石門(men)(men)頌(song)》(全稱為《漢(han)故司隸校尉(wei)犍為楊(yang)君(jun)頌(song)》,后世簡稱為《石門(men)(men)頌(song)》)。是東漢(han)建和二(er)年(nian)(公元(yuan)148年(nian))由當(dang)時漢(han)中太守(shou)王升撰文、書(shu)佐王戎書(shu)丹刻(ke)于(yu)石門(men)(men)內壁西(xi)側的一方(fang)摩崖石刻(ke),是隸書(shu)書(shu)法(fa)作品。現(xian)藏于(yu)漢(han)中博物館(guan)。
《石(shi)(shi)門(men)頌(song)》歌頌(song)了東漢(han)漢(han)順帝時(shi)的(de)司隸(li)校尉、犍(jian)為(今屬(shu)四川樂山(shan))人楊孟文(wen)“數上奏(zou)請(qing)”修復褒(bao)斜道的(de)事跡(ji)。整塊摩崖通高261厘(li)(li)米,寬(kuan)205厘(li)(li)米,題(ti)額高54厘(li)(li)米。《石(shi)(shi)門(men)頌(song)》多用(yong)圓筆,逆鋒起(qi)筆回鋒收筆,線條沉(chen)著(zhu)勁道,結(jie)字舒展放(fang)縱(zong),體勢瘦勁,飄逸自然,素(su)有隸(li)書(shu)(shu)中(zhong)(zhong)的(de)草書(shu)(shu)之(zhi)稱(cheng),是漢(han)隸(li)中(zhong)(zhong)的(de)精品佳作。
《石門(men)頌(song)(song)》是(shi)中國(guo)書法(fa)史(shi)上的(de)一座豐碑(bei),它與(yu)略陽(yang)的(de)《郙閣頌(song)(song)》、甘肅成縣的(de)《西狹頌(song)(song)》并稱(cheng)為“漢三頌(song)(song)”,是(shi)漢代頌(song)(song)體代表作。
(碑(bei)額)故(gu)司隸校尉犍(jian)為楊君頌(song)
惟坤靈(ling)定位,川澤(ze)股(gu)躬。澤(ze)有(you)所注,川有(you)所通。斜(碑作(zuo)余字)谷之川,其澤(ze)南隆。八方所達益(yi)域為(wei)充。
高祖受(shou)命,興于(yu)漢中。道由子午(wu),出散入(碑(bei)誤(wu)作(zuo)“人(ren)”字(zi))秦(qin)。建定帝位,以漢氏(原(yuan)種作(zuo)“詆(di)”)焉(yan)(焉(yan)字(zi)別(bie)寫(xie))。后以子午(wu),途(原(yuan)碑(bei)涂(tu)加艸上下結構)路澀(原(yuan)碑(bei)為歮)難(nan)。更隨圍谷,復通堂光。凡此四(si)道。閡(原(yuan)碑(bei)作(zuo)垓)隔(別(bie)寫(xie))尤艱。
至于永(yong)平,其有(you)四年,詔書開斜(原碑作余),鑿通石門、中遭元二,西夷虐(別字(zi)(zi))殘,橋梁(liang)斷絕(jue),子(zi)午復循(xun)。上則懸(xuan)(原碑為縣字(zi)(zi))峻,屈曲流(liu)(別字(zi)(zi))顛;下則入(碑作人字(zi)(zi))冥(別字(zi)(zi)),傾(別字(zi)(zi))瀉(xie)(原碑為寫字(zi)(zi))輸淵。
平阿淖(別字(zi),一釋泉(quan)字(zi))泥(ni),常蔭鮮晏(yan)。木石相拒(原(yuan)碑(bei)(bei)作距),利磨確(que)盤(pan)(別字(zi)),臨(lin)危槍碭,履尾心寒。空輿輕騎(原(yuan)碑(bei)(bei)奇為(wei)竒),滯(原(yuan)碑(bei)(bei)氵為(wei)辶)礙(別寫)弗(fu)前。惡(e)蟲弊(原(yuan)碑(bei)(bei)加草(cao)字(zi)頭)獸(原(yuan)碑(bei)(bei)作狩字(zi)),蛇蛭毐螨(man)(別字(zi))。末秋截霜。嫁苗禾(別寫)殘。終年不登,匱餒(nei)之(zhi)患。卑(bei)者楚惡(e)(別寫),尊看弗(fu)安。愁(chou)苦(ku)之(zhi)難,焉可具言。
于是明智(碑作知),故司隸校尉(wei)犍為武(wu)陽楊(yang)君厥(jue)字(zi)孟文,深(shen)執忠(zhong)伉,數上奏請。有(you)司儀駁(別字(zi))君遂執爭,百僚(別字(zi))咸從,帝(di)用是聽(ting)。廢子由斯,得其度經。功飭爾要(yao),敞而(er)晏平(ping)。清涼調和,烝烝艾寧。
至建(jian)和(he)二(er)年,仲冬上旬,漢中(zhong)太守(shou)、犍(jian)為(wei)武陽王升字稚(zhi)紀。涉(she)歷山道,推(tui)序本原,嘉君明智(zhi)(原碑作知),美其仁賢(xian),勒石頌德,以(yi)明厥(jue)勛。其辭(ci)曰:
君(jun)德明明,炳(別寫)煥彌光(guang)。刺(別寫)過(guo)拾遺(yi),厲清(qing)八荒,奉(feng)魁承杓,綏億御(碑作(zuo)衙)強(碑作(zuo)作(zuo)彊)。春宣圣恩,秋(qiu)貶若霜(shuang)。無(wu)偏蕩(dang)蕩(dang),貞雅(ya)(原(yuan)碑牙似楷書耳為篆(zhuan)書隸變,非耳)以方。寧靜蒸庶,政(zheng)與乾通,輔主匡君(jun)。循禮有常(chang)。
咸曉地理,知世紀綱(gang)。言(yan)必忠義,匪石(shi)厥章(zhang)。懨(別寫)弘大節.讜(dang)而益明。揆(kui)往(wang)卓今,謀合朝情。釋(shi)(別字(zi))艱即安,有(you)勛有(you)榮。
禹(yu)鑿龍門,君其(qi)繼蹤(zong)。上順斗(似升字(zi))極,下答坤皇(huang)。自南自北,四海(hai)攸通(tong)。君子(zi)安(an)樂(le),庶士說雍、商(shang)人咸西嘻,農(別寫)夫永同。春秋(qiu)記(ji)異(yi),今而(er)紀功。垂流(別字(zi))億載,世(shi)世(shi)嘆(tan)誦。
序曰:明(ming)哉仁智(原碑知字),豫(yu)識(shi)難易。原度天道(dao),安危所歸,勤勤竭誠(cheng),榮名休麗。
五官椽(chuan)南鄭(zheng)趙邵字(zi)季南,屬褒(bao)中晁(碑為別(bie)字(zi))漢強(qiang)字(zi)產伯,書(shu)佐西城(碑作成字(zi))王戎(別(bie)寫)字(zi)文(wen)寶,主。
王府君閔谷(gu)道危難,分置六部道橋(qiao)。特(te)遣(qian)行(xing)丞事(shi)西(xi)城(碑作成)韓(han)(別(bie)(bie)(bie)寫(xie))朗(碑作別(bie)(bie)(bie)字(zi))。字(zi)顯公、都督掾,南鄭魏(wei)(別(bie)(bie)(bie)寫(xie))整字(zi)伯玉(yu)(碑作王)。后遣(qian)趙誦字(zi)公梁(liang),按(an)(碑作案)察中曹卓行(xing)。造作石積(碑作別(bie)(bie)(bie)字(zi)),萬(wan)世之(zhi)基。或解高(gao)閣(碑作格),下就平易。行(xing)者欣然焉(焉作別(bie)(bie)(bie)寫(xie))。
伯玉(碑為王字)即日徒(碑作從)署(shu)行丞事(shi),守安陽長。
《石(shi)門(men)頌》是漢中太守王升為(wei)(wei)表彰楊(yang)孟文等開鑿陜西(xi)漢中市(shi)褒城鎮(zhen)東(dong)北褒斜谷古(gu)石(shi)門(men)通道的(de)功績而刻的(de)銘(ming)石(shi),文辭為(wei)(wei)王升撰寫(xie),東(dong)漢建和(he)二年(nian)(公元148年(nian))十一月由王戎刻寫(xie)。
以《曹全碑(bei)(bei)(bei)》、《華山碑(bei)(bei)(bei)》為(wei)正宗的(de)(de)那種(zhong)起伏分(fen)明(ming)的(de)(de)用筆方法(fa)和點畫形態,在《石(shi)門頌(song)》中(zhong)并不怎么講究,因為(wei)它是刻在高低不平的(de)(de)粗(cu)糙巖面上(shang)的(de)(de),書寫者(zhe)也無法(fa)寫得精(jing)麗,加(jia)上(shang)一千多年的(de)(de)風風雨雨,形成了一種(zhong)具(ju)有(you)朦朧之美的(de)(de)神韻(yun)。清(qing)劉熙載(zai)云:“秦碑(bei)(bei)(bei)力勁(jing)。漢碑(bei)(bei)(bei)氣厚。”(《書概》)正是此石(shi)刻都具(ju)備的(de)(de),尤(you)其在用筆上(shang)具(ju)有(you)篆意,尤(you)為(wei)可(ke)貴。
《石門頌》的結字(zi)大小不(bu)一,灑落有致,縱橫勁拔,流(liu)露出(chu)天真(zhen)、飄(piao)逸的新(xin)奇之趣。
前人評此(ci)石(shi)刻是隸中之草(cao),與其它漢碑相較,確可看出(chu)(chu)其縱(zong)橫變化更為突出(chu)(chu)。由于這是刻在石(shi)壁(bi)上(shang)的(de)緣故,不可能(neng)像(xiang)豐(feng)碑巨碣那樣(yang)作精雕細刻,只能(neng)依著(zhu)巖面的(de)起伏作點畫(hua)的(de)權(quan)變安排。置之險地(di)而后生,反(fan)得意外之趣。
細觀此刻,可(ke)以發現其(qi)中(zhong)(zhong)許(xu)多字(zi)(zi)的(de)(de)結體與后來出現的(de)(de)竹木簡(jian)犢(du)的(de)(de)小字(zi)(zi)很相近,由于點畫的(de)(de)錯(cuo)落,不但使許(xu)多字(zi)(zi)的(de)(de)結體出現新的(de)(de)體勢(shi),而(er)且加(jia)強了字(zi)(zi)里(li)行間(jian)的(de)(de)特(te)別(bie)趣(qu)味(wei)。有的(de)(de)字(zi)(zi)如(ru)出現新的(de)(de)體勢(shi),而(er)且加(jia)強了字(zi)(zi)里(li)行間(jian)的(de)(de)特(te)別(bie)趣(qu)味(wei)。有的(de)(de)字(zi)(zi)如(ru)“命”“升”“誦”等的(de)(de)豎(shu)筆特(te)別(bie)長,這(zhe)在漢隸石刻中(zhong)(zhong)是(shi)少見的(de)(de)。但在竹木簡(jian)中(zhong)(zhong)常可(ke)看到這(zhe)些(xie)寫法。
此碑之(zhi)字有的(de)結體(ti)(ti)可以說是放大了的(de)竹木簡上的(de)結體(ti)(ti),如(ru)“為”“帝(di)”“寒”“廢”“守”“厲(li)”“八”“荒”等(deng)。
摩崖刻(ke)石(shi),尤其(qi)是(shi)《石(shi)門(men)頌(song)》,將(jiang)隸書的(de)整(zheng)飭(chi)變為靈動,把規整(zheng)變為奔放,它的(de)筆畫(hua),逆入逆出,含(han)蓄蘊(yun)藉,橫畫(hua)不(bu)平(ping),豎畫(hua)不(bu)直(zhi),行筆處又道勁有力,如(ru)挽舟(zhou)逆行,力逾千(qian)鈞。轉折(zhe)處或(huo)(huo)方或(huo)(huo)圓,又往(wang)往(wang)《石(shi)門(men)頌(song)》斷筆另(ling)起。筆畫(hua)橫豎撇(pie)捺(na)(na)粗細變化(hua)不(bu)大(da),就是(shi)燕尾或(huo)(huo)捺(na)(na)畫(hua)的(de)末端,也不(bu)過分(fen)加重。其(qi)線條之流暢遒勁,在古代刻(ke)石(shi)中都(dou)是(shi)不(bu)多見的(de)。
清(qing)末民國書法篆刻家張祖翼:“三百年來習(xi)漢碑(bei)者不凡幾,竟無人學(xue)(xue)《石(shi)門頌》者,蓋(gai)其雄厚奔放之(zhi)氣,膽怯者不敢學(xue)(xue),力弱者不能(neng)學(xue)(xue)也。”
清末民國學者康有為(wei)《論(lun)書(shu)(shu)絕(jue)(jue)句(ju)》:“餐霞沖采(cai)絕(jue)(jue)人煙,古(gu)今譙可稱書(shu)(shu)仙?石門崖下遺摩碣,跨鶴(he)驂鸞欲上天。”
日本當代書法家牛丸好一(yi):“《石門(men)頌》兼備秦漢(han)古銅印結構法度,可以說一(yi)個字就(jiu)形成一(yi)個壯美的(de)小宇宙(zhou),是極優秀的(de)作品(pin)。”
近代金石文字學家(jia)楊守(shou)敬《平碑(bei)記》:“其用筆(bi)如閑云(yun)野(ye)鶴,飄(piao)(piao)飄(piao)(piao)欲仙(xian),六朝疏秀(xiu),皆從此出”。
《石門頌》的(de)(de)魅(mei)力表現在(zai)(zai)其書法(fa)藝術上,它(ta)是(shi)東(dong)漢(han)中(zhong)后期十分(fen)成熟的(de)(de)漢(han)隸作品之(zhi)一(yi)。可以(yi)設(she)想,把如此規(gui)模宏闊的(de)(de)文章要(yao)書丹鐫刻在(zai)(zai)幽谷中(zhong)的(de)(de)石門石壁(bi)是(shi)何(he)等不易。但從(cong)全局來(lai)看(kan),整篇風格統(tong)一(yi),字體結構嚴謹,又(you)富(fu)于變化,富(fu)于生命,充滿靈動之(zhi)感(gan)。尤其豎筆拉長的(de)(de)“命”、“升”、“誦(song)”諸字保留了漢(han)代簡書的(de)(de)遺(yi)韻,在(zai)(zai)全國現存的(de)(de)漢(han)代石刻中(zhong)絕(jue)無(wu)僅有。
《石門(men)頌》古拙、飄逸的鮮明個性,影響著(zhu)自(zi)清(qing)代碑學以(yi)來活躍在中外書壇上的書法家。
中國的大型工(gong)具書(shu)《辭海(hai)(hai)》封(feng)面的隸書(shu)“辭海(hai)(hai)”二字,就(jiu)選自于《石門(men)頌》。
《石門頌》原刻(ke)于(yu)陜西(xi)省褒(bao)城縣(今漢(han)中市(shi)漢(han)臺(tai)區褒(bao)河鎮(zhen))古(gu)褒(bao)斜道(dao)(dao)(dao)的(de)南端——東(dong)北(bei)褒(bao)斜谷之石門隧道(dao)(dao)(dao)的(de)西(xi)壁上。此處是橫(heng)穿秦嶺、連接八百里(li)秦川和漢(han)中盆地的(de)交通(tong)要道(dao)(dao)(dao),古(gu)稱(cheng)褒(bao)斜棧道(dao)(dao)(dao)。由于(yu)形(xing)勢險峻、開鑿(zao)困難(nan),故歷代文人(ren)歌詠、題刻(ke)者甚(shen)多。
20世(shi)紀(ji)60年代(dai)末興修水(shui)利(li),在石門峽谷外(wai)不足百米處修建水(shui)壩,雖經有識之(zhi)士多方(fang)呼(hu)吁,終(zhong)(zhong)因動(dong)亂年月,壩址終(zhong)(zhong)未移動(dong),石門隧洞(dong),古(gu)道遺(yi)跡與絕大部分石刻盡皆(jie)淹沒于浩渺大水(shui)之(zhi)中。不幸中的萬幸是把漢魏《石門十三品》搶救了出來。
20世紀80年代(dai)初,國家撥專款,在石(shi)門石(shi)刻專家郭榮章主持(chi)下,在漢中市(shi)漢臺(tai)博物館(guan)修建漢魏《石(shi)門十三品》專門展廳,《石(shi)門頌》現收藏于漢中市(shi)博物館(guan)。
2020年10月30日,入(ru)選第六批《國家珍貴古籍名錄》。