le)反對意見(jian)。同(tong)年(nian)(nian),韓(han)琦(qi)解除了(le)(le)河北四路安撫使(shi)之(zhi)官,仍判大名府(fu)。
在對外關(guan)系上(shang),韓琦被(bei)認為“一改從前的強硬立(li)場(chang)而(er)日趨軟(ruan)弱妥協”。當時宋(song)和契丹(dan)在“劃界”河東問題上(shang)爭得不可開(kai)交(jiao),韓琦上(shang)疏神宗,認為宋(song)在邊防(fang)策略上(shang)主動進攻,積極防(fang)御(yu),有(you)七事(shi)致“契丹(dan)之(zhi)疑”,吁請神宗去掉各項新法(fa),并將(jiang)契丹(dan)所疑之(zhi)事(shi),“如(ru)將(jiang)官(法(fa))之(zhi)類,因而(er)罷去”,以換取邊境安寧。
熙寧四年(nian)(1071年(nian))二月(yue),韓(han)琦(qi)被改(gai)授為永興(xing)軍節(jie)度使,被他推辭,仍判(pan)大名府。判(pan)大名府期滿(man)后,朝廷(ting)根據(ju)韓(han)琦(qi)的要(yao)求,命(ming)他再判(pan)相州,并拒絕(jue)解(jie)除(chu)他淮南(nan)節(jie)度使的加(jia)官(guan)。
自熙(xi)寧七年(nian)(nian)(nian)(1074年(nian)(nian)(nian))秋起,韓琦(qi)屢次(ci)上表請求致仕(shi),均未獲準。直至(zhi)熙(xi)寧八年(nian)(nian)(nian)(1075年(nian)(nian)(nian))五月,方才(cai)被再度(du)授(shou)為永興(xing)軍(jun)節度(du)使,因(yin)韓琦(qi)病重,已不能就職。六月二十四日(ri)(8月8日(ri)),韓琦(qi)在(zai)相(xiang)州(zhou)溘然長逝,享年(nian)(nian)(nian)六十八歲。神宗(zong)在(zai)禁苑為他慟哭舉哀,又(you)輟(chuo)朝(chao)三(san)(san)日(ri),即日(ri)賜(si)其家(jia)銀(yin)三(san)(san)千兩、絹三(san)(san)千匹,并下詔允許韓琦(qi)配享英宗(zong)廟庭,特贈尚書令,賜(si)謚號“忠獻(xian)”;隨后發(fa)兵為其筑(zhu)墓(mu)(mu),親撰墓(mu)(mu)碑:“兩朝(chao)顧命定策元勛”。
宋徽宗時,“追論琦定策勛”,加贈(zeng)韓琦為魏郡王(wang)。
寶慶二(er)年(1226年),宋理宗圖畫二(er)十四功(gong)臣神像于昭(zhao)勛閣,韓琦位列其中。
韓(han)琦的著(zhu)作(zuo)有《二府忠(zhong)論》5卷(juan)(juan)、《諫垣存(cun)稿》3卷(juan)(juan)、《陜西奏(zou)議(yi)》50卷(juan)(juan)、《河北奏(zou)議(yi)》30卷(juan)(juan)、《雜(za)奏(zou)議(yi)》30卷(juan)(juan)、《安(an)陽集》50卷(juan)(juan)及《家傳集》等(deng),至今多有散佚。他一生寫了大(da)(da)量詩文,大(da)(da)多收入《安(an)陽集》行世(shi)。詞存(cun)五首,見《能改(gai)齋(zhai)漫錄》及《青箱雜(za)記》。
相三朝,立二帝
自嘉祐三年(nian)(nian)(nian)(nian)(1058年(nian)(nian)(nian)(nian))六(liu)月起,韓(han)琦(qi)開(kai)始(shi)了十(shi)年(nian)(nian)(nian)(nian)的(de)(de)宰(zai)相生涯(ya)。韓(han)琦(qi)為(wei)相后(hou),首先遇到一個大問題便是(shi)立(li)(li)儲(chu)(chu)。當(dang)時,仁宗(zong)(zong)(zong)(zong)因連失三子(zi)(zi)(楊王(wang)(wang)趙(zhao)昉、雍(yong)王(wang)(wang)趙(zhao)昕(xin)、荊王(wang)(wang)趙(zhao)曦),心情沉重,身體一直(zhi)不(bu)好。至和年(nian)(nian)(nian)(nian)間又因患病,無法御殿,而(er)皇嗣(si)(si)又一直(zhi)未(wei)立(li)(li),朝廷內外深為(wei)擔憂。立(li)(li)儲(chu)(chu)涉及到國(guo)家的(de)(de)安(an)危(wei),不(bu)少大臣尤其是(shi)包(bao)拯、范鎮、司馬光等人反復上(shang)奏,懇(ken)請仁宗(zong)(zong)(zong)(zong)及早立(li)(li)嗣(si)(si),以(yi)固根(gen)本(ben),但仁宗(zong)(zong)(zong)(zong)一直(zhi)未(wei)允。如此(ci)拖延五、六(liu)年(nian)(nian)(nian)(nian)之(zhi)(zhi)(zhi)久,立(li)(li)儲(chu)(chu)之(zhi)(zhi)(zhi)事仍未(wei)定(ding)下。韓(han)琦(qi)作為(wei)宰(zai)相,對(dui)立(li)(li)嗣(si)(si)之(zhi)(zhi)(zhi)事十(shi)分(fen)關心,他(ta)趁朝中事態緩和、仁宗(zong)(zong)(zong)(zong)心平氣靜之(zhi)(zhi)(zhi)際,建議道:“陛下春秋高,未(wei)有建立(li)(li),何(he)(he)不(bu)擇宗(zong)(zong)(zong)(zong)室之(zhi)(zhi)(zhi)賢(xian)者,以(yi)為(wei)宗(zong)(zong)(zong)(zong)廟社稷計?”但仁宗(zong)(zong)(zong)(zong)當(dang)時仍期待后(hou)宮能(neng)再生皇子(zi)(zi),故而(er)未(wei)置可否。后(hou)來(lai),有一天,韓(han)琦(qi)手拿《漢(han)書·孔光傳》對(dui)仁宗(zong)(zong)(zong)(zong)說(shuo)(shuo):“漢(han)成帝(di)即位二十(shi)五年(nian)(nian)(nian)(nian)無嗣(si)(si),立(li)(li)弟之(zhi)(zhi)(zhi)子(zi)(zi)定(ding)陶(tao)王(wang)(wang)為(wei)太(tai)子(zi)(zi)。成帝(di),中才之(zhi)(zhi)(zhi)主,猶能(neng)之(zhi)(zhi)(zhi),以(yi)陛下之(zhi)(zhi)(zhi)圣,何(he)(he)難哉!太(tai)祖(zu)(zu)為(wei)太(tai)子(zi)(zi)。太(tai)祖(zu)(zu)為(wei)天下慮、福流至今(jin)”,所以(yi)他(ta)希(xi)望仁宗(zong)(zong)(zong)(zong)效仿宋(song)(song)太(tai)祖(zu)(zu)所為(wei),“則無不(bu)可者”。在韓(han)琦(qi)的(de)(de)極力勸說(shuo)(shuo)下,仁宗(zong)(zong)(zong)(zong)終于下定(ding)決(jue)心,于嘉祐七年(nian)(nian)(nian)(nian)(1062年(nian)(nian)(nian)(nian))八月立(li)(li)堂兄(xiong)、濮王(wang)(wang)趙(zhao)允讓之(zhi)(zhi)(zhi)子(zi)(zi)趙(zhao)宗(zong)(zong)(zong)(zong)實(shi)為(wei)皇太(tai)子(zi)(zi),賜名曙。次年(nian)(nian)(nian)(nian)(1063年(nian)(nian)(nian)(nian))三月,仁宗(zong)(zong)(zong)(zong)去世,韓(han)琦(qi)宣讀(du)遺制,趙(zhao)曙繼(ji)位,是(shi)為(wei)宋(song)(song)英宗(zong)(zong)(zong)(zong)。英宗(zong)(zong)(zong)(zong)被確立(li)(li)為(wei)儲(chu)(chu)君(jun),韓(han)琦(qi)應推首功。但他(ta)從不(bu)在別人面前(qian)夸耀此(ci)事。
英(ying)(ying)宗(zong)繼位(wei)之初,就身患疾病,由嫡母(mu)曹(cao)(cao)太(tai)(tai)后(hou)(hou)垂(chui)簾聽政。英(ying)(ying)宗(zong)非(fei)仁宗(zong)親生,即位(wei)后(hou)(hou)又(you)想(xiang)有所作(zuo)為,而曹(cao)(cao)太(tai)(tai)后(hou)(hou)思想(xiang)較為保守,加之個別內侍從中挑撥,致使兩(liang)(liang)宮(gong)(gong)生隙。韓琦為為緩(huan)解兩(liang)(liang)宮(gong)(gong)矛盾,解決政治(zhi)危機,費盡心(xin)力(li)。他一(yi)面(mian)勸說太(tai)(tai)后(hou)(hou),一(yi)面(mian)安慰英(ying)(ying)宗(zong),并以舜帝之孝相(xiang)勸。英(ying)(ying)宗(zong)聽后(hou)(hou),很受感(gan)悟,自此不(bu)再(zai)怨(yuan)說太(tai)(tai)后(hou)(hou),兩(liang)(liang)宮(gong)(gong)關系漸趨和好。不(bu)久,曹(cao)(cao)太(tai)(tai)后(hou)(hou)撤簾還(huan)政,北宋最高統(tong)治(zhi)集團之間的一(yi)場政治(zhi)危機被妥(tuo)善化解。
在“濮議(yi)”中,韓琦與(yu)歐陽(yang)修等順應英(ying)宗之(zhi)意,建議(yi)尊其生父趙允讓為(wei)皇考,但遭到(dao)了王(wang)珪、呂(lv)誨(hui)等人的反對(dui),他們力主(zhu)稱(cheng)(cheng)仁宗為(wei)皇考,趙允讓為(wei)皇伯。英(ying)宗自治平二(er)年(nian)(1065年(nian))起(qi)將(jiang)此事交太常禮院討論,爭論持續十八個月(yue),韓琦等勸說曹太后(hou)簽(qian)押同意,稱(cheng)(cheng)趙允讓稱(cheng)(cheng)“皇”,其三位夫人并(bing)稱(cheng)(cheng)為(wei)“后(hou)”,貶呂(lv)誨(hui)、呂(lv)大防(fang)、范(fan)純(chun)仁三人出外。
治平三年(1066年)十二月(yue),英(ying)宗(zong)病(bing)(bing)重。韓(han)琦作為(wei)(wei)宰相(xiang),又有考(kao)慮(lv)立(li)儲之事。他向英(ying)宗(zong)勸(quan)道:“陛下久(jiu)不視(shi)朝,中外(wai)憂(you)惶,宜早立(li)皇太子,以安(an)眾心”英(ying)宗(zong)同意,立(li)穎王趙頊(xu)為(wei)(wei)皇太子。次年(1067年)五月(yue),英(ying)宗(zong)病(bing)(bing)逝(shi),趙頊(xu)繼位,是為(wei)(wei)宋神宗(zong)。
修吏事,擢賢才
吏治上,韓琦針對當(dang)時“三司(si)歲以(yi)資遷而任不(bu)久(jiu),相(xiang)習(xi)以(yi)養資假途為說(shuo),而不(bu)修職事”的(de)情況,大膽改革,在(zai)尤為重要(yao)的(de)五個(ge)崗位上,選用“資淺(qian)人久(jiu)任”,力求改變只求作官,不(bu)修職事的(de)狀況,以(yi)提高行(xing)政效率。
韓琦(qi)(qi)在朝期(qi)間,還非常重視(shi)選拔和愛(ai)護人才,他認為(wei)大(da)臣的進退,“實系天下利害(hai),”勸(quan)宋英宗應“以此為(wei)先”。他曾提拔和舉薦(jian)過許多賢良俊士,如蘇洵、歐陽修和蘇軾等,都曾得到韓琦(qi)(qi)的賞識(shi)和重用。
經(jing)(jing)濟上,韓琦(qi)嘗試(shi)實行均(jun)(jun)(jun)田(tian),把廢棄的土地交給農民(min)耕種。嘉祐四年(nian)(nian)(1059年(nian)(nian)),“中(zhong)書門下(xia)言(yan),天(tian)下(xia)賦稅輕重不等,乞(qi)行均(jun)(jun)(jun)定(ding)。”于是“復遺職方員外(wai)郎(lang)(lang)孫琳,都官員外(wai)郎(lang)(lang)林之純,屯田(tian)員外(wai)郎(lang)(lang)席(xi)汝言(yan)”等“分往諸路均(jun)(jun)(jun)田(tian)。”這次大規模的均(jun)(jun)(jun)田(tian)活動(dong),為后來王(wang)安石變法中(zhong)的方田(tian)均(jun)(jun)(jun)稅法的實施積累了(le)經(jing)(jing)驗,在均(jun)(jun)(jun)田(tian)中(zhong),韓琦(qi)“選(xuan)宮分詣諸路”,為“均(jun)(jun)(jun)民(min)之賦而(er)惟力之紓”起了(le)重大作用。此(ci)外(wai),韓琦(qi)還非(fei)常注(zhu)重體察(cha)人(ren)民(min)疾苦,嘉祐二年(nian)(nian)(1057年(nian)(nian)),經(jing)(jing)他奏(zou)請,朝廷(ting)設置了(le)“天(tian)下(xia)廣惠倉”(用于社會救濟的糧倉)。
韓琦(qi)還請求雇人耕種諸路(lu)無主的(de)(de)(de)“戶絕田”(宋代(dai)的(de)(de)(de)一種官(guan)田),收取(qu)相應的(de)(de)(de)糧(liang)食存儲,以接(jie)濟居住城郭(guo)的(de)(de)(de)老幼貧疾者(zhe)。嘉祐四年(nian)(nian)(1059年(nian)(nian)),韓琦(qi)又奏請革除“監(jian)牧(mu)”之弊,將各(ge)路(lu)坊監(jian)以及各(ge)軍的(de)(de)(de)牧(mu)地(di),除了(le)用來放(fang)牧(mu)的(de)(de)(de)土(tu)地(di)外(wai),其(qi)余“蓁田”允許農戶租佃。朝廷(ting)聽從了(le)他(ta)的(de)(de)(de)建議,結果僅河北一路(lu)就逐田于民3350余頃,每年(nian)(nian)給國家課(ke)斛(hu)斗117802石、絹13251匹、革161230束,取(qu)得了(le)較(jiao)大成績。
韓琦到揚州后,了(le)解到地方官(guan)吏以軍需匱乏為(wei)(wei)(wei)由,“于民(min)常稅之外(wai),借取(qu)其(qi)半(ban),借者(zhe)不載稅籍(ji)”,認為(wei)(wei)(wei)這是坑害百(bai)姓(xing)(xing)的(de)(de)“無名(ming)之使用,請(qing)為(wei)(wei)(wei)蠲之。”慶歷五年(nian)(1045年(nian))朝廷下令“罷義(yi)倉(cang)”,將義(yi)倉(cang)“所有斛斗若(ruo)便撥(bo)(bo)入官(guan)倉(cang)支遣”,義(yi)倉(cang)的(de)(de)糧(liang)食,是從廣大百(bai)姓(xing)(xing)那里(li)額(e)外(wai)征集來(lai)的(de)(de),其(qi)目的(de)(de)是為(wei)(wei)(wei)了(le)救助受(shou)災百(bai)姓(xing)(xing)。如今(jin)若(ruo)將義(yi)倉(cang)的(de)(de)糧(liang)食無償撥(bo)(bo)入官(guan)倉(cang),顯然是對百(bai)姓(xing)(xing)的(de)(de)侵奪(duo)行為(wei)(wei)(wei)。韓琦認為(wei)(wei)(wei)這樣(yang)做,將會失信于民(min),引(yin)起百(bai)姓(xing)(xing)不滿。他上奏朝廷,陳述利害,建議(yi)將義(yi)倉(cang)的(de)(de)糧(liang)食“撥(bo)(bo)與常平倉(cang)”或“賑濟貧民(min)”,以實現義(yi)倉(cang)取(qu)之于民(min),用之于民(min)的(de)(de)目的(de)(de)。朝廷采納了(le)他的(de)(de)建議(yi)。
韓琦(qi)(qi)改革役法,罷(ba)除(chu)“里(li)(li)正(zheng)(zheng)衙(ya)前”。衙(ya)前是北(bei)宋州(zhou)役之(zhi)(zhi)一,負責官(guan)物的(de)押運(yun)和供應,途中若(ruo)有丟失,須(xu)以(yi)家產賠償(chang)。這樣,承役者(zhe)往往破產。衙(ya)前名目繁多,由里(li)(li)正(zheng)(zheng)充役的(de)稱“里(li)(li)正(zheng)(zheng)衙(ya)前”,由鄉戶輪戶的(de)稱“鄉戶前”,韓琦(qi)(qi)在(zai)并州(zhou),了解到“州(zhou)縣生民(min)之(zhi)(zhi)苦(ku),無重于里(li)(li)正(zheng)(zheng),至(zhi)有孀母(mu)改嫁,親(qin)族(zu)分(fen)居,或(huo)棄田與人以(yi)免(mian)上等,或(huo)非命以(yi)就(jiu)單丁”,造(zao)成“富者(zhe)休息有余,貧者(zhe)敗亡(wang)相繼”的(de)局面(mian)。
從(cong)慶歷五年(nian)(nian)(nian)(1045年(nian)(nian)(nian))到(dao)嘉祐(you)元年(nian)(nian)(nian)(1056年(nian)(nian)(nian)),韓琦(qi)(qi)在地(di)方任職十一年(nian)(nian)(nian),深受(shou)當地(di)百(bai)姓擁(yong)護(hu)。皇祐(you)五年(nian)(nian)(nian)(1053年(nian)(nian)(nian)),當韓琦(qi)(qi)離定(ding)州去(qu)并州時,“定(ding)人爭欲遮(zhe)留公,使(shi)不得出(chu)”,韓琦(qi)(qi)無(wu)奈,只身繞道(dao)而走,定(ding)人得知后,奔相擁(yong)送,致使(shi)“道(dao)路士卒,哭原(yuan)野”。
軍事上,韓琦主張“河北(bei)、河東(dong)、陜西三(san)(san)路,當西北(bei)控御之地,事當一體(ti)”,建議在這一地區(qu)“籍民為(wei)(wei)兵”,以為(wei)(wei)義勇(yong),凡(fan)主戶三(san)(san)丁選(xuan)(xuan)一,六丁選(xuan)(xuan)二,九丁選(xuan)(xuan)三(san)(san),于手背刺字,農閑教習(xi)武藝,戰時防守城寨,結果僅秦(qin)州(zhou)(今(jin)甘肅(su)天水)就得義勇(yong)156873人,其它如隴、儀(yi)、渭、涇、原、分(fen)、寧(ning)、環、鄜、延等州(zhou)義勇(yong)亦(yi)不少。征集義勇(yong),既加強了邊防軍事力(li)量,又可減輕冗兵之費(fei),效果很好。
韓(han)(han)琦(qi)還發展邊(bian)(bian)(bian)(bian)防(fang)(fang)(fang)經濟,維護(hu)邊(bian)(bian)(bian)(bian)疆秩序。定(ding)(ding)(ding)州(zhou)(zhou)(今河(he)北定(ding)(ding)(ding)縣(xian))與遼(liao)朝接壤,自北宋初年開始,為防(fang)(fang)(fang)御遼(liao)朝南侵(qin),北宋政(zheng)府就發布(bu)“斬(zhan)(zhan)(zhan)伐(fa)令(ling)(ling)(ling)”,規定(ding)(ding)(ding)這里(li)的山(shan)(shan)林(lin)不許砍伐(fa),土地不許耕種(zhong)。韓(han)(han)琦(qi)到定(ding)(ding)(ding)州(zhou)(zhou)后(hou),上奏(zou)朝廷(ting)(ting):“比朝廷(ting)(ting)欲禁(jin)近(jin)邊(bian)(bian)(bian)(bian)山(shan)(shan)林(lin)不許斬(zhan)(zhan)(zhan)伐(fa),以杜戎人人寇之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)路。當(dang)時(shi)并近(jin)里(li)淺山(shan)(shan)耕種(zhong)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)地概行禁(jin)止,致邊(bian)(bian)(bian)(bian)民(min)劇(ju)然失(shi)業。今薪炭翔(xiang)貴,翻(fan)敵(di)(di)人乘時(shi)以取厚利。臣嘗遣官行視(shi)可(ke)禁(jin)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)處,去(qu)敵(di)(di)尚五(wu)、六(liu)十里(li),亦(yi)可(ke)廣為防(fang)(fang)(fang)蔽(bi)。已別定(ding)(ding)(ding)可(ke)禁(jin)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)地,揭榜諭民(min),非令(ling)(ling)(ling)所禁(jin)者(zhe)任(ren)采伐(fa)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)。”朝廷(ting)(ting)聽(ting)從了韓(han)(han)琦(qi)的建議(yi),廢(fei)除了“斬(zhan)(zhan)(zhan)伐(fa)令(ling)(ling)(ling)”,定(ding)(ding)(ding)州(zhou)(zhou)邊(bian)(bian)(bian)(bian)民(min)莫(mo)不感到方便。為了加強(qiang)邊(bian)(bian)(bian)(bian)境安全(quan),韓(han)(han)琦(qi)又令(ling)(ling)(ling)“自今契(qi)丹(dan)過界劫掠居民(min),聽(ting)邊(bian)(bian)(bian)(bian)吏以時(shi)掩殺”。這樣,提高了邊(bian)(bian)(bian)(bian)民(min)防(fang)(fang)(fang)敵(di)(di)積極性,有效(xiao)地維護(hu)了這一(yi)地區的邊(bian)(bian)(bian)(bian)疆秩序。再次,韓(han)(han)琦(qi)整頓(dun)定(ding)(ding)(ding)州(zhou)(zhou)駐(zhu)(zhu)軍(jun),關心(xin)群眾疾(ji)苦。長期以來,由于疏于管(guan)理,定(ding)(ding)(ding)州(zhou)(zhou)駐(zhu)(zhu)軍(jun)驕蠻難御。韓(han)(han)琦(qi)到定(ding)(ding)(ding)州(zhou)(zhou)后(hou),感到問題嚴重,他下決心(xin)要對定(ding)(ding)(ding)州(zhou)(zhou)駐(zhu)(zhu)軍(jun)加強(qiang)整頓(dun),以強(qiang)化軍(jun)紀,維持邊(bian)(bian)(bian)(bian)境安全(quan)。對士(shi)卒犯令(ling)(ling)(ling)者(zhe),他“用兵律裁之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),察其(qi)橫(heng)軍(jun)中尤不可(ke)民(min)教(jiao)者(zhe),斬(zhan)(zhan)(zhan)首軍(jun)門(men)外(wai)”;對作(zuo)戰(zhan)犧牲(sheng)的士(shi)卒“博賞(shang)其(qi)家(jia),撫其(qi)孤兒,使繼衣(yi)廩”。因(yin)賞(shang)罰分明,恩威并用,使定(ding)(ding)(ding)州(zhou)(zhou)駐(zhu)(zhu)軍(jun)軍(jun)紀大變,面(mian)目一(yi)新。其(qi)后(hou),韓(han)(han)琦(qi)又“仿古兵法,作(zuo)方、圓、銳三陣,指授偏將,日月教(jiao)習(xi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),由是定(ding)(ding)(ding)兵精勁齊一(yi),號為可(ke)用,冠河(he)朔”。后(hou)來,即便是京(jing)師龍(long)猛卒到定(ding)(ding)(ding)州(zhou)(zhou)駐(zhu)(zhu)防(fang)(fang)(fang),被(bei)韓(han)(han)琦(qi)整頓(dun)得“未一(yi)月,亦(yi)皆(jie)就律,不敢復(fu)犯法”。
治平四年(nian)(1067年(nian)),朝廷(ting)改(gai)判韓(han)琦(qi)知永興軍(今陜(shan)西(xi)(xi)西(xi)(xi)安(an)),經略(lve)陜(shan)西(xi)(xi)。韓(han)琦(qi)義不辭難,承命即行(xing)。當時,朝中一(yi)些大臣認為(wei)(wei)綏(sui)州(zhou)孤絕難守,主張放(fang)棄,而韓(han)琦(qi)認為(wei)(wei)“綏(sui)州(zhou)地形險要,已(yi)興師得之矣,安(an)可(ke)復(fu)棄,示(shi)弱于賊?”韓(han)琦(qi)到達陜(shan)西(xi)(xi)后,積極(ji)調整戰(zhan)略(lve)部署,在邊境張貼布告,招募橫(heng)山之人參軍,對西(xi)(xi)蕃曉以(yi)利(li)害,通過一(yi)系(xi)列防備,邊境得到安(an)寧,綏(sui)州(zhou)也得以(yi)固守。
熙寧元(yuan)年(nian)(1068年(nian)),韓(han)琦復判相州(zhou)。在(zai)與遼(liao)(liao)(liao)的關(guan)系上(shang),他(ta)主張雙方應維持和好(hao),保持邊境安(an)定。韓(han)琦在(zai)給宋(song)神宗(zong)的上(shang)疏中,他(ta)建(jian)議保持“二邊之民各(ge)安(an)生業(ye),至于(yu)老(lao)死不(bu)知兵革戰斗(dou)之事”,不(bu)要(yao)輕率毀棄“祖宗(zong)累世之好(hao)”,要(yao)“永敦(dun)信(xin)約,兩絕嫌疑”。當然,韓(han)琦主張宋(song)遼(liao)(liao)(liao)和好(hao),并不(bu)是(shi)讓北(bei)宋(song)向遼(liao)(liao)(liao)退讓,而是(shi)一(yi)種(zhong)斗(dou)爭策略(lve),正如他(ta)在(zai)慶歷年(nian)間(jian)所說:“以和好(hao)為權宜,以戰守(shou)為實(shi)(shi)務。”趁和平之機,“陛下益養民愛力(li),選賢任能,疏遠奸(jian)庚,進(jin)用忠鯁,使天下悅服,邊備日修,塞(sai)下有(you)余(yu)粟(su),帑中有(you)羨財。”待自己(ji)實(shi)(shi)力(li)發展起(qi)來,遼(liao)(liao)(liao)若違約,“河北(bei)諸州(zhou)深溝(gou)高壘,足以自守(shou),敵人(ren)果來入寇(kou),所在(zai)之兵,可以伺(si)便(bian)驅逐”。韓(han)琦一(yi)生,始終關(guan)注北(bei)宋(song)邊防安(an)全,無論是(shi)在(zai)陜西(xi)(xi)抵御(yu)西(xi)(xi)夏,或是(shi)在(zai)定州(zhou)、并州(zhou)、揚(yang)州(zhou)、大名府等地,他(ta)都(dou)重視(shi)邊防,為北(bei)宋(song)的邊防事業(ye)和邊疆人(ren)民的安(an)全傾注了畢(bi)生精力(li)。
文學
韓琦(qi)“生平不以文章(zhang)名世”,但“詞氣典重(zhong),敷陳剴(kai)切(qie),有垂紳正笏之風(feng)”。他的文章(zhang)如(ru)《論減(jian)省(sheng)冗費》《論西(xi)夏請和》《論時(shi)事(shi)》《論青苗》等,大多“正論凜然(ran)”,體(ti)現其大節(jie)所在(zai)。
韓琦為(wei)詩不事雕琢(zhuo),“蘊蓄既深(shen),故直抒胸臆(yi)”,得自然(ran)高雅之意。所(suo)撰(zhuan)“黃花晚節”一(yi)聯,為(wei)宋(song)人(ren)所(suo)傳誦。其余詩作“隨時(shi)抒興,亦多(duo)寄托遙深(shen)”。
韓琦(qi)的(de)(de)詞作以《點絳唇·病起懨懨》聞名。此詞是他“以情韻(yun)勝人(ren)”的(de)(de)代表作,是一首(shou)“刻(ke)意傷春復傷別”的(de)(de)閨怨詞,風格婉約(yue),情韻(yun)動人(ren)。
書法
韓琦工于(yu)書法,尤(you)善正書,明人陶宗儀《書史會要》稱其書“師顏(yan)魯公(顏(yan)真卿)而(er)頗露芒角”。
石介:予(yu)早識琦(qi),琦(qi)有奇骨,其器魁落,豈視店楔。其人渾樸,不施(shi)剞劂。可屬大事,敦厚(hou)如勃。琦(qi)汝副衍,知(zhi)人予(yu)哲(zhe)。(《慶(qing)歷圣(sheng)德(de)詩》)
歐陽修:①蓋(杜)衍為(wei)(wei)人(ren)清慎而(er)(er)謹守規矩,(范)仲(zhong)淹則(ze)恢廓自(zi)信而(er)(er)不(bu)(bu)(bu)疑,琦則(ze)純正而(er)(er)質(zhi)直,(富)弼(bi)則(ze)明敏而(er)(er)果銳(rui)。四(si)人(ren)為(wei)(wei)性,既各(ge)不(bu)(bu)(bu)同,雖(sui)皆(jie)歸于盡忠(zhong),而(er)(er)其所見各(ge)異,故(gu)于議(yi)(yi)事(shi),多(duo)不(bu)(bu)(bu)相從……此四(si)人(ren)者,可謂(wei)天(tian)下至公之(zhi)(zhi)賢(xian)也。平日閑居,則(ze)相稱美之(zhi)(zhi)不(bu)(bu)(bu)暇(xia);為(wei)(wei)國議(yi)(yi)事(shi),則(ze)公言廷諍(zheng)而(er)(er)不(bu)(bu)(bu)私。以此而(er)(er)言,臣見衍等真得(de)漢史所謂(wei)忠(zhong)臣有(you)不(bu)(bu)(bu)和之(zhi)(zhi)節,而(er)(er)小人(ren)讒為(wei)(wei)朋黨,可謂(wei)誣矣(yi)。②臨大(da)事(shi),決大(da)議(yi)(yi),垂紳正笏(hu),不(bu)(bu)(bu)動聲色(se),措天(tian)下于泰山之(zhi)(zhi)安,可謂(wei)社稷之(zhi)(zhi)臣。
司馬光:琦實(shi)有忠于(yu)國家(jia)之心,但(dan)好遂非,此其所短也。
趙頊:①維公奉仁宗詔,立(li)皇考為(wei)皇子,被(bei)顧命立(li)英宗為(wei)皇帝,立(li)朕以承祖宗之緒,可謂定策元勛之臣矣。或(huo)以公安(an)社稷方周(zhou)勃,致治比姚崇,其(qi)言不幾乎!②韓琦敢當事,賢于富弼,但木(mu)強(qiang)耳。
文彥博:自至(zhi)和以來,中外之臣獻(xian)言甚眾,臣等(deng)雖嘗有請,弗(fu)果(guo)行。其后韓琦等(deng)訖就大事,蓋琦功也。
蘇軾(shi):①韓(琦)、范(仲淹)、富(弼)、歐陽(修),此(ci)四人者,人杰(jie)也。②妙齡秀(xiu)發,秉筆入侍(shi)。公(gong)(gong)于(yu)(yu)是時(shi),仲舒、賈誼。方(fang)將登庸,盜起西夏。四方(fang)騷然,帝(di)用不(bu)(bu)赦。授公(gong)(gong)鈇鉞(yue),往督西旅。公(gong)(gong)于(yu)(yu)是時(shi),方(fang)叔、召虎(hu)。入贊兵政,出殿大(da)邦。恩威并行,春雨秋(qiu)霜。兵練民(min)安,四夷屈(qu)降(jiang)。公(gong)(gong)于(yu)(yu)是時(shi),臨淮、汾陽。帝(di)在明堂,欲行王政。群后奏功,罔底于(yu)(yu)成。召自北(bei)方(fang),付之樞衡。公(gong)(gong)于(yu)(yu)是時(shi),蕭、曹、魏(wei)、邴。二帝(di)山陵,天下悸惱。呼(hu)吸之間,有雷有風。有存有亡,有兵有戎。公(gong)(gong)于(yu)(yu)是時(shi),伊(yi)尹、周(zhou)公(gong)(gong)。功成而退,三鎮偃息。③堂堂魏(wei)公(gong)(gong),河(he)岳之神。四十馀年,其德日新。鐘鼎有盡,竹帛莫(mo)陳。惟(wei)(wei)其大(da)節,蔽(bi)以一言(yan)。忠以事君,允也上臣……公(gong)(gong)惟(wei)(wei)人杰(jie),而不(bu)(bu)自賢。堂名閱古,以古律(lv)身(shen)。
王安石(shi):①韓公(gong)德(de)量才智,心期高遠,諸公(gong)皆莫及(ji)計也。②心期自與眾人殊,骨(gu)相(xiang)知非淺丈夫。
李清臣:公(gong)器量過(guo)人。性渾厚,不(bu)(bu)(bu)為(wei)田畛峭壁巉塹。功蓋(gai)天(tian)下(xia),位(wei)冠人臣,不(bu)(bu)(bu)見其(qi)喜(xi)。任莫大(da)之責,蹈不(bu)(bu)(bu)測之禍,身危于(yu)(yu)(yu)累(lei)卵(luan),不(bu)(bu)(bu)見其(qi)憂。怡然未嘗為(wei)事物(wu)遷動。平生無偽(wei)飾,其(qi)語(yu)言(yan),其(qi)行事,進立于(yu)(yu)(yu)朝,與士大(da)夫語(yu)。退息于(yu)(yu)(yu)室(shi),與家人言(yan)。一出于(yu)(yu)(yu)誠(cheng)。……其(qi)所措置,規模宏大(da)高(gao)(gao)遠,外(wai)視如甚略,已而(er)詳觀之中,則細(xi)故微(wei)物(wu),莫不(bu)(bu)(bu)各有區處,故有志必成。……姿貌英特,美(mei)須髯,骨骼清聳,眉目森秀。圖繪傳天(tian)下(xia),人以謂如高(gao)(gao)山大(da)岳,望之氣象雄杰,而(er)包蓄細(xi)微(wei),普施雷雨,藏匿(ni)寶怪(guai),蓋(gai)自(zi)然也。(《韓忠(zhong)獻公(gong)琦行狀》)
蘇轍:朕惟魏公歷事三(san)朝(chao),咸有一德。功存社(she)稷,澤及子孫。(《韓(han)忠彥乞外(wai)任不許(xu)不允詔二(er)首》)
王十朋:①我太祖太宗,肇造(zao)我宋(song)之(zhi)(zhi)(zhi)家法(fa)者(zhe)(zhe)也。真宗仁宗至于列(lie)圣,守我宋(song)之(zhi)(zhi)(zhi)家法(fa)者(zhe)(zhe)也。先(xian)正大臣,若范(fan)質、趙普(pu)之(zhi)(zhi)(zhi)徒,相與造(zao)我宋(song)之(zhi)(zhi)(zhi)家法(fa)者(zhe)(zhe)也。在真宗時,有(you)若李(li)沆、王旦、寇準。在仁宗時,有(you)若王曾、李(li)迪、杜衍、韓琦、范(fan)仲(zhong)淹、富弼之(zhi)(zhi)(zhi)徒,相與守我宋(song)之(zhi)(zhi)(zhi)家法(fa)者(zhe)(zhe)也。(《御試策試》)②昔在康定初,元(yuan)昊叛西(xi)陲。朝廷(ting)起韓范(fan),節制閫外(wai)師。二公人中龍,才略超等夷。(《觀國朝故事》)
葉適:①故李(li)沆、王(wang)(wang)旦在(zai)真宗(zong)時謹守(shou)(shou)資(zi)格(ge)(ge),王(wang)(wang)曾、呂夷(yi)簡(jian)、富弼、韓琦(qi)在(zai)仁(ren)宗(zong)、英宗(zong)時謹守(shou)(shou)資(zi)格(ge)(ge)······以(yi)(yi)謹守(shou)(shou)資(zi)格(ge)(ge)為賢,名重(zhong)當(dang)世……而李(li)沆十數人者,以(yi)(yi)守(shou)(shou)資(zi)格(ge)(ge)得名,而其時亦以(yi)(yi)治稱。(《水心(xin)集》)②守(shou)(shou)資(zi)格(ge)(ge)以(yi)(yi)用人,無(wu)若李(li)沆、王(wang)(wang)旦、王(wang)(wang)曾、呂夷(yi)簡(jian)、富弼、韓琦(qi)、司馬光(guang)、呂公著之為相,然考其功效,驗(yan)其人才,本朝(chao)以(yi)(yi)資(zi)格(ge)(ge)為用人之利(li)也決矣。(《水心(xin)集》)
王明清(qing):本(ben)朝(chao)曹武(wu)惠配享(xiang)太祖,(曹)武(wu)穆配享(xiang)仁(ren)宗(zong);韓忠獻配享(xiang)英宗(zong),(韓)文定(ding)配享(xiang)徽宗(zong)。父子配享(xiang),自昔所無也。(《揮(hui)麈(zhu)錄》)
羅(luo)大經:韓公當國(guo)時,最被司馬溫公激惱,然韓公包容(rong)聽受(shou),無幾(ji)微見(jian)于顏(yan)面。常(chang)朝一不押(ya)班,王(wang)陶(tao)至便指(zhi)為(wei)跋(ba)扈,而公亦無慍色(se)。蓋己(ji)為(wei)侍從臺諫,則能攻(gong)宰(zai)(zai)相(xiang)之(zhi)(zhi)(zhi)失;己(ji)為(wei)宰(zai)(zai)相(xiang),則能受(shou)侍從臺諫之(zhi)(zhi)(zhi)攻(gong)。此正無意無我、人己(ji)一視之(zhi)(zhi)(zhi)道,實賢人君子之(zhi)(zhi)(zhi)盛(sheng)德,亦國(guo)家之(zhi)(zhi)(zhi)美事也。(《鶴林玉露(lu)》)
呂中:當國家危(wei)疑(yi)之(zhi)(zhi)日,大(da)臣以(yi)(yi)(yi)能(neng)任事(shi)者,一曰德(de)(de)望(wang),二(er)曰才智。有才智而(er)(er)無(wu)德(de)(de)望(wang)以(yi)(yi)(yi)鎮(zhen)之(zhi)(zhi),則未(wei)足以(yi)(yi)(yi)服天(tian)下(xia)之(zhi)(zhi)心。有德(de)(de)望(wang)而(er)(er)無(wu)才智以(yi)(yi)(yi)充之(zhi)(zhi),則未(wei)足以(yi)(yi)(yi)辦天(tian)下(xia)之(zhi)(zhi)事(shi)。故曰:可(ke)以(yi)(yi)(yi)托六尺(chi)之(zhi)(zhi)孤、可(ke)以(yi)(yi)(yi)寄百里之(zhi)(zhi)命、臨(lin)大(da)節而(er)(er)不(bu)可(ke)奪(duo),君子人也。韓(han)魏(wei)公(gong)不(bu)動聲(sheng)色(se),垂(chui)紳搢笏(hu)而(er)(er)措(cuo)天(tian)下(xia)于太山之(zhi)(zhi)安(an)者,蓋自慶(qing)歷(li)、嘉祐(you)之(zhi)(zhi)時,可(ke)屬大(da)事(shi),重厚如(ru)勃,其德(de)(de)望(wang)服人心久矣(yi)。(《宋大(da)事(shi)記講義》)
袁桷:堂堂魏王,龍章鳳質(zhi)。天實生之,以(yi)佐王室(shi)。射(she)策玉墀,慶云耀(yao)日。中外(wai)踐更(geng),執德惟一。西(xi)陲繹騷,將弛卒驕。往綏爾戎,薄陳武韜。濯以(yi)清泉(quan),釋其煎熬。入秉國釣,眾(zhong)味畢調。不懾不渝(yu),迄康(kang)皇圖。取日虞淵,登子天衢。朝野罔知,繄王明謨。危疑之際,以(yi)身(shen)調娛。兩宮熙熙,萬姓于于。桓圭赤(chi)舄,清廟(miao)配食(shi)。于鑠厥勛,千古罔極。(《劉敏(min)叔畫八君子圖贊》)
貢師泰:韓氏(shi)自魏國(guo)忠(zhong)獻(xian)王以經學致位將(jiang)相,功業日盛。(《經訓堂記》)
脫(tuo)(tuo)脫(tuo)(tuo):①琦(qi)天資(zi)樸忠,折節下士,無賤貴,禮之如一。尤(you)以(yi)獎(jiang)拔人(ren)才(cai)為急,儻(tang)公(gong)論所(suo)與,雖意(yi)所(suo)不悅,亦收用之,故(gu)得人(ren)為多(duo)。選飭群(qun)司,皆使(shi)奉法(fa)循理。其所(suo)建請,第顧義(yi)所(suo)在(zai),無適莫心。(《宋(song)史》)②琦(qi)相三朝,立二帝,厥功(gong)大(da)矣(yi)。當(dang)治平危疑之際,兩宮幾(ji)成嫌隙,琦(qi)處之裕如,卒安社(she)稷(ji),人(ren)服(fu)其量。(《宋(song)史》)
李東(dong)陽(yang):魏公治州鎮,德教旁洽,政令畢(bi)舉。及佐天子,安社稷,危疑嫌(xian)隙,交集乎其前(qian)。擔負調干,不(bu)動聲氣(qi)而天下定(ding)。(《定(ding)州韓魏公祠堂記》)
歸有光:①君德賴(lai)以(yi)(yi)培(pei)養,生民賴(lai)以(yi)(yi)滋息,社稷(ji)賴(lai)以(yi)(yi)鎮定,此忠(zhong)厚(hou)之(zhi)(zhi)(zhi)臣也(ye)(ye)(ye)。其(qi)在于(yu)古(gu),若償金、脫驂、翻(fan)羹(geng)、唾面之(zhi)(zhi)(zhi)類,皆可以(yi)(yi)言忠(zhong)厚(hou)也(ye)(ye)(ye)。其(qi)大(da)者,則(ze)(ze)如曹參、周勃(bo)、丙吉(ji)、狄仁杰、郭子(zi)儀、裴度、呂端、王(wang)旦(dan)、韓(han)(han)(han)琦之(zhi)(zhi)(zhi)徒是(shi)(shi)也(ye)(ye)(ye)。(《士立(li)朝(chao)(chao)以(yi)(yi)正直忠(zhong)厚(hou)為本(ben)》)②韓(han)(han)(han)、富二(er)公,與(yu)范(fan)(fan)希文、歐(ou)陽永叔,一時并用,世謂(wei)之(zhi)(zhi)(zhi)韓(han)(han)(han)、范(fan)(fan)、富、歐(ou)。魏公嘉佑、治(zhi)平間,再決大(da)策(ce)、以(yi)(yi)安社稷(ji)。當(dang)(dang)朝(chao)(chao)廷多故(gu),處危疑之(zhi)(zhi)(zhi)際,知無不(bu)為,而與(yu)范(fan)(fan)、歐(ou)同(tong)心輔(fu)政,百(bai)官(guan)奉法循理,朝(chao)(chao)廷稱(cheng)(cheng)治(zhi)……史臣稱(cheng)(cheng)魏公相三朝(chao)(chao),立(li)二(er)帝,垂(chui)紳正笏(hu),不(bu)動(dong)聲氣,措天下于(yu)泰山之(zhi)(zhi)(zhi)安,可謂(wei)社稷(ji)之(zhi)(zhi)(zhi)臣矣……由此言之(zhi)(zhi)(zhi),二(er)公之(zhi)(zhi)(zhi)功(gong)名,蓋(gai)相當(dang)(dang)矣。嗚(wu)呼!士之(zhi)(zhi)(zhi)幸而遭際太平,福(fu)德俱(ju)全者,則(ze)(ze)韓(han)(han)(han)、富二(er)公是(shi)(shi)也(ye)(ye)(ye)。(《河(he)南策(ce)問對二(er)道》)
王世(shi)貞:問宋臣,曰(yue):李(li)文靖之(zhi)(zhi)(zhi)遠、王沂(yi)公(gong)之(zhi)(zhi)(zhi)公(gong)、韓魏公(gong)之(zhi)(zhi)(zhi)重(zhong)、范文正公(gong)之(zhi)(zhi)(zhi)廓、司馬文正公(gong)之(zhi)(zhi)(zhi)篤(du),庶幾爾。(《弇州四部稿》)
謝肇淛:宋之(zhi)人物,若王(wang)沂公、李文(wen)正、司馬(ma)溫(wen)公之(zhi)相業(ye),寇萊公、趙忠(zhong)定之(zhi)應(ying)變(bian),韓(han)魏公之(zhi)德量,李綱、宗澤之(zhi)撥亂(luan),狄青、曹瑋、岳飛、韓(han)世(shi)忠(zhong)之(zhi)將略(lve),程明(ming)道、朱晦庵之(zhi)真(zhen)儒(ru),歐陽永叔、蘇子(zi)瞻之(zhi)文(wen)章,洪(hong)忠(zhong)宣、文(wen)信國(guo)之(zhi)忠(zhong)義,皆灼無可議,而且(qie)有用于時者,其(qi)它(ta)瑕瑜(yu)不掩,蓋(gai)難言之(zhi)矣。(《五雜俎》)
陳子(zi)龍(long):自漢以(yi)后,文(wen)武漸分(fen),然(ran)猶有虞詡、諸葛亮、周瑜(yu)、陸遜、司馬懿、羊祜、杜預、溫嶠、謝玄、韋睿(rui)、崔浩、李(li)(li)靖、裴(pei)行儉、郭元(yuan)振、裴(pei)度、李(li)(li)德裕、韓(han)琦、李(li)(li)綱、虞允文(wen)之徒奮策(ce)儒素建功閫外,為(wei)時宗臣。彼豈必有摶虎(hu)之力,射雕之技哉?不過深明(ming)古今之事,能決機宜之便(bian)耳。(《兵家言·序(xu)》)
王夫之(zhi)(zhi):①韓(han)公(gong)之(zhi)(zhi)才,磊落而(er)英多,任人之(zhi)(zhi)所(suo)(suo)不(bu)(bu)能任,為人之(zhi)(zhi)所(suo)(suo)不(bu)(bu)敢(gan)為,故(gu)秉(bing)正以(yi)臨(lin)險阻危疑(yi)(yi)之(zhi)(zhi)地,恢乎其(qi)無(wu)所(suo)(suo)疑(yi)(yi),確(que)乎其(qi)不(bu)(bu)可拔也。而(er)于(yu)纖(xian)悉之(zhi)(zhi)條(tiao)理(li),無(wu)曲(qu)體(ti)求詳之(zhi)(zhi)密(mi)用(yong)(yong)(yong)。是故(gu)其(qi)立朝之(zhi)(zhi)節,直以(yi)伊、周自任,而(er)無(wu)所(suo)(suo)讓。至于(yu)人官物曲(qu)之(zhi)(zhi)利病,吉(ji)兇變動之(zhi)(zhi)機宜(yi),則有(you)疏焉(yan)(yan)者(zhe)矣。乃以(yi)其(qi)長用(yong)(yong)(yong)之(zhi)(zhi)于(yu)短,其(qi)經(jing)理(li)陜(shan)(shan)西(xi)也,亟(ji)謀會(hui)師進討,而(er)不(bu)(bu)知固守以(yi)待(dai)時(shi);多刺陜(shan)(shan)西(xi)義勇,而(er)不(bu)(bu)恤無(wu)實而(er)有(you)害;皆(jie)(jie)用(yong)(yong)(yong)其(qi)長而(er)詘焉(yan)(yan)者(zhe)也。若法度、典禮、銓除(chu)、田賦,皆(jie)(jie)其(qi)所(suo)(suo)短者(zhe)。而(er)唯其(qi)短也,是以(yi)無(wu)所(suo)(suo)興(xing)革,而(er)不(bu)(bu)啟更張(zhang)之(zhi)(zhi)擾(rao)。(《宋論》)②三代以(yi)還(huan),能此者(zhe),唯韓(han)魏公(gong)而(er)已。(《宋論》)
朱軾:宋(song)自(zi)李迪既貶(bian)、王曾(ceng)沒后,在位者率多因循固寵,罔顧國家(jia)之(zhi)(zhi)慮。及至元昊發難(nan)(nan),契丹敗盟(meng)。大敵在外,而草竊(qie)潛興。師徒不振,而征斂日繁。當是之(zhi)(zhi)時,宋(song)事(shi)幾殆,非琦與范、富(fu)共起而安(an)定之(zhi)(zhi),雖呂夷簡之(zhi)(zhi)智,亦安(an)所施哉?迨(dai)嘉(jia)祐、治平(ping)之(zhi)(zhi)間,遭(zao)遇仁、英(ying)二(er)帝(di),獨相者七八(ba)年。興賢舉能(neng),修政立事(shi)。教養(yang)之(zhi)(zhi)風,法三代之(zhi)(zhi)遺意(yi)。向使繼其后者,紹休遺緒,升平(ping)可(ke)致……躬(gong)定大策,遭(zao)時之(zhi)(zhi)難(nan)(nan)。志不舍命,卒能(neng)調和兩宮(gong),安(an)寧(ning)社稷,自(zi)古未(wei)嘗有(you)也。始于筦庫,終(zhong)于罷相,歷郡事(shi)無巨細,動為世(shi)法,故(gu)詳錄焉。(《史傳三編》)
紀昀:琦歷相三(san)朝(chao),功在社稷,生平不以文章名世(shi)。(《四庫全書(shu)總(zong)目提要(yao)》)
楊昌濟(ji):宋(song)韓、范(fan)(范(fan)仲淹)并(bing)稱,清曾(曾國(guo)藩)、左(左宗棠)并(bing)稱,然韓、左辦(ban)事(shi)之(zhi)人(ren),范(fan)、曾辦(ban)事(shi)兼(jian)傳教之(zhi)人(ren)也。(《毛(mao)澤東(dong)早期文稿》引(yin))
左(zuo)欽敏:衛(衛青)、霍(霍去(qu)病(bing))、韓、范(fan)功高邊(bian)塞,無此雄威(與左(zuo)宗棠對比)。
蔡東藩:賴韓(han)琦(qi)坐鎮,郭逵為輔,夏事始得就緒耳(er)。(《宋史演義》)