《苕(tiao)溪(xi)詩》全稱《將之苕(tiao)溪(xi)戲作(zuo)呈(cheng)諸友詩卷》,是北宋書法家(jia)米芾于(yu)元祐三年(1088年)創作(zuo)的行書書法作(zuo)品(pin)。現收藏于(yu)北京故宮博物院。
《苕溪詩》的(de)內容是(shi)米芾從無錫去往苕溪時所作(zuo)的(de)六首詩,是(shi)他的(de)經(jing)意(yi)之(zhi)作(zuo)。《苕溪詩》通篇八面生(sheng)鋒(feng),筆力雄渾(hun)老辣(la),瀟(xiao)灑自然(ran),創造(zao)了一種(zhong)天真(zhen)活潑、激越昂揚的(de)意(yi)境。
《苕(tiao)溪(xi)詩(shi)》如風檣陣(zhen)馬,沉(chen)著(zhu)痛快(kuai),全卷(juan)書風真(zhen)率(lv)自然,痛快(kuai)淋漓,變化(hua)有致,逸趣盎然,反映了米(mi)芾(fei)中年書法(fa)的典型(xing)風貌(mao),與《蜀素帖》并稱米(mi)書“雙璧”。
將之苕溪(xi)戲作呈(cheng)諸友(you)
襄陽漫仕黻
松竹留因(yin)夏,溪山(shan)去為秋。久(jiu)賡白雪詠(yong),更度(du)采菱謳(ou)。縷會(此字用“卜”點去)玉鱸(lu)堆案,團金橘滿洲。水(shui)宮(gong)無限景(jing),載與謝公游。
半歲依修竹(zhu),三時看好花。懶傾惠泉(quan)酒,點盡壑源茶。主席多同好,群峰伴不嘩。朝(chao)來還蠹簡(jian),便起(qi)故巢嗟。
余(yu)居半歲,諸(zhu)公載酒不輟。而余(yu)以疾,每(mei)約置膳清話而已,復(fu)借(jie)書劉、李(li),周三(san)姓(xing)。
好懶(lan)難辭友(you),知窮豈念通。貧非(fei)理生(sheng)拙,病覺(jue)養(yang)心功。小圃能留客(ke),青冥不厭鴻。秋(qiu)帆尋賀老,載酒過江東。
仕倦(juan)成(cheng)流(liu)落,游頻慣轉(zhuan)蓬。熱來(lai)隨意住(zhu),涼(liang)至逐緣(yuan)東。入(ru)境親疏集,他(ta)鄉彼此同。暖衣兼食(shi)飽,但覺愧梁(liang)鴻。
旅食緣交駐,浮(fu)家(jia)為興(xing)來。句留(liu)荊水話,襟向卞峰開。過剡如尋戴,游梁定賦枚。漁歌堪畫處,又有魯公陪。
密(mi)友從(cong)春拆,紅薇過夏榮。團枝殊(shu)自得(de),顧我若含情(qing)。漫有(you)蘭(lan)隨色(se),寧無石對聲。卻憐皎皎月,依舊滿舡行。
元祐戊辰八月八日作(zuo)。
《苕(tiao)溪(xi)詩》卷前引首有“米(mi)南宮詩翰”五篆字,后(hou)紙(zhi)有各人跋文。
宋代米友(you)仁跋:“右(you)呈(cheng)諸友(you)等詩。先臣(chen)芾真跡。臣(chen)米友(you)仁鑒(jian)定恭跋。”
明代李東陽跋:“右(you)米元(yuan)章詩翰。有(you)紹興及(ji)睿思殿圖印。其子友仁題其后(hou)。稱先臣芾。蓋君前臣名之(zhi)義也(ye)。元(yuan)章書(shu)極精妙。而友仁亦(yi)有(you)家法(fa)。父子并美。自獻以后(hou)亦(yi)鮮聞(wen)之(zhi)。書(shu)法(fa)真贗每相混淆。如米氏者江南偽(wei)本不(bu)知(zhi)其入。此卷妙處望而可知(zhi)。太宰水村陸先生檢諸(zhu)故篋(qie)。重加裱飾。物(wu)之(zhi)顯晦固(gu)自有(you)數(shu)哉。先生方采黜陟之(zhi)獨。振幽起滯。天下之(zhi)士賴以不(bu)沒于世者多矣。識(shi)者幸毋以一事觀之(zhi)。正德丙子二月十(shi)二日。長(chang)沙李東陽題。”
《苕溪詩》上有印(yin)(yin)鑒繁多,可識(shi)別的(de)有:“睿(rui)思(si)殿印(yin)(yin)”(二)、“紹興”、“白幾(ji)印(yin)(yin)章(zhang)”、“鮮于”(圓(yuan)形)、“陸友(you)”、“囗(wei)(wei)氏(shi)囗(wei)(wei)壽珍(zhen)玩”、“西楚(chu)王孫”、“士奇(qi)之印(yin)(yin)”、“楊氏(shi)家(jia)藏”、“全卿(qing)珍(zhen)賞(shang)(shang)”、“全卿(qing)”(三(san))(均半印(yin)(yin))、“之印(yin)(yin)”(半印(yin)(yin))、項(xiang)元汴(bian)諸印(yin)(yin)、梁清(qing)標(biao)諸印(yin)(yin)、“武林(lin)錢子章(zhang)囗(wei)(wei)鑒賞(shang)(shang)圖書”、清(qing)乾隆(long)、嘉(jia)慶、宣統(tong)內府諸印(yin)(yin),余不記。又項(xiang)氏(shi)“獨”字編號。(囗(wei)(wei)表示占位,字不識(shi))
《苕(tiao)溪(xi)詩》是米(mi)(mi)芾元祐戊辰(1088年)八(ba)月八(ba)日從無(wu)錫去往苕(tiao)溪(xi)(今屬浙江(jiang)湖州)時所作(zuo)的六(liu)首詩,是米(mi)(mi)芾的經意(yi)之作(zuo)。
詩題(ti)(ti)稱“將至苕(tiao)(tiao)溪(xi)戲作呈諸友”,其中(zhong)(zhong)包括五(wu)律六首。從(cong)詩中(zhong)(zhong)的(de)(de)內容可知,這(zhe)(zhe)時(shi)(shi)侯米(mi)(mi)(mi)芾(fei)是(shi)(shi)在(zai)無錫,已(yi)經從(cong)春天(tian)住過夏天(tian),到(dao)這(zhe)(zhe)八月(yue)(秋中(zhong)(zhong))間才預備離開無錫到(dao)湖(hu)(hu)州去,此卷正(zheng)是(shi)(shi)其將要離無錫時(shi)(shi)寫的(de)(de)。米(mi)(mi)(mi)芾(fei)自撰《頭陀(tuo)寺碑》里說道:“元(yuan)(yuan)祐戊辰,集賢林(lin)(lin)舍(she)人(ren),招為苕(tiao)(tiao)吾之(zhi)(zhi)游九月(yue)二日(ri)道吳門(men),以王(wang)(wang)維畫古帝(di)王(wang)(wang)易于龍圖閣待(dai)制俞獻可字昌(chang)言之(zhi)(zhi)孫彥(yan)文(wen)。翌日(ri),與(yu)丹徒葛滿(man)、字季憂檢閱審定。五(wu)日(ri)吳江舟垂(chui)虹亭題(ti)(ti)。”由此可考證(zheng)這(zhe)(zhe)點(dian)。這(zhe)(zhe)時(shi)(shi)候(hou)米(mi)(mi)(mi)芾(fei)已(yi)經離開無錫,正(zheng)從(cong)蘇州下(xia)船,經行江向(xiang)西出發。到(dao)湖(hu)(hu)州約在(zai)重陽之(zhi)(zhi)前,其時(shi)(shi)應在(zai)書此卷之(zhi)(zhi)后不久。詩中(zhong)(zhong)又有“涼至逐緣東(dong)”和(he)“句留荊水(shui)話”之(zhi)(zhi)句,那是(shi)(shi)指到(dao)江東(dong)——蘇州、湖(hu)(hu)州之(zhi)(zhi)前,原曾旅居湖(hu)(hu)北(bei)。林(lin)(lin)舍(she)人(ren)是(shi)(shi)林(lin)(lin)希,萬歷《湖(hu)(hu)州府志》載,林(lin)(lin)希在(zai)元(yuan)(yuan)祐二年(nian)(nian)(1087年(nian)(nian))就(jiu)任(ren)湖(hu)(hu)州太守,到(dao)元(yuan)(yuan)祐四年(nian)(nian)(1088年(nian)(nian))由呂溫卿接任(ren)。此卷寫于元(yuan)(yuan)祐三年(nian)(nian)戊辰,正(zheng)是(shi)(shi)林(lin)(lin)希知湖(hu)(hu)州時(shi)(shi)。唐顏真卿曾作湖(hu)(hu)州刺史(shi),所以米(mi)(mi)(mi)芾(fei)以魯公比林(lin)(lin)氏。這(zhe)(zhe)些就(jiu)是(shi)(shi)米(mi)(mi)(mi)芾(fei)作此六首詩的(de)(de)情(qing)景。米(mi)(mi)(mi)芾(fei)書《苕(tiao)(tiao)溪(xi)詩》時(shi)(shi),年(nian)(nian)三十(shi)八歲,比他的(de)(de)另一個行書代表作品《蜀素帖》僅早四十(shi)余天(tian),《苕(tiao)(tiao)溪(xi)詩》也是(shi)(shi)他的(de)(de)書法風格逐漸成熟時(shi)(shi)期(qi)的(de)(de)作品。
米(mi)芾(1051—1107年),初名黻(fu),后(hou)改(gai)芾,字元(yuan)章,號襄陽漫士,又號鹿門居士、海岳外(wai)史等(deng)。北宋書(shu)(shu)(shu)(shu)法(fa)家(jia),畫(hua)家(jia),書(shu)(shu)(shu)(shu)畫(hua)理論家(jia)。曾任(ren)校(xiao)書(shu)(shu)(shu)(shu)郎、書(shu)(shu)(shu)(shu)畫(hua)博士、禮部員外(wai)郎。善詩,工書(shu)(shu)(shu)(shu)法(fa),擅篆、隸、楷、行、草等(deng)書(shu)(shu)(shu)(shu)體,長于臨摹(mo)古人書(shu)(shu)(shu)(shu)法(fa),達(da)到(dao)亂(luan)真的程度(du)。傳世書(shu)(shu)(shu)(shu)法(fa)墨跡(ji)有:《向太后(hou)挽詞》、《蜀素帖(tie)》、《苕溪詩》、《拜(bai)中(zhong)岳命(ming)帖(tie)》、《虹縣詩》、《草書(shu)(shu)(shu)(shu)九帖(tie)》、《多景樓詩》等(deng)。
《苕(tiao)溪詩》用筆遒勁,濃纖兼出筆絲連貫(guan),縱橫恣逸。米芾用筆豐(feng)富(fu)多變,跟(gen)他繪畫(hua)用筆有很大的關(guan)系,米芾在(zai)善于用筆的過程中形成(cheng)飄逸豪邁的風格和沉(chen)著痛快(kuai)的氣(qi)勢(shi),追求跌宕多姿的變化,自成(cheng)一家,顯(xian)得極有姿態。
《苕(tiao)溪詩(shi)》中(zhong)中(zhong)側(ce)鋒(feng)(feng)(feng)運(yun)用(yong)(yong)十分豐富(fu),而(er)且有些夸張,“看(kan)”中(zhong)撇的(de)(de)(de)(de)(de)筆(bi)畫(hua)是(shi)夸張的(de)(de)(de)(de)(de)側(ce)鋒(feng)(feng)(feng)運(yun)用(yong)(yong),又有些飛白意味,毫無做作的(de)(de)(de)(de)(de)嫌(xian)疑。《苕(tiao)溪詩(shi)》中(zhong)橫豎(shu)筆(bi)畫(hua)大多重入輕收,以側(ce)鋒(feng)(feng)(feng)重按起筆(bi),然(ran)后(hou)調為中(zhong)鋒(feng)(feng)(feng),行筆(bi)迅速,顯得痛快淋(lin)漓。每個字筆(bi)畫(hua)的(de)(de)(de)(de)(de)長(chang)短粗細(xi)、屈伸正側(ce),乃至整篇各個組成(cheng)部分所占空間的(de)(de)(de)(de)(de)大小、疏密,都極富(fu)變化。總之就(jiu)是(shi)“鋒(feng)(feng)(feng)勢郁勃,揮霍濃淡如煙云(yun),變怪多態”側(ce)鋒(feng)(feng)(feng)的(de)(de)(de)(de)(de)使用(yong)(yong),給米芾的(de)(de)(de)(de)(de)字增添了千般風流(liu),萬種儀態。那種爽利超逸的(de)(de)(de)(de)(de)氣質在筆(bi)鋒(feng)(feng)(feng)的(de)(de)(de)(de)(de)肆意揮灑中(zhong)表現得淋(lin)漓盡致。
《苕溪(xi)詩》中(zhong)用(yong)(yong)筆(bi)(bi)方(fang)(fang)圓并用(yong)(yong),變(bian)化(hua)跌出,米芾(fei)習慣在(zai)用(yong)(yong)筆(bi)(bi)之中(zhong)方(fang)(fang)和圓結合在(zai)一(yi)起(qi)使(shi)用(yong)(yong),方(fang)(fang)中(zhong)有(you)(you)(you)圓,圓中(zhong)寓方(fang)(fang),張力(li)十足。在(zai)《苕溪(xi)詩》中(zhong)方(fang)(fang)圓的運用(yong)(yong)極為普(pu)遍,圓轉處穩健雄厚,氣勢雄渾,頗有(you)(you)(you)顏真(zhen)卿風韻;方(fang)(fang)折處果(guo)敢迅疾,意趣天然。每一(yi)個(ge)線條都(dou)(dou)剛柔并濟,富有(you)(you)(you)彈性。米芾(fei)用(yong)(yong)筆(bi)(bi)藏露變(bian)化(hua)十分明顯(xian),幾(ji)乎(hu)每個(ge)筆(bi)(bi)畫中(zhong)都(dou)(dou)有(you)(you)(you)藏露,信(xin)手(shou)拈(nian)來,非常自然,使(shi)鑒賞者能感受到極為強烈的韌勁。
《苕溪詩(shi)》中勾的寫法也極為(wei)別(bie)致,如(ru)圖所示“水”字(zi)。這種筆法主要集(ji)自(zi)顏真卿《爭座(zuo)位帖》,在此帖中強化為(wei)習見的手(shou)段。豎畫完成后稍微向(xiang)上(shang)收筆,平勾出稍向(xiang)下弧的勾,向(xiang)上(shang)挑出,這種勾的寫法鏗鏘有力,沉著痛快(kuai)。
《苕溪詩》其結(jie)體舒(shu)暢,中宮微(wei)(wei)斂(lian),保(bao)持了(le)重心的(de)平(ping)衡(heng)。同時(shi)長(chang)畫縱橫,舒(shu)展自如,富抑揚起伏變(bian)化(hua)。通(tong)篇字體微(wei)(wei)向左傾,多欹側之勢(shi),于險勁中求平(ping)穩。全卷書(shu)風真率自然,痛快淋漓,變(bian)化(hua)有致,逸趣盎然,反(fan)映了(le)米芾中年書(shu)法的(de)典型風貌。
《苕(tiao)溪詩》中(zhong)字(zi)(zi)(zi)的起筆往往頗重,到中(zhong)間稍輕,遇到轉折時提筆側(ce)鋒直轉而(er)下(xia),予人(ren)八面生姿、沉著痛快之感。每字(zi)(zi)(zi)結(jie)體修長,下(xia)半部微(wei)向右(you)傾,如玉樹臨風,搖(yao)曳(ye)生情。左右(you)、上下(xia)結(jie)構(gou)的字(zi)(zi)(zi),強化開合向背,或(huo)左擒而(er)右(you)縱,或(huo)上斂而(er)下(xia)放。“游”“蓬”“過”等字(zi)(zi)(zi),“走之旁”形態(tai)各異,如掛帆滄海“依(yi)舊(jiu)船行”(米芾詩名)。
劉熙載(zai)《書概》有言,“字型有內抱(bao),有外(wai)抱(bao)。如(ru)上下兩(liang)橫,左右兩(liang)豎(shu),其(qi)有若(ruo)弓之背向(xiang)外(wai)、弦向(xiang)內者,內抱(bao)也;背向(xiang)內,弦向(xiang)外(wai),外(wai)抱(bao)也。”這種相向(xiang)相背的字,在《苕(tiao)溪(xi)詩》中也是(shi)隨處可見,如(ru)“因”字就屬(shu)于典型的相對的姿(zi)態,而“洲”字最后(hou)一豎(shu)則與(yu)前兩(liang)豎(shu)大致呈相向(xiang)之勢,有了(le)(le)這種關系,就避免了(le)(le)筆畫的機械(xie)重復(fu),增加(jia)了(le)(le)字的動勢。
《苕溪(xi)詩(shi)》在(zai)章(zhang)法的(de)表現上(shang),注重整(zheng)體的(de)氣(qi)韻和(he)細節的(de)完美(mei),在(zai)書(shu)寫過程中隨遇而(er)變。米芾(fei)認為“大(da)小(xiao)一倫”(《海(hai)岳名言(yan)》)不(bu)可取,字形(xing)的(de)大(da)小(xiao)要順(shun)乎自然(ran),排斥人(ren)工的(de)造作(zuo),這樣也(ye)會有(you)變化和(he)錯落,不(bu)必刻意修飾,如(ru)卷中的(de)“留”、“話”、“向(xiang)”、“如(ru)”等字,并沒(mei)有(you)因為字形(xing)偏小(xiao)而(er)影響(xiang)全篇的(de)統一,反而(er)使作(zuo)品(pin)看起來生動(dong),富有(you)意趣。同(tong)樣“荊”、“襟”、“峰(feng)”、“戴”幾個大(da)字也(ye)有(you)異曲同(tong)工的(de)效(xiao)果。
《苕溪詩(shi)》是(shi)米芾(fei)成熟的(de)行書(shu)代(dai)表作品之一(yi),其章法布局也(ye)已(yi)趨(qu)于(yu)完善(shan),雖然字(zi)與字(zi)之間沒有(you)視覺上直觀的(de)連帶(dai)關系,但是(shi)行氣通(tong)暢自(zi)然,如(ru)行云(yun)流水。映帶(dai)自(zi)如(ru),章法上疏密有(you)致,堪稱一(yi)絕(jue)。
此外,米(mi)芾(fei)還特別(bie)推崇王獻之的(de)(de)一筆書(shu)(shu),傳(chuan)王獻之《中(zhong)秋帖》是米(mi)芾(fei)的(de)(de)臨本,他(ta)將(jiang)這種書(shu)(shu)寫方法運用(yong)到自己(ji)的(de)(de)創作中(zhong)來,在(zai)連(lian)續書(shu)(shu)寫的(de)(de)時候,夸張其(qi)提(ti)按頓(dun)挫,輕重快(kuai)慢(man),表現(xian)出較(jiao)強的(de)(de)節(jie)奏感,這在(zai)《苕溪詩》這篇作品中(zhong)也可窺見一二,提(ti)按跳躍非常強烈,像極了搖(yao)滾(gun)音樂的(de)(de)節(jie)奏。
中(zhong)國書法(fa)院研究員沃興華(hua):《苕溪詩》用筆(bi)上下提按,大(da)起(qi)大(da)落(luo),點(dian)畫或粗或細,反(fan)差極(ji)大(da),筆(bi)勢如“風檣(qiang)陣(zhen)馬,快劍斫(zhuo)陣(zhen)”。結體則(ze)“不作(zuo)正(zheng)局”,左右傾側跌宕多姿。一(yi)般來說,作(zuo)品中(zhong)對比(bi)關(guan)系的反(fan)差越大(da),作(zuo)者的情緒(xu)表達(da)就(jiu)越強烈(lie),米(mi)(mi)芾正(zheng)是通過這種方法(fa)塑造了(le)“米(mi)(mi)顛”的形象。米(mi)(mi)芾可謂是吃(chi)了(le)“搖頭丸”的王(wang)羲(xi)之。
《苕溪(xi)詩》流傳有緒,南宋即入(ru)內(nei)府。明歸楊士奇、陸水村、項元汴等收藏。明正德十年(1516年)陸水村將此帖重(zhong)新裝核,請(qing)李東陽篆書引(yin)首:“米(mi)南宮(gong)詩翰”并題記。清入(ru)內(nei)府收藏,后由(you)溥儀攜(xie)至(zhi)長(chang)春(chun),又流入(ru)民間。1963年,北京(jing)(jing)故(gu)宮(gong)博物(wu)(wu)院將其購到,已失“念(nian)、養、心、功(gong)、不、厭”六字,半損“載酒”二字,稍損“豈、覺(jue)、冥”三字;失去李東陽篆首和項元汴題記拖尾。經(jing)北京(jing)(jing)故(gu)宮(gong)博物(wu)(wu)院楊文斌補紙重(zhong)新裝裱,再由(you)鄭竹友(you)依未(wei)損前的照片鉤摹(mo)補全損字。后一(yi)直為北京(jing)(jing)故(gu)宮(gong)博物(wu)(wu)院作為一(yi)級文物(wu)(wu)保存。
此《苕(tiao)溪詩(shi)》卷在《珊(shan)瑚網(wang)書跋》卷六、《吳氏(shi)(shi)書畫(hua)記》卷三、《式古堂(tang)書畫(hua)匯考(kao)(kao)·書考(kao)(kao)》卷一一、《郁(yu)氏(shi)(shi)續書畫(hua)題跋記》卷《平生壯觀(guan)》卷二、《大觀(guan)錄》卷六、《石渠寶笈·初(chu)編》卷一三、《三希堂(tang)法帖》第一四冊、《延光室》影印本(ben)等處有著錄。
2015年(nian)9月8日到11月8日,為(wei)慶(qing)祝建院(yuan)(yuan)90周(zhou)年(nian),北京故(gu)宮博物院(yuan)(yuan)推出(chu)(chu)“石(shi)渠寶笈特展”,《苕溪詩(shi)》卷亦在此次展覽中展出(chu)(chu)。