京(jing)杭(hang)運河(he)自北而南流(liu)經京(jing)、津2市和冀、魯、蘇(su)、浙4省,貫通中(zhong)國五(wu)大水(shui)系──海河(he)、黃河(he)、淮河(he)、長(chang)江(jiang)、錢塘江(jiang)和一系列(lie)湖泊;從華北平原直(zhi)達長(chang)江(jiang)三角洲,地(di)(di)形平坦,河(he)湖交織,沃野千(qian)里,自古是中(zhong)國主要糧、棉、油、蠶桑、麻產(chan)區(qu)。人口稠密,農業(ye)集(ji)約化程度高,生產(chan)潛力大。迨至近(jin)代,京(jing)津、津浦、滬寧(ning)和滬杭(hang)鐵路及公路網(wang)相繼修建,與運河(he)息息相通;沿線各地(di)(di)工業(ye)先(xian)后(hou)興起,城鎮密集(ji),是中(zhong)國經濟精華薈萃之地(di)(di)。
京杭(hang)(hang)大運河(he)沿(yan)(yan)線(xian)是(shi)中國最(zui)富庶的農業(ye)區之(zhi)一,工業(ye)發(fa)達(da)。在兗州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)、濟寧、滕州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)、豐縣、沛(pei)縣、徐州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)、邳(pi)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)及兩淮等有大中型煤礦,連(lian)接上海、南(nan)京、徐州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)、鎮江(jiang)(jiang)、常州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)、無錫(xi)、蘇州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)、揚(yang)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)、杭(hang)(hang)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)等工業(ye)城市(shi)。為(wei)了使(shi)“黃(huang)金(jin)水(shui)道”產生“黃(huang)金(jin)”效益(yi),沿(yan)(yan)線(xian)的魯、蘇、浙三省對大運河(he)各(ge)段進行了整治、擴(kuo)建和渠化(hua),使(shi)千年古運河(he)重新煥發(fa)了青春,成為(wei)中國僅次于長江(jiang)(jiang)的第二條“黃(huang)金(jin)水(shui)道”。運河(he)沿(yan)(yan)線(xian)的主要(yao)港口(kou)有濟寧、徐州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)、邳(pi)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)、泗陽、淮陰、淮安(an)、寶應、高(gao)郵、揚(yang)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)、鎮江(jiang)(jiang)、常州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)、無錫(xi)、蘇州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)、吳江(jiang)(jiang)和杭(hang)(hang)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)等。
京杭大運(yun)(yun)河全長(chang)(chang)1794千(qian)米,是(shi)中國(guo)僅次于長(chang)(chang)江的(de)第(di)二條“黃(huang)金水道(dao)”,價值堪比長(chang)(chang)城。它(ta)是(shi)世界上開(kai)鑿(zao)最早(zao)、長(chang)(chang)度最長(chang)(chang)的(de)一條人(ren)工河道(dao),長(chang)(chang)為(wei)蘇伊士運(yun)(yun)河(190千(qian)米)的(de)9倍(bei),巴拿馬(ma)運(yun)(yun)河(81.3千(qian)米)的(de)22倍(bei)。
京杭(hang)大(da)運河(he)流經(jing)北京市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)通(tong)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)區,天(tian)津市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)武清區,河(he)北省(sheng)(sheng)(sheng)廊坊市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、滄(cang)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、衡(heng)水市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、邢臺市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi),山(shan)東(dong)省(sheng)(sheng)(sheng)德(de)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、臨清市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、聊城市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、濟(ji)寧市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、滕州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、微山(shan)縣(xian),江蘇省(sheng)(sheng)(sheng)徐州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、宿(su)遷市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、淮(huai)安(an)市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、揚州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、鎮(zhen)江市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、常州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、無錫市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、蘇州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi),浙江省(sheng)(sheng)(sheng)嘉(jia)興(xing)市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、湖州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)、杭(hang)州(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)(zhou)市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)20個市(shi)(shi)(shi)(shi)(shi)區,溝通(tong)了海(hai)河(he)、黃河(he)、淮(huai)河(he)、長江、錢塘江五大(da)水系。
京杭運(yun)(yun)河(he)的(de)(de)流(liu)(liu)向(xiang)(xiang)(xiang)、水源和排(pai)蓄(xu)條(tiao)件(jian)在(zai)各段均不相同,非(fei)常復雜,流(liu)(liu)向(xiang)(xiang)(xiang)總體概括為四個節(jie)(jie)(jie)(jie)點、兩(liang)種(zhong)流(liu)(liu)向(xiang)(xiang)(xiang):節(jie)(jie)(jie)(jie)點1天津(jin)(海(hai)河(he))以北的(de)(de)通惠河(he)、北運(yun)(yun)河(he)向(xiang)(xiang)(xiang)南(nan)流(liu)(liu);節(jie)(jie)(jie)(jie)點1與(yu)節(jie)(jie)(jie)(jie)點2東平(ping)湖之(zhi)間(jian)的(de)(de)南(nan)運(yun)(yun)河(he)、魯北運(yun)(yun)河(he)向(xiang)(xiang)(xiang)北流(liu)(liu);節(jie)(jie)(jie)(jie)點2與(yu)節(jie)(jie)(jie)(jie)點3長(chang)江(jiang)(清江(jiang))之(zhi)間(jian)的(de)(de)魯南(nan)運(yun)(yun)河(he)、中(zhong)運(yun)(yun)河(he)、里運(yun)(yun)河(he)向(xiang)(xiang)(xiang)南(nan)流(liu)(liu);節(jie)(jie)(jie)(jie)點3與(yu)節(jie)(jie)(jie)(jie)點4長(chang)江(jiang)以南(nan)的(de)(de)丹陽之(zhi)間(jian)河(he)段向(xiang)(xiang)(xiang)北流(liu)(liu);丹陽以南(nan)河(he)段(江(jiang)南(nan)運(yun)(yun)河(he))向(xiang)(xiang)(xiang)南(nan)流(liu)(liu)。
至2012年(nian),京(jing)杭運河的(de)通航(hang)里程(cheng)為1442千(qian)米,其中全年(nian)通航(hang)里程(cheng)為877千(qian)米,主要分(fen)布在山(shan)東濟寧市以南、江蘇和浙江三省。
“京杭(hang)大運(yun)河”全程可分為七段:
(1)通(tong)惠河(he)(he)。(2)北運(yun)河(he)(he);(3)南(nan)運(yun)河(he)(he)。(4)魯運(yun)河(he)(he);(5)中運(yun)河(he)(he);(6)里運(yun)河(he)(he);(7)江南(nan)運(yun)河(he)(he)。
通惠河
歷史性通航(hang)河(he)(he)道。由于清(qing)末(mo)實行“停漕改折”政策(ce)和20世紀以來鐵路、公路交通發展,貨(huo)物(wu)轉為(wei)陸運(yun),加之水源不足(zu),航(hang)道失修(xiu),至50年代初期(qi),僅有少量船只作間歇性通航(hang)。當前該河(he)(he)主要用作北(bei)京市排水河(he)(he)道,已不能通航(hang)。
北運河
長(chang)約180公里,集水面積5.11萬平方公里,由天(tian)(tian)津注入海河。除屈家店至天(tian)(tian)津段15公里可供小船(chuan)作季節性通(tong)航外,其余(yu)河道均不能通(tong)航。
南運河
又(you)名御河,長414公里。四(si)(si)女寺至臨清段(duan)(duan)稱衛運(yun)河,長94公里。天津至四(si)(si)女寺段(duan)(duan)航(hang)(hang)道(dao)窄狹彎曲,底寬15~30米,水(shui)深(shen)(shen)約1米,建有楊(yang)柳青、獨流(liu)、北陳屯、安(an)陵4座(zuo)船(chuan)閘,可(ke)通航(hang)(hang)100噸(dun)(dun)級船(chuan)舶。由于上游(you)水(shui)庫攔蓄,兩岸(an)農(nong)田灌溉,加之年久(jiu)失修,現已處于斷航(hang)(hang)狀(zhuang)態。衛運(yun)河底寬30米,水(shui)深(shen)(shen)約10米,建有四(si)(si)女寺、祝(zhu)宮屯船(chuan)閘,可(ke)通航(hang)(hang)100噸(dun)(dun)級船(chuan)舶。由于上游(you)岳城水(shui)庫蓄水(shui),截走水(shui)源,尤當衛運(yun)河擴大治理后,航(hang)(hang)道(dao)情況驟然惡(e)化。
魯運河
魯(lu)運河分為魯(lu)北運河和(he)魯(lu)南(nan)運河。
魯北運河(he)也稱位山(shan)、臨清運河(he),原(yuan)河(he)段(duan)已淤(yu)塞(sai)。1958年另選新線(xian),長(chang)104公(gong)(gong)里,但未(wei)開挖(wa)。1960~1968年,根據(ju)引黃輸水(shui)要求,開挖(wa)了周店(dian)至尚店(dian)76公(gong)(gong)里渠道(dao),兩頭河(he)段(duan)尚未(wei)開挖(wa)。
魯南運河(he),北起(qi)黃河(he),南至(zhi)韓莊,長(chang)20公里,1968年(nian)雖經疏浚整治(zhi),但河(he)道(dao)(dao)(dao)(dao)嚴(yan)重淤積,水(shui)深不(bu)足,尚不(bu)能通航(hang)。梁山至(zhi)南旺段(duan)長(chang)33.8公里,枯水(shui)期(qi)(qi)航(hang)道(dao)(dao)(dao)(dao)水(shui)深0.5米,每年(nian)可通航(hang)6個月,為季節性航(hang)道(dao)(dao)(dao)(dao)。南旺至(zhi)濟(ji)寧段(duan)長(chang)27.1公里,底寬(kuan)15米,枯水(shui)期(qi)(qi)水(shui)深0.5米,每年(nian)僅通航(hang)6個月,為季節性航(hang)道(dao)(dao)(dao)(dao)。濟(ji)寧至(zhi)二級(ji)壩(ba)段(duan)長(chang)78.1公里,航(hang)道(dao)(dao)(dao)(dao)順直,枯水(shui)期(qi)(qi)水(shui)深1米以(yi)上,底寬(kuan)50米,可通航(hang)100噸級(ji)船舶(bo)。
中運河
二級(ji)壩至(zhi)大王廟段(duan)原來是(shi)(shi)走韓(han)莊、臺(tai)兒莊一線(xian)。1958年在江(jiang)蘇(su)省境內新辟南四湖(hu)湖(hu)西航(hang)道及(ji)不牢河(he)(he)河(he)(he)段(duan),使河(he)(he)道經徐州(zhou)市北郊通過,至(zhi)大王廟與中運(yun)河(he)(he)匯(hui)合。大王廟至(zhi)淮陰段(duan)仍循原來河(he)(he)道南下(xia),長163公(gong)里。徐州(zhou)以下(xia)河(he)(he)段(duan),經分段(duan)拓寬,航(hang)道一般(ban)底寬45~60米(mi),水深3米(mi)以上(shang),已可(ke)通航(hang)500~700噸級(ji)以上(shang)拖帶船(chuan)隊。是(shi)(shi)為徐州(zhou)煤炭南運(yun)主要(yao)線(xian)路。
里運河
全長169公里,其入江口原在瓜洲(zhou),1958年改至六圩(wei)入江。屢(lv)經整治,航道(dao)底寬(kuan)一般達(da)70米,水(shui)深3米以上,可通(tong)航1000噸級拖帶船隊。年運貨量1500萬噸左右。
徐(xu)州(zhou)(zhou)藺家壩—淮陰(yin)—揚州(zhou)(zhou)邗(han)溝被稱作(zuo)蘇北(bei)運(yun)(yun)河,全(quan)長(chang)404千米,縱跨徐(xu)州(zhou)(zhou)、邳州(zhou)(zhou)、宿遷、淮陰(yin)、揚州(zhou)(zhou)等11個(ge)縣市(shi),溝通了微山湖、駱馬湖、洪澤湖、高郵湖等水系,是京杭運(yun)(yun)河上(shang)運(yun)(yun)輸最繁(fan)忙的(de)(de)河段。基(ji)本(ben)建成二級航道,成為(wei)京杭運(yun)(yun)河上(shang)等級最高的(de)(de)航道,常年(nian)可行駛2000噸(dun)級的(de)(de)船舶(bo)(bo)。當前有(you)蘇、魯(lu)、滬、浙、湘(xiang)、豫等十多(duo)個(ge)省市(shi)的(de)(de)船舶(bo)(bo)航行其中,年(nian)貨運(yun)(yun)量可達(da)3億多(duo)噸(dun)。徐(xu)州(zhou)(zhou)段最大通過量已達(da)5500萬噸(dun)船舶(bo)(bo)噸(dun)位,其中貨物通過量達(da)3500萬噸(dun)。
揚州(zhou)(zhou)六圩(wei)口(kou)—鎮江(jiang)(jiang)(jiang)(jiang)(jiang)諫壁—常州(zhou)(zhou)—南(nan)潯,全長(chang)224千米(mi),貫穿江(jiang)(jiang)(jiang)(jiang)(jiang)蘇(su)的揚州(zhou)(zhou)、常州(zhou)(zhou)、鎮江(jiang)(jiang)(jiang)(jiang)(jiang)、無錫、蘇(su)州(zhou)(zhou)等縣市(shi),溝通了長(chang)江(jiang)(jiang)(jiang)(jiang)(jiang)、太(tai)湖(hu)水系,與上海、浙江(jiang)(jiang)(jiang)(jiang)(jiang)等周邊(bian)地區的省際河流相(xiang)連。當前(qian)有蘇(su)、魯、皖、滬、湘、鄂(e)、川等13個省市(shi)的船舶(bo)(bo)在該段運河上航(hang)(hang)行(xing)。截至2010年,航(hang)(hang)道全部達到(dao)四級標準,可通航(hang)(hang)500噸(dun)級船隊,年貨運量(liang)已(yi)超過1億(yi)噸(dun),超過江(jiang)(jiang)(jiang)(jiang)(jiang)蘇(su)境內長(chang)江(jiang)(jiang)(jiang)(jiang)(jiang)航(hang)(hang)道的運量(liang),相(xiang)當于滬寧鐵(tie)路單(dan)線貨運量(liang)的3倍。航(hang)(hang)行(xing)船舶(bo)(bo)的密度超過了德國的萊茵河,是京杭運河上運量(liang)最大,密度最高的河段之一,剛建成(cheng)的諫壁船閘日均船舶(bo)(bo)通過量(liang)已(yi)達10萬(wan)噸(dun)以上。
江南運河
自(zi)長江南岸(an)六圩—鎮江諫壁(bi)口經丹陽、常州(zhou)、無錫、蘇(su)州(zhou)、平望(wang)至杭州(zhou)。其中,平望(wang)至杭州(zhou)有3條航(hang)線,即(ji)東、中、西線,如以東線計算,全長323.8公里,大部分底寬20米(mi),水深2米(mi),一(yi)般(ban)可通航(hang)40~100噸級船(chuan)舶,年貨運量(liang)達1600余萬噸。
浙江(jiang)段(南(nan)潯—杭州(zhou)),全長(chang)120多千米(mi),溝通了(le)太湖水(shui)系(xi)和錢塘江(jiang)水(shui)系(xi),分為東(dong)、中、西(xi)三條路線,一般以東(dong)線代表運(yun)(yun)(yun)(yun)河(he)(he)(he)的(de)(de)位置,河(he)(he)(he)道狹窄、彎曲,終(zhong)年可(ke)通機動船舶(bo)。當前可(ke)通行300噸級(ji)的(de)(de)船舶(bo)。將京杭大運(yun)(yun)(yun)(yun)河(he)(he)(he)拓(tuo)伸至浙江(jiang)省東(dong)部的(de)(de)寧波港,將為中國內(nei)河(he)(he)(he)集(ji)裝箱運(yun)(yun)(yun)(yun)輸發展(zhan)乃至內(nei)河(he)(he)(he)航(hang)(hang)運(yun)(yun)(yun)(yun)的(de)(de)繁榮帶來契機。規劃中的(de)(de)杭甬運(yun)(yun)(yun)(yun)河(he)(he)(he)長(chang)240余千米(mi)。位于杭州(zhou)灣南(nan)岸,縱貫(guan)錢塘江(jiang),曹娥(e)江(jiang)、甬江(jiang)水(shui)系(xi),全線按四至五級(ji)航(hang)(hang)道標(biao)準設計(ji),年通過能力將達4000萬噸。使(shi)其成為國家北(bei)煤南(nan)運(yun)(yun)(yun)(yun)的(de)(de)黃金水(shui)道,南(nan)水(shui)北(bei)調的(de)(de)大動脈,還極大改善和推(tui)動了(le)沿河(he)(he)(he)的(de)(de)農(nong)(nong)田(tian)水(shui)利(li)事業的(de)(de)發展(zhan),對確保農(nong)(nong)業的(de)(de)穩產高產也起了(le)十分重要的(de)(de)保證(zheng)作(zuo)用,綜(zong)合(he)利(li)用效益明顯。
京杭大運(yun)河(he)(he)最南端位于杭州拱宸橋,并在橋邊立碑,該(gai)橋是一座(zuo)三(san)孔的(de)(de)拱橋,初建于明(ming)崇禎四(si)年(1631年),已有三(san)百多年的(de)(de)歷史。現存橋為清康(kang)熙時重建,全長138米,寬6.6米。石砌橋墩(dun)逐層收(shou)分,橋面兩側作石質霸(ba)王靠(kao),氣勢雄偉,下面各有兩個防撞墩(dun),防止運(yun)輸船(chuan)只(zhi)撞到(dao)橋墩(dun)。該(gai)橋位于杭州市運(yun)河(he)(he)文(wen)化(hua)廣場,它坐落在杭州市拱墅(shu)區橋弄街,橫跨(kua)于古(gu)運(yun)河(he)(he)之(zhi)上,是杭州古(gu)運(yun)河(he)(he)終點的(de)(de)標志。
運(yun)(yun)河(he)(he)(he)(he)水不(bu)僅(jin)承載(zai)著(zhu)南(nan)來(lai)北往的(de)(de)船(chuan)(chuan)只,而(er)且孕育、滋潤著(zhu)沿岸的(de)(de)運(yun)(yun)河(he)(he)(he)(he)兒女、運(yun)(yun)河(he)(he)(he)(he)城市(shi)。運(yun)(yun)河(he)(he)(he)(he)邊的(de)(de)建(jian)筑(zhu)(zhu),如會(hui)(hui)館、河(he)(he)(he)(he)埠、碼頭、橋梁、船(chuan)(chuan)閘(zha)及漕運(yun)(yun)衙門等(deng)(deng)(deng)(deng)都(dou)是(shi)(shi)為(wei)在(zai)實(shi)(shi)際生(sheng)產(chan)(chan)中使(shi)用而(er)建(jian)。運(yun)(yun)河(he)(he)(he)(he)邊也有(you)(you)很(hen)多(duo)民(min)風民(min)俗透(tou)露(lu)著(zhu)務實(shi)(shi)之魂(hun)。如江蘇淮安的(de)(de)運(yun)(yun)河(he)(he)(he)(he)漁民(min)的(de)(de)“交船(chuan)(chuan)頭”“汛(xun)前宴”“滿載(zai)會(hui)(hui)”等(deng)(deng)(deng)(deng)習俗。這(zhe)些(xie)習俗都(dou)是(shi)(shi)祈愿實(shi)(shi)際生(sheng)產(chan)(chan)的(de)(de)收獲(huo)(huo),直接、真切地體現出勞(lao)動人民(min)希望實(shi)(shi)實(shi)(shi)在(zai)在(zai)收獲(huo)(huo)豐收的(de)(de)愿望。運(yun)(yun)河(he)(he)(he)(he)生(sheng)產(chan)(chan)過程中也創造了許多(duo)與(yu)生(sheng)產(chan)(chan)相關的(de)(de)藝術,如大(da)運(yun)(yun)河(he)(he)(he)(he)號(hao)(hao)子(zi)。有(you)(you)河(he)(he)(he)(he)工號(hao)(hao)子(zi),是(shi)(shi)挑河(he)(he)(he)(he)、抬土、筑(zhu)(zhu)堤、下(xia)樁、打夯中所(suo)唱的(de)(de)。這(zhe)些(xie)號(hao)(hao)子(zi)或粗獷簡(jian)樸(pu)、或蒼涼雄勁,一方面(mian)可(ke)以鼓舞精(jing)神,另(ling)一方面(mian)可(ke)以組織指揮集體勞(lao)動,如山東(dong)的(de)(de)《抬土歌》。運(yun)(yun)河(he)(he)(he)(he)上的(de)(de)纖(xian)夫有(you)(you)闖船(chuan)(chuan)號(hao)(hao)子(zi)、拉纖(xian)號(hao)(hao)子(zi)、糧米號(hao)(hao)子(zi)等(deng)(deng)(deng)(deng)。船(chuan)(chuan)工有(you)(you)船(chuan)(chuan)工號(hao)(hao)子(zi),其中分類很(hen)多(duo),有(you)(you)啟程的(de)(de)出船(chuan)(chuan)號(hao)(hao)、推船(chuan)(chuan)號(hao)(hao)、起(qi)錨號(hao)(hao)、拉蓬號(hao)(hao)、撐(cheng)篙號(hao)(hao)等(deng)(deng)(deng)(deng),行駛的(de)(de)搖櫓號(hao)(hao)、拉纖(xian)號(hao)(hao)、扳稍號(hao)(hao)、扯(che)帆號(hao)(hao)等(deng)(deng)(deng)(deng),停船(chuan)(chuan)的(de)(de)下(xia)錨號(hao)(hao)、拉繩號(hao)(hao)等(deng)(deng)(deng)(deng)。這(zhe)些(xie)既是(shi)(shi)在(zai)實(shi)(shi)際的(de)(de)運(yun)(yun)河(he)(he)(he)(he)生(sheng)產(chan)(chan)中形成,又實(shi)(shi)在(zai)地有(you)(you)助于生(sheng)產(chan)(chan)。這(zhe)些(xie)都(dou)內(nei)在(zai)地蘊含著(zhu)務實(shi)(shi)之魂(hun)。
皮日休《汴河懷古二首·其一》萬艘(sou)龍舸綠絲間(jian),載到揚州盡不還(huan)。應是天教開汴水,一千余(yu)里地無山。
皮日休《汴河懷古二首·其二》盡(jin)道隋亡(wang)為此河,至(zhi)今(jin)千里賴通波。若(ruo)無水殿龍舟事(shi),共禹(yu)論功不(bu)較多。
胡曾《汴水》千里長河一(yi)旦開,亡隋波浪九天(tian)來(lai)。錦帆未落(luo)干戈(ge)過,惆悵(chang)龍(long)舟更不回。
曹雪芹《紅樓夢》中詩詞桃(tao)葉渡懷古衰草閑花映淺池,桃(tao)枝桃(tao)葉總(zong)分(fen)離。六朝梁棟多如許,小照空懸壁上(shang)題。
無名氏《隋煬帝挽舟者歌》我兄征遼東,餓(e)死青(qing)山下。今(jin)我挽(wan)龍舟(zhou),又困隋堤道。方今(jin)天下饑(ji),路糧(liang)無(wu)些小(xiao)。前去(qu)三千(qian)程(cheng),此身安(an)可保(bao)! 寒骨枕荒(huang)沙,幽魂泣(qi)煙草(cao)。悲損門(men)內妻,望斷吾家(jia)老。安(an)得(de)義男兒(er),焚此無(wu)主尸。引其(qi)孤魂回(hui),負其(qi)白骨歸!翻(fan)譯:我哥哥被(bei)征去(qu)遼東打仗,最終餓(e)死在大(da)青(qing)山下。而(er)我又被(bei)抓來為龍舟(zhou)拉(la)纖(xian),在運河堤上吃苦(ku)受罪。如今(jin)正是(shi)一個(ge)饑(ji)荒(huang)年頭,給(gei)我們(men)的干糧(liang)少而(er)又少。此去(qu)前面(mian)要(yao)拉(la)三千(qian)里(li)路,這條(tiao)命哪里(li)還(huan)保(bao)得(de)住?難免(mian)落得(de)個(ge)拋尸荒(huang)野、魂歸無(wu)處的下場。想起家(jia)中(zhong)的妻兒(er)和父(fu)母,不(bu)禁悲從中(zhong)來。但愿哪位好心(xin)人能把我的尸骨送回(hui)故鄉,使我在那里(li)得(de)到安(an)息。
李敬芳《汴河直進船》汴河通淮(huai)利最多,生人為(wei)害亦相(xiang)和。東南四十三(san)州地(di),取盡膏脂是此河。翻譯(yi):汴水與淮(huai)河之間挖通后,確實(shi)有許多便利。不過,百姓遭受到(dao)的(de)苦難也很深重。東南四十三(san)州的(de)廣大地(di)區,民脂民膏都被(bei)這條河運走,送到(dao)京城供皇室(shi)貴族(zu)去(qu)享用了。
李商隱《隋宮》紫泉宮殿鎖煙(yan)霞(xia),欲(yu)取(qu)蕪城作(zuo)帝家。玉(yu)璽不(bu)(bu)緣(yuan)歸(gui)日角,錦帆應是(shi)到天(tian)涯。于(yu)今腐草(cao)(cao)無螢火(huo)(huo),終古垂楊(yang)有暮鴉。地下若(ruo)逢陳(chen)后主,豈宜重(zhong)問后庭(ting)花?翻譯:深鎖的(de)(de)(de)長安城籠(long)罩在(zai)層層煙(yan)霞(xia)之中,又想選(xuan)取(qu)江都(dou)作(zuo)為自己(ji)華麗的(de)(de)(de)別宮。如果帝王的(de)(de)(de)玉(yu)璽不(bu)(bu)落在(zai)李家手里,隋煬帝的(de)(de)(de)龍(long)舟錦帆應該(gai)已經(jing)游(you)遍了天(tian)涯。如今的(de)(de)(de)腐草(cao)(cao)里,已不(bu)(bu)見(jian)當年螢火(huo)(huo)蟲的(de)(de)(de)影子;運河岸邊的(de)(de)(de)垂楊(yang)柳,也(ye)只剩(sheng)下歸(gui)巢的(de)(de)(de)烏鴉永遠聒噪(zao)不(bu)(bu)停。而今在(zai)陰間(jian)假若(ruo)遇到陳(chen)后主,難道還有雅(ya)興讓寵妃再唱一段《玉(yu)樹后庭(ting)花》?
羅隱《隋帝陵》入郭登橋(qiao)出郭船,紅樓日(ri)日(ri)柳年年。君王(wang)忍把平陳業(ye),只博雷塘數畝(mu)田(tian)。
元代(dai)會(hui)通河(he)和通惠河(he)開通后,京杭運(yun)(yun)河(he)完成,明代(dai)進行(xing)了(le)大規模整修,建立(li)了(le)完善的漕運(yun)(yun)管理制度,600年間,運(yun)(yun)河(he)成為真正(zheng)意義上的南(nan)北交通要道,商(shang)運(yun)(yun)繁盛,運(yun)(yun)河(he)兩(liang)岸興起數十(shi)座(zuo)商(shang)業(ye)城鎮,對古(gu)代(dai)經濟的貢獻無法估量。
元代開通海(hai)運(yun)(yun),但是每年幾百萬(wan)石(shi)的漕糧、東南的貢賦和官吏商(shang)民每年不下億(yi)萬(wan)件的消費品(pin)都(dou)要(yao)過(guo)長江渡淮河,經(jing)會通河北運(yun)(yun),海(hai)外運(yun)(yun)來的商(shang)品(pin)過(guo)境之(zhi)后也是經(jing)運(yun)(yun)河到燕京(jing),會通河得名(ming)會通,就是因為“江淮之(zhi)漕,浮汶泗(si)經(jing)達臨清,而(er)(er)商(shang)旅貿(mao)遷(qian),游宦(huan)往來往暨閩粵、交(jiao)廣、邛 、川蜀(shu),航海(hai)諸番(fan)貢 之(zhi)入莫不由是而(er)(er)達”。
由(you)明而清,每(mei)年(nian)400萬(wan)石(1石約今天27市(shi)斤,400萬(wan)石大約有5萬(wan)4千多噸)的漕糧由(you)運河北上(shang),此外,每(mei)年(nian)數十萬(wan)匹蘇杭織(zhi)(zhi)造絲(si)織(zhi)(zhi)品運抵京(jing)城(cheng),江(jiang)寧、蘇州(zhou)、杭州(zhou)三(san)個織(zhi)(zhi)造局,專(zhuan)辦(ban)御用官(guan)用的綢、緞、紗、羅、布匹。湖廣(guang)川黔等地(di)的竹木浮江(jiang)而下,入運河北上(shang),到北京(jing)修宮(gong)殿,建宗廟。
物產交(jiao)流(liu)和(he)經濟交(jiao)流(liu)極大豐富起來(lai),明代北方(fang)棉(mian)花(hua)種(zhong)植很普(pu)遍,發(fa)達的紡織業(ye)在江南,結果自(zi)然(ran)是棉(mian)花(hua)南運,布匹北運,太湖流(liu)域號稱衣被天下,棉(mian)布和(he)絲織品(pin)幾百年(nian)來(lai)一直是運河上的主要貨物。
杭州(zhou)、蘇州(zhou)、揚州(zhou)、淮安、濟寧、臨(lin)清、天津,這些運(yun)(yun)河邊上的城市,因(yin)此(ci)成為商品集(ji)(ji)散地,商業盛(sheng)衰與運(yun)(yun)河始終。乾隆年間,蘇州(zhou)胥門(men)、閭門(men)外的運(yun)(yun)河碼頭“各省(sheng)都會(hui)客(ke)貨聚集(ji)(ji),無物不(bu)有,自古(gu)稱(cheng)為天下第一碼頭”。邵伯(bo)鎮以棉、夏、葛(ge)、標、黃(huang)草等布及(ji)米(mi)、豆、竹、木為主要貨物,被稱(cheng)作(zuo)“御(yu)長十里(li),客(ke)貨云集(ji)(ji),江北第一大鎮”。
《馬可(ke)波羅游記(ji)》中記(ji)載,他沿(yan)京(jing)杭大運河(he)南(nan)(nan)行,輾轉于蘇杭,最(zui)終(zhong)抵達(da)(da)刺桐港(福建(jian)泉州(zhou))。運河(he)每一(yi)個城(cheng)(cheng)鎮都(dou)能從他的(de)游記(ji)中找(zhao)到贊美:將陵(ling)(德州(zhou))運河(he)上南(nan)(nan)北運輸(shu)商(shang)品(pin)極多,最(zui)多的(de)是絲(si)(si)、香(xiang)料(liao)(liao)。濟寧商(shang)業手(shou)工業很發達(da)(da),“船只多得(de)令人難以(yi)相信”。徐州(zhou)、邳州(zhou)、清口、淮安(an)商(shang)工農業都(dou)極發達(da)(da),淮安(an)的(de)貨運可(ke)以(yi)通到40多個城(cheng)(cheng)市(shi)。寶應、高郵、揚州(zhou)都(dou)是商(shang)業手(shou)工業為主的(de)城(cheng)(cheng)市(shi),很繁華(hua)(hua)。真州(zhou)(儀(yi)征)是運河(he)通江口岸(an)之(zhi)一(yi)。長(chang)江上每年有20萬(wan)(wan)艘(sou)船航行,每船載重(zhong)約50萬(wan)(wan)-150萬(wan)(wan)斤。真州(zhou)是鹽、木料(liao)(liao)、麻等商(shang)品(pin)集散地。瓜(gua)州(zhou)以(yi)工商(shang)業為主,產(chan)絲(si)(si)織品(pin)和農產(chan)品(pin)。蘇州(zhou)是最(zui)大的(de)工商(shang)業城(cheng)(cheng)市(shi),杭州(zhou)最(zui)繁華(hua)(hua),“商(shang)人如(ru)此之(zhi)多和如(ru)此之(zhi)富,難以(yi)言語形容。”
明永樂之(zhi)后(hou),官運(yun)(yun)之(zhi)外,運(yun)(yun)河上商運(yun)(yun)逐漸(jian)增(zeng)加,運(yun)(yun)河上開(kai)始設關收(shou)船稅(shui),清道光(guang)二(er)十(shi)年(1840年)左右,戶部從全國所收(shou)定額稅(shui)銀400萬(wan)兩,其中近1/3收(shou)自(zi)運(yun)(yun)河上往來的商船。
北京的什剎海、后海一帶,包括(kuo)積(ji)水(shui)潭,正是當年行船漕運的終點,千帆(fan)競泊(bo),熱鬧繁華。積(ji)水(shui)潭的碼頭應該(gai)不(bu)止一個,環(huan)繞積(ji)水(shui)潭兩岸都(dou)可(ke)停泊(bo),《馬可(ke)波(bo)羅游記(ji)》中記(ji)載了元(yuan)大都(dou)的繁華盛景。“比較大的碼頭、最熱鬧的景象應集(ji)中在離鼓樓最近的銀錠橋(qiao)、煙袋斜街一帶,最盛時,積(ji)水(shui)潭舳艫蔽水(shui),盛況空前。”
當時的(de)文(wen)(wen)人雅士匯(hui)集(ji)在(zai)積(ji)(ji)水(shui)潭邊賞酒作文(wen)(wen),食(shi)肆、勾欄等迅(xun)速發(fa)展(zhan)起來。“元代最著名的(de)大都雜劇(ju)主要活躍在(zai)積(ji)(ji)水(shui)潭周圍,一批著名雜劇(ju)家聚集(ji)于此。”歷史學家們(men)說(shuo),當時元大都的(de)社會經濟(ji)文(wen)(wen)化幾(ji)乎(hu)全集(ji)中在(zai)積(ji)(ji)水(shui)潭。
北運河(he)(he)和(he)南運河(he)(he)在天津(jin)(jin)會合,進海(hai)(hai)河(he)(he)最后流入(ru)渤海(hai)(hai),漕運鼎(ding)盛時(shi),天津(jin)(jin)到通州的(de)北運河(he)(he)上,來往的(de)漕船每(mei)年(nian)有(you)2萬(wan)多(duo)艘(sou)、官兵12萬(wan)人(ren)次,商船3萬(wan)艘(sou),運河(he)(he)的(de)開通使一個小(xiao)小(xiao)的(de)直沽寨成了(le)遠近(jin)聞名(ming)的(de)天津(jin)(jin)衛。
明代漕(cao)運使運河通(tong)州碼頭盛極(ji)一(yi)(yi)時。明代運河漕(cao)船(chuan)每年有(you)12143只,共(gong)分十(shi)(shi)幫,由(you)124處衛所12萬多(duo)軍(jun)士負(fu)責(ze)運輸,因路途(tu)遠近而規定各(ge)幫至(zhi)通(tong)日期,有(you)序不亂,大(da)多(duo)漕(cao)船(chuan)在通(tong)州空倉回航(hang)。各(ge)幫船(chuan)于通(tong)州只許停(ting)留(liu)十(shi)(shi)天(tian),最后一(yi)(yi)批船(chuan)幫限定十(shi)(shi)月(yue)一(yi)(yi)日必須返歸。伴隨三(san)月(yue)一(yi)(yi)日首(shou)幫漕(cao)船(chuan)至(zhi)通(tong),亦有(you)大(da)批商(shang)船(chuan)。開漕(cao)移師上將燃放“萬頭鞭(bian)”,數十(shi)(shi)檔花會競(jing)技,沿途(tu)商(shang)鋪施茶(cha)獻果,賈船(chuan)擲銀捐物,繁鬧(nao)堪比京城(cheng)各(ge)處廟會。清代沿襲(xi)此(ci)制,直到(dao)光緒二(er)十(shi)(shi)七(qi)年(1901年)最后一(yi)(yi)艘漕(cao)船(chuan)離(li)開通(tong)州碼頭,景象不再。
十九世紀(ji)海運興起,以(yi)后隨(sui)著津浦(pu)鐵路(lu)通車(che),京杭運河(he)的作用逐漸減小。黃河(he)遷徙后,山東境內河(he)段(duan)水源不足,河(he)道淤(yu)淺,南北斷(duan)航(hang),淤(yu)成平地。水量(liang)較大、通航(hang)條件較好的江(jiang)蘇省境內一段(duan),也只能通行小木(mu)帆船(chuan)。
在(zai)社(she)(she)會(hui)(hui)(hui)領域,隨著(zhu)制度(du)的(de)(de)(de)(de)(de)完(wan)善和規模的(de)(de)(de)(de)(de)擴大(da),漕(cao)(cao)運逐漸突(tu)破其(qi)早期(qi)以政治功(gong)能為(wei)主體(ti)的(de)(de)(de)(de)(de)窠臼,發揮著(zhu)越來(lai)越廣(guang)泛(fan)的(de)(de)(de)(de)(de)社(she)(she)會(hui)(hui)(hui)功(gong)能,成(cheng)(cheng)為(wei)維護王朝(chao)(chao)穩定(ding)和制衡(heng)社(she)(she)會(hui)(hui)(hui)的(de)(de)(de)(de)(de)重要手(shou)段。尤其(qi)是(shi)(shi)古代(dai)社(she)(she)會(hui)(hui)(hui)中后期(qi),統治者(zhe)熟練而(er)頻(pin)繁地(di)(di)利(li)用漕(cao)(cao)運進行社(she)(she)會(hui)(hui)(hui)制衡(heng)與(yu)(yu)調(diao)控,消弭諸如(ru)重賦、災禍以及物價波動(dong)等造成(cheng)(cheng)的(de)(de)(de)(de)(de)社(she)(she)會(hui)(hui)(hui)不(bu)安定(ding)因素(su)。其(qi)突(tu)出的(de)(de)(de)(de)(de)社(she)(she)會(hui)(hui)(hui)功(gong)能有二:一是(shi)(shi)糴(di)與(yu)(yu)糶,一是(shi)(shi)賑濟(ji)災荒(huang)。唐宋時(shi)期(qi),和糴(di)已(yi)(yi)發展成(cheng)(cheng)為(wei)一種(zhong)完(wan)善的(de)(de)(de)(de)(de)制度(du),主要用以調(diao)節各地(di)(di)區(qu)由于(yu)豐歉等造成(cheng)(cheng)的(de)(de)(de)(de)(de)收入、上供及糧食(shi)市(shi)場(chang)(chang)價格的(de)(de)(de)(de)(de)不(bu)平(ping)衡(heng)。其(qi)中,宋代(dai)和糴(di)完(wan)全是(shi)(shi)通過漕(cao)(cao)糧來(lai)實(shi)施的(de)(de)(de)(de)(de)。明(ming)清兩代(dai)王朝(chao)(chao),著(zhu)力于(yu)漕(cao)(cao)糧在(zai)平(ping)糶方(fang)面的(de)(de)(de)(de)(de)運用,成(cheng)(cheng)效(xiao)突(tu)出。與(yu)(yu)唐宋不(bu)同的(de)(de)(de)(de)(de)是(shi)(shi),明(ming)清時(shi)期(qi)的(de)(de)(de)(de)(de)平(ping)糶,主要是(shi)(shi)為(wei)了緩解糧食(shi)生產、災害(hai)等因素(su)對市(shi)場(chang)(chang)造成(cheng)(cheng)的(de)(de)(de)(de)(de)沖擊,完(wan)全是(shi)(shi)從(cong)調(diao)節市(shi)場(chang)(chang)、平(ping)抑物價出發。運用漕(cao)(cao)糧賑濟(ji)災荒(huang),自秦漢始就已(yi)(yi)不(bu)乏成(cheng)(cheng)功(gong)案例(li)。迄至明(ming)清,已(yi)(yi)成(cheng)(cheng)為(wei)朝(chao)(chao)廷(ting)的(de)(de)(de)(de)(de)一項慣常(chang)舉措。
京杭大運(yun)(yun)河(he)顯示(shi)了(le)中(zhong)國(guo)古代(dai)水利航運(yun)(yun)工(gong)程技術領(ling)先于世界的(de)卓越(yue)成就,留下(xia)了(le)豐(feng)富(fu)的(de)歷史文(wen)化遺存,孕育(yu)了(le)一座座璀璨明珠般的(de)名城古鎮,積(ji)淀了(le)深厚悠久的(de)文(wen)化底蘊,凝(ning)聚了(le)中(zhong)國(guo)政治、經濟、文(wen)化、社(she)會諸多領(ling)域的(de)龐大信息。大運(yun)(yun)河(he)與長城同是(shi)中(zhong)華(hua)民族(zu)文(wen)化身份的(de)象征。
在政治領(ling)域,漕運始終是(shi)(shi)維系(xi)歷(li)代(dai)(dai)中央政權(quan)不可或缺的(de)、最重(zhong)要的(de)物質(zhi)基(ji)礎。特別是(shi)(shi)古(gu)代(dai)(dai)社會(hui)經(jing)濟(ji)重(zhong)心(xin)(xin)南移(yi)后(hou),出(chu)現了政治、軍(jun)(jun)事(shi)(shi)重(zhong)心(xin)(xin)與(yu)經(jing)濟(ji)重(zhong)心(xin)(xin)分(fen)離的(de)狀況,漕運對于各(ge)王朝(chao)的(de)政治、軍(jun)(jun)事(shi)(shi)意(yi)義更加突出(chu)。朝(chao)廷(ting)年復一年地(di)進(jin)行(xing)著南糧北運,漕糧幾乎(hu)供應京城所有居(ju)住(zhu)人(ren)(ren)員的(de)日常食糧,并(bing)極大(da)地(di)支撐著整個中央政府(fu)機關的(de)正常運轉。與(yu)此同時,漕糧成為支撐王朝(chao)軍(jun)(jun)事(shi)(shi)體系(xi)的(de)重(zhong)要物質(zhi)力量(liang),歷(li)代(dai)(dai)分(fen)布(bu)各(ge)地(di)的(de)龐大(da)地(di)方駐軍(jun)(jun)、漫長邊境線上的(de)防御與(yu)進(jin)攻、四方征討(tao)的(de)各(ge)種戰事(shi)(shi),許多都是(shi)(shi)以(yi)漕運作為強大(da)物質(zhi)后(hou)盾的(de)。宋人(ren)(ren)張方平曾說(shuo):“今(jin)日之勢,國(guo)依兵(bing)而立,兵(bing)以(yi)食為命,食以(yi)漕運為本。”(張方平:《樂全集》卷23《論(lun)京師(shi)儲軍(jun)(jun)事(shi)(shi)》,四庫全書(shu)珍本初集,商務印書(shu)館)其他朝(chao)代(dai)(dai)何嘗不是(shi)(shi)如此!
大運河的開(kai)掘加(jia)強南北(bei)交(jiao)通和(he)交(jiao)流,鞏固中(zhong)(zhong)(zhong)央政府對(dui)全國的統(tong)治,加(jia)強對(dui)江南地區的經(jing)濟建設,促進(jin)了(le)中(zhong)(zhong)(zhong)原文化和(he)南方(fang)文化相(xiang)融合,并且方(fang)便南糧北(bei)運。漕(cao)運之便,澤被沿(yan)運河兩(liang)岸,不少城市因之而興,積(ji)淀了(le)深(shen)厚獨特的歷(li)史文化底蘊(yun)。有(you)人將大運河譽(yu)為“大地史詩”,它與(yu)(yu)萬(wan)里長城交(jiao)相(xiang)輝映(ying),在中(zhong)(zhong)(zhong)華(hua)大地上烙(luo)了(le)一個巨大的“人”字,同為匯聚了(le)中(zhong)(zhong)(zhong)華(hua)民族祖先智(zhi)慧與(yu)(yu)創造力的偉(wei)大結構。
漕運在促進南(nan)北文化交流和區(qu)域社會(hui)開發等方面(mian)也(ye)有著不可忽(hu)視的(de)(de)作用。漕運是(shi)(shi)專制(zhi)(zhi)集權政治的(de)(de)產物,具有這種體制(zhi)(zhi)中(zhong)的(de)(de)諸(zhu)多(duo)劣(lie)根性(xing);更為重要(yao)的(de)(de)是(shi)(shi),漕運也(ye)是(shi)(shi)封建王朝攫取天下財富的(de)(de)手段之一,耗費了(le)大量人力(li)、物力(li)和財力(li)。因此,當(dang)中(zhong)國步入(ru)近代(dai)社會(hui)后,漕運便在社會(hui)的(de)(de)巨變中(zhong)走向(xiang)消亡。